Fyrirlestur
um hagi og rjettindi kvenna,
sem
Bríet Bjarnhjeðinsdóttir
hjelt í Reykjavík 30. des. 1887

Fyrsti fyrirlestur kvennmanns á Íslandi,


Reykjavík.
Kostnaðarmaður: Sigurður Kristjánsson.
1888.

Ísafoldarprentsmiðja.


Háttvirtu áheyrendur!

Þótt jeg standi hjer, er það eigi fyrir þá
sök, að jeg þykist færari en aðrar konur til að
taka fyrir umtalsefni eina hlið af þessu mikla
áhuga- og velferðarmáli voru: um hagi og
rjettindi kvenna, heldur vegna þess, að jeg vil
að einhver af oss konum hreyfi við því. Og
fyrst engin af hinum menntuðustu konum vorum 
hefir tekið það opinberlega til umtals, hætti
jeg á að rjúfa þögnina, í þeirri von, að það
geti orðið til þess, að einhverjar konur, sem
mjer eru færari til að takast á hendur framsögu 
máls þessa, finni hjá sjer köllun til að
skýra það betur fyrir almenningi en jeg fæ
gjört. Jeg veit að jeg tekst mikið í fang, en
jeg vænti umburðarlyndis yðar.

Háttvirtu áheyrendur! Þegar jeg lít yfir alla
þá, sem hjer eru saman komnir, finn jeg glöggt,
hve satt það er, sem frú de Staël sagði: »Karlmaðurinn 
getur boðið almenningsálitinu byrginn, 
en konan hlýtur að gefa sig undir það«.
En það er til tvenns konar almennt álit: það
álit, sem byggist á heimsku, hleypidómum, einstrengingsskap, 
vanafestu, hlutdrægni, öfund og
jafnvel illgirni, -- en undir það álit gef jeg mig
ekki, heldur geng jeg fram hjá því -- og það álit,
sem er byggt á skynsemi, drengskap, óhlutdrægni 
og mannúð, og þeim dómi skal jeg fúslega 
hlíta, hvernig sem hann fellur.

Það er mjög algengt að heyra kvartað yfir
þeim mikla mun, sem sje á högum karla og
kvenna. Og það eru ekki einungis vjer konurnar, 
sem optlega látum óánægju vora í ljósi
yfir því, heldur þykir líka mörgum karlmönnum 
það ranglátt og óhafandi. Vjer skulum nú
líta snöggvast aptur á bak til hinna liðnu alda,
og reyna til að glöggva oss á, hvort oss hefir
heldur farið fram eða aptur í því tilliti, og á
hverju það hefir verið byggt, að skipa konum
svo lágt sæti í mannfjelaginu.

Jeg verð að biðja hina háttvirtu áheyrendur
að misskilja eigi, þótt jeg tali um rjettleysi
kvenna. Með því á jeg eigi við, að menn hafi
almennt farið illa með konur sínar og dætur,
heldur það, að þær hafa ekki leyfi eða tækifæri
til að nota alla sína hæfileika og krapta.
Fuglinn getur átt góða daga, þótt hann sje settur 
í lokað búr, eða fjaðrir hans sjeu stýfðar,
en hann er þá sviptur frelsinu og vængirnir
verða honum þá gagnslausir, en enginn getur
sagt, hve langt flug hann hefði getað þreytt, of
hann hefði verið látinn sjálfráður.



Þegar vjer lítum til baka, höfum vjer ekki
annað við að styðjast en sögurnar, og verður þá
biflían hin fyrsta saga, sem fyrir oss verður og
sem flestir af oss þekkja. Frásögn hennar um
sköpun Adams og Evu hefir lengi verið tekin
af allmörgum sem óræk sönnun þess, að guð
hafi þegar í öndverðu ætlað konum lægra sæti
í mannfjelaginu en karlmönnum, því annars
mundi hann eigi hafa haft svo lítið við hana,
að skapa hana einungis af einu rifbeini karlmannsins, 
því varla muni honum hafa verið
orðið svo fátt um efni eða ráð til að skapa
hana á annan hátt, heldur sýni þetta ljóslega,
að guð hafi ætlazt til að konan yrði aldrei tiltölulega 
meira, í samanburði við manninn, en
rifið, sem hún var gjörð af, var í samanburði
við allan líkamann. Og þessu hafa margir
þeirra fylgt, sem í öðrum greinum hafa eigi
sýnzt vera um of trúaðir á allar frásagnir biflíunnar. 
Þetta var svo einstaklega handhæg ástæða, 
til að smeygja sjálfum sjer út úr öllum
þeim þrætum og vafningum, sem af þessu hefði
getað leitt, og skella allri skuldinni upp á guð,
að geta í skjóli ritningarinnar og undiryfirskini
guðhræðslunnar troðið alla mannúð og rjettlætistilfinningu 
undir fótum. Vjer vitum, að hjá
fornþjóðum Austurálfunnar, t.a.m. Indverjum,
voru konurnar hafðar í stað vinnudýra. Öll
erfiðustu verkin urðu þær að gjöra, því karlmönnunum 
þótti slíkt niðurlæging fyrir sig. Í
biflíunni finnum vjer hvergi þess getið, að slíkt
hafi átt sjer stað hjá Gyðingum, enda má vera,
að það hafi komið af því, að Gyðingar hafi
verið komnir lengra á veg í menntun en aðrar 
Austurálfuþjóðir, einkum eptir að þeir höfðu
kynnzt Egyptum, sem stóðu svo ofarlega í
menningu þeirra tíma. Þó sjáum vjer á ýmsu
í bókum Móses, að konur hafa þar verið settar
talsvert lægra en karlmenn. Jeg vil taka til
dæmis eitt atriði, það eru hinar alkunnu hreinsanir. 
Þegar kona ól sveinbarn, var hún, eptir
lögunum, óhrein í 7 daga, en hálfu lengur
þegar hún átti meybarn. Auðsjeð er líka, að
ekki hafa konur haft erfðarjett hjá Gyðingum
fyrir Móses daga, því eptir að dætur Selófeads
höfðu kvartað yfir því, að vera afskiptar í arftökunni, 
skipaði Móses fyrir, að dætur skyldu
erfa, þar sem eigi væru synir, en þá yrðu þær
að giptast einhverjum úr sinni ættkvísl, svo
arfurinn gengi ekki úrættis. Væru synir til,
erfði dóttirin ekki. Í bókum dómaranna eru
líka mörg dæmi, sem sýna, að feður og eiginmenn 
höfðu takmarkalausan rjett yfir dætrum,
konum og hjákonum sínum, og gátu misþyrmt
og jafnvel líflátið þær óhegnt. Þær voru eign
þeirra, og þeir voru sjálfráðir að því, hvort þeir
fóru með þær vel eða illa. Kenning Páls postula 
er að þessu leyti áframhald af gamla testamentinu, 
sem eðlilegt var; og vjer sjáum, hve
fastlega hann hefir fylgt hinni fornu frásögu
biflíunnar um sköpun mannanna, þegar hann í
fyrra brjefi sínu til Korintuborgarmanna býður
konum, að þær sjeu mönnum sínum undirgefnar, 
þolinmóðar og auðsveipar, og að hylja höfuð 
sín í kirkjum og á mannfundum, en kveður
karlmenn eiga að vera berhöfðaða, »því karlmaðurinn 
sje vegsemd guðs«, og »maðurinn sje eigi
af konunni, heldur konan af manninum«.
Sama er að segja um það, þegar hann skipar
konum að þegja á mannfundum, en spyrja heldur menn 
sína heima. Telur ekki sæma, að þær
tali opinberlega. Þessi kenning Páls postula
hefir orðið að nokkru leyti undirrót þeirrar
harðstjórnar og gjörræðis, sem konur hafa opt
orðið að þola, eptir að kristni komst á, af feðrum, 
eiginmönnum og öðrum karlmönnum, sem
yfir þeim hafa átt að segja. Því þótt Páll
kenndi, að maðurinn væri konunnar höfuð, sem
Kristur safnaðarins höfuð, þá hafa þó margir
þeirra eigi að síður leyft sjer að nota þetta
vald á allt annan veg. Þeir hafa sleppt seinni
hluta setningarinnar, annaðhvort af gleymsku
eða af því, að þeim hefir þótt hann óþarfur og
ónotalegur þröskuldur fyrir því, að hægt væri
fyllilega að nota herrarjettinn. Og karlmenn
hafa notað hann, það er óefað. Það þarf ekki
annað en að líta til miðaldanna, til að sjá,
hvernig konur og dætur voru opt gjörsamlega
sviptar öllu frelsi og mannrjettindum, hvernig
dæturnar voru opt gefnar mönnum, þvert á móti 
vilja sjálfra þeirra. Því þótt kirkjusiðirnir segðu
svo fyrir, að brúðurin væri spurð við giptinguna,
hvort það væri fús vilji hennar, þá var hverri
stúlku alveg ómögulegt að komast undan að
játa því, þótt hún hefði heldur viljað láta lífið
en giptast þeim manni, sem hún var þannig
neydd að eiga. Stundum var líka dætrunum stungið 
í klaustur, þegar vandamenn þeirra þörfnuðust 
arfs þeirra, en gátu ekki náð honum á lagalegan 
hátt með öðru móti. Það má nærri geta,
hvort þær stúlkur, sem ekki höfðu sjeð annað
af lífinu en bjartari hliðina, og hlaut því að
þykja það fýsilegt, og væntu margs af ókomna
tímanum, hafi verið ánægðar með að segja skilið
við glaum og gleði, æsku og ást, og grafa sig lifandi
í klaustrum, opt undir hendi ónærgætinna umsjónarkvenna 
eða abbadísa. En þegar þessu
var andæpt, settu menn upp guðræknissvip
og báru fyrir sig boð guðs og ritningarinnar. Stuart 
Mill hefir því ekki sagt of mikið, þegar
hann sagði, að þegar eitthvert málefni væri svo
illt og svo gagnstætt allri mannúð og rjettlætistilfinningu, 
að það væri óafsakanlegt, þá hafi
menn hlaupið í trúarbrögðin og sagt, að þau
skipuðu svo fyrir, rangfært og hártogað þau, og
þótzt gjöra það allt guðs vegna.

Það er auðvitað, að til hefir verið fjöldi
kvenna á öllum öldum, sem notið hefir fulls
jafnrjettis við karlmenn, bæði hjá feðrum sínum 
og eiginmönnum, en það hefir þá verið 
einungis því að þakka, að menn þeirra og yfirboðarar 
hafa verið betri, rjettsýnni og mannúðlegri 
en lögin, og því, að konurnar hafa verið
svo heppnar að koma sjer vel. Það hafa líka
jafnvel einstöku þjóðflokkar veitt konum nokkur 
rjettindi, t.a.m. Spartverjar. Því þótt
konur á Grikklandi væru í fornöld háðar mönnum 
sínum, veittu þó Spartverjar dætrum sínum
mjög frjálslegt uppeldi, og vöndu þær við líkamsæfingar, 
eða leikfimi og íþróttir, ásamt
drengjunum. Enda voru spartverskar konur
sjálfstæðari og tóku meiri þátt í almennum
málum en aðrar grískar konur, og meira en
venja var til á þeim tímum.

Í fornum enskum lögum er maðurinn kallaður 
herra konunnar og var bókstaflega álitinn
það, enda voru það kölluð drottinssvik, ef kona
vó mann sinn, og var hegnt harðara en þegar 
konungar voru myrtir, því hún var brennd
lifandi, og það jafnvel þótt hún hefði áður mátt
sæta grimmdarlegustu meðferð, og glæpurinn
hefði þannig mátt heita síðasta vandræðaúrræði
til að frelsast undan böðulshendi manns hennar. 
Þá fæddist konan til að verða eign mannsins, 
rjett eins og þrællinn til ánauðarinnar, og
aðalsmaðurinn til aðalstignarinnar. Við því
varð ekki gjört á annan hátt, en að konan yrði
svo heppin, að verða eptirlætisbarn föðursins,
eða uppáhaldsgersemi mannsins. Hefði hún
ekki því láni að fagna, voru það óhjákvæmileg 
örlög hennar, að vera sem ambátt alla sína æfi,
bæði sem dóttir og eiginkona.

Hjer á Norðurlöndum sjáum vjer þó hvergi nein
merki þess, að konur hafi verið í verulegri niðurlægingu 
fyr en eptir það að kristni komst á.
Það er að vísu satt, að dætur voru stundum
gefnar nauðugar, en það var fyrir það, að á
þeim tímum var rjettur einstaklingsins opt lítils 
metinn, og átti það sjer jafnt stað um karla
sem konur. Enda voru konur alls ekki skyldaðar 
til að þegja á mannfundum, heldur bendir 
allt á, að þær hafi haft fullt málfrelsi. Það
var líka satt, að »mey skyldi mundi kaupa«;
en það var að eins siður, og er líklegt, að það
fje hafi átt að leggjast á móti heimanmundi
stúlkunnar. Enda tíðkast slíkt enn hjá einstöku 
þjóðflokkum, t.a.m. Svartfellingum og
sumstaðar í Kaukasusfjöllunum, og er alls ekki
álitin sala, heldur að eins löglegar festar. Konum 
var heldur hvergi gjört lægra fyrir í hinum 
fornu goðasögum vorum en karlmönnum,
og því hefir forfeðrum vorum ekki fundizt nein
ástæða til að gjöra konur að óæðri verum. En
þegar þeir kynntust biflíunni og sáu, hvernig
ritningarnar voru lagðar út, þá opnuðust augu
þeirra, og þeir sáu, að þessi kenning var makalaust 
þægileg. Var það ekki rjett og mátulegt,
að þessar eptirlifandi Evudætur fengju að líða
eitthvað fyrir óhlýðni og forvitni formóður
þeirra, sem hafði bakað karlmönnunum svo 
mikla fyrirhöfn, og sem þeir höfðu úthelt svo
mörgum svitadropum fyrir? Og átti ekki vel
við, að karlmenn, sem sannir Adams synir, kenndu
þeim um allt illt: syndina, baráttuna og dauðann? 
Og var það þá ekki eðlilegt og samboðið 
drengskap annara eins sona, sem sóru sig
svo vel í föðurættina, þótt þeir notuðu sjer valdið, 
sem þeim var gefið af guði sjálfum, og sem
þeir voru því svo vel að komnir, og fyrst þeir áttu
konunum svona grátt að gjalda, að þeir þá
ljetu bitna á þeim sína »rjettferðugu reiði«, og
ljetu þær finna, að þeir hefðu nú bæði töglin og
hagldirnar og mundu því nota valdið eptir föngum. 
Það er samt ekki svo að skilja, að kristnin 
hafi orðið bein ástæða til þess, að konur
urðu að skipa óæðra bekkinn, heldur óbein.
Áður höfðu Norðurlandabúar engin slík lög, og
allra sízt guðleg lög, sem settu konur skör lægra
en karlmenn, heldur tóku þeir menn, sem það
gjörðu, leyfið hjá sjálfum sjer; enda voru það
jafnast þeir einir, sem mestir harðstjórar og ódrengir 
voru. Og af því að fornþjóðir Norðurlanda 
stóðu á svo lágu stigi að allri menningu
og sökum þess, að aldarhátturinn var sá, að
rjettur hins sterkara mátti mest, hlutu konurnar, 
sem aðrir, er minna máttu, að kenna á
grimmd og siðleysi þeirra, sem höfðu hnefarjettinn, 
þegar því var að skipta. En að öðru
leyti sýna fornsögur vorar, að þær voru mikils
metnar. Dætur og konur rjeðu auk heldur opt 
miklu í ríkisstjórn með feðrum og mönnum sínum. 
Þær höfðu jafnvel hirð um sig, eptir því
sem skýrt er frá í gömlum frásögum, t.a.m.
Þorbjörg á Ullarakri, Þóra Borgarhjörtur og
drottning Valdimars konungs í Hólmgarði, sem
sagt er að hafi keppt við hann að hafa jafnágæta 
menn við sína hirð og konungur, »eins
og títt var um drottningar ríkra konunga«.
Því þótt slíkar frásagnir sjeu ekki sögulega áreiðanlegar, 
sýna þær þó hugsunarhátt fornaldarinnar. 
Þær gengu líka í hernað; og rjeðu
fyrir liði; og með því herfrægð var hin mesta
virðing hjá fornþjóðum Norðurlanda, má af því
marka, að konur hafa ekki verið lítils virtar,
enda voru líka sumar af þeim konum, sem
urðu frægastar í hernaði, gjörðar að valkyrjum
eptir dauða sinn, eða nokkurs konar gyðjum,
t.a.m. Brynhildur, Sigrún o.fl. En með
kristninni komu lögin eða fyrirskipanir trúarbragðanna 
um undirgefni kvenna undir vald
karlmanna. Og þótt trúarbrögðin mýktu að
mörgu leyti siðina og bönnuðu líkamleg meiðsl
og misþyrmingar, urðu þau þó óbeinlínis undirstaða 
þeirrar andlegu undirokunar og niðurlægingar, 
sem konur hafa orðið að búa við nú
í margar aldir. Því ráðríkir, harðir og ódrenglyndir 
menn gátu þá undir eins vitnað til
ýmsra biflíustaða og fyrirmæla kirkjufeðranna,
og þannig, undir yfirskini trúarvandlætingar,
fegrað og jafnvel rjettlætt hið augljósasta ranglæti og níðingsskap. Þetta mun nú sumum
þykja kynleg skýring á ástandinu á miðöldunum, 
þegar margir hafa kennt það, að trúin hafi
stórum bætt hagi kvenna að öllu leyti. En
þetta hefir eigi verið það eina. sem byggt hefir
verið á ritningunni, sem gagnstætt hefir verið
allri mannúð og rjettlætistilfinningu. Þrælaeigendurnir 
í Ameríku byggðu líka rjett sinn,
til að þjá þá og misþyrma, á því boði Páls
postula, að þrælarnir skyldu sýna húsbændum
sínum hlýðni. En mun það hafa verið tilgangur 
Páls, eða samkvæmt anda kristindómsins, að
svo mikill hluti mannkynsins, sem allir svertingjarnir 
voru, væru skapaðir til að sviptast
öllum mannrjettindum og sæta hinni harðýðgislegustu 
og miskunnarlausustu meðferð, sem siðlausir 
harðstjórar gátu fundið upp til að skeyta
á þeim skapi sínu, notandi sjer það, að þrællinn 
eða svertinginn átti ekki til neins að flýja,
engin lög vernduðu hann, eða ráku rjettar hans
gegn húsbónda hans? Nei, postularnir hlutu að
móta kenningu sína eptir aldarhættinum og
háttum þjóða þeirra, sem þeir voru hjá. Þeir
hefðu varla komið kristniboði sínu langt áleiðis,
ef þeir höfðu viljað umskapa stjórnarfyrirkomulag 
þjóðanna; en við því hefðu þeir hreyft, ef
þeir hefðu bannað þrælahald og þrælaverzlun,
og sett konur jafnfætis karlmönnum. Það hefði
heldur ekki orðið auðvelt fyrir postulana, að
koma í veg fyrir þrælahaldið, þar sem það var 
ríkjandi skoðun manna, og jafnvel eins frægur
spekingur og Aristóteles var, kenndi það, að
svertingjarnir væru skapaðir til að vera þjónar
hvítu mannanna; enda hefir sú trú haldist fast
fram á vora daga, hvort sem þetta atriði hefir
orðið að hefð, af því það var svo þægilegt fyrir
hina auðugu þrælaeigendur, eða það hefir verið
sannfæring manna, byggð á því, að svertingjarnir 
sýndust vera miður úr garði gjörðir, bæði að
andlegum og líkamlegum hæfileikum.



Nú á þessari öld, og einkum hin síðastliðin
20 ár, hefir að vísu hagur kvenna batnað stórum, 
og þó sjer í lagi hin síðustu 10 ár. Svisslendingar 
hafa fyrstir allra Norðurálfuþjóða
veitt konum ýmsar rjettarbætur, t.a.m. leyfi
til að ganga á háskóla, sem margar konur hafa
gjört þar, bæði innlendar og útlendar, á síðustu
árum. Á Þýzkalandi og í Austurríki gengur
enn nokkuð seint með framfarir eða rjettarbætur 
kvenna. Á Skotlandi og í Belgíu fá konur
að taka próf við háskólana og leikfimisskólana,
að »praktisera« sem læknar og lyfsalar og vera
við póststörf og frjettaþræði. Á Frakklandi
hafa konur leyfi til að ganga á háskóla og
hlýða á fyrirlestra. Og 1884-85 voru 80 kvennstúdentar 
í París. Á Spáni og Portúgal hafa
konur fengið aðgang að háskólum, póststörfum,
frjettapráðum og verzlun. En til þessa tíma 
hafa konur í Portúgal lítið notað það, en aptur 
margar á Spáni. 1875 fengu konur á Ítalíu
aðgang að háskólum, sem þær höfðu verið sviptar 
um tíma. Á 15. öld var kona nokkur,
Laura Creta Serena að nafni, prófessor við háskólann 
í Brescia. Nú er kona, sem heitir
Giuseppina Battani, kennari við háskólann í
Bologna. Á Ítalíu hafa konur líka fengið atkvæðisrjett 
í sveitarstjórnarmálum, og giptar
konur sjerstök fjárráð. Þar hafa verið stofnaðir 
kvennaskólar og kvenna-háskólar handa
þeim konum, sem vildu verða kennarar, og
verzlunarskólar handa konum. Á Rússlandi
hafa konur fengið full fjárráð yfir sínum sjerstöku 
eignum, bæði giptar og ógiptar. Þær
hafa atkvæðisrjett til að kjósa bæjarfulltrúa,
þótt þær megi ekki mæta sjálfar á kjörfundunum. 
Þær hafa á hendi ýms lægri embætti við
póststörf og frjettaþræði, og mega jafnvel takast 
á hendur fjárráð óviðkomandi barna. Nú
á síðustu árum hafa líka rússneskar konur stundað 
vísindi hópum saman við erlenda háskóla,
einkum í Sviss. En nú síðast hafa konur fengið 
að lesa læknisfræði við háskólann í Pjetursborg 
og gengur síðan fjöldi kvenna á hann.
Það er talið svo, að kvennlæknar á Rússlandi
sjeu 350, og af þeim sjeu 100 í höfuðborginni.
Á Tyrklandi hafa konum nú á síðustu árum
verið veittar ýmsar rjettarbætur viðvíkjandi
menntun þeirra, og á Grikklandi lætur drottningin sjer sæma, að vera fremst í flokki fyrir
ýmsum fjelögum og fyrirtækjum, sem miða til
að útvega konum meiri rjettindi en verið hefir.
Í Svíþjóð fengu konur aðgang að háskólum 1870,
en fengu þó ekki að taka próf í guðfræði eða
lögfræði. Og nú er, sem mörgum hjer mun
kunnugt, kona, sem heitir Sofía Kovalewsky,
kennari í tölvísi við háskólann í Stokkhólmi.
Í Norvegi fengu konur 1882 aðgang að háskólanum, 
til að nema þar ýmsar vísindagreinir,
en 1884 fengu þær leyfi til að taka próf í öllum 
þeim vísindagreinum, sem þar eru kenndar. 
Á Englandi og í Ameríku er kvennfrelsismálið 
komið lengst, en jeg þarf eigi að skýra
hjer frá viðgangi þess og framförum þar, því
menn geta lesið fyrirlestur Páls Briems um það
efni, sem hann hjelt hjer 20. júlí 1885, og
eins, hve Danir eru komnir langt í þeim greinum. 
Jeg vil að eins geta þess, að 1875 fengu
konur í Danmörku aðgang að háskólanum, og
síðar hafa þær fengið aðgang að póststörfum,
frjettaþráðum, skrifstofustörfum o.s.frv.



Viljum vjer nú líta aptur á bak, og hyggja
að kjörum kvenna hjer á Íslandi, verðum vjer
að taka sögurnar oss til stuðnings, og þá sjáum
vjer, að þegar í Landnámu kemur fram nokkur 
munur á kjörum karla og kvenna. Jeg vil
taka eitt atriði til greina, það er landnámið. Í 
landnámu segir svo, að enginn maður megi
stærra land nema en það, er hann geti eldi
yfir farið á dag, þá er hann byrji, er sól sje
í austri, og endi, er sól sje gengin í vestur.
En um konu segir svo, að engin kona megi
meira land nema en það, sem hún geti leitt
kvígu sína yfir á dag. Nú er auðsætt, að eptir 
þessu hefir landnám karlmannsins orðið
mikið stærra, því hægra hefir verið að fara hart
yfir, þótt eldar væru kveyktir á eyktamótum,
en að draga vetrung eptir sjer heilan dag.

En þrátt fyrir þetta, sjáum vjer hvergi, að
konur hafi verið lítilsvirtar, hvorki í heimahúsum 
eða hjá mönnum sínum. Því þótt stundum 
kæmi fyrir, að dætur væru festar mönnum
nauðugar, eða jafnvel að þeim fornspurðum, þá
kom það til af því, að það var aldarháttur, og
ráðríki manna kom jafnt fram á börnum þeirra
sem öðrum undirgefnum, þegar því var að skipta.
Þær rjeðu auk heldur opt miklu um það, hverjum 
menn þeirra veittu að málum og vígum, og
þær tóku jafnvel skógarmenn til ásjár að mönnum 
sínum fornspurðum, t.a.m. Þorbjörg digra,
þegar hún ljet leysa Gretti Ásmundarson, án
þess Vermundur vissi, Guðrún Ósvífursdóttir, er
hún tók Grím til ásjár, sökudólg Þorkels festarmanns 
hennar, og lagði svo mikið kapp á að
veita honum lið, að hún hét á boðsgesti sína
að verja hann móti Þorkeli, sem var þó þá að 
drekka brúðkaup sitt til hennar. Og mundi
slíkt ekki vera dæmt kvennlegt á vorri öld,
þegar konur hafa varla leyfi til að hugsa eða
bera hönd fyrir höfuð sjer, þótt þær megi sæta
þeirri áreitni og mótgjörðum, sem enginn karlmaður 
hefði þolað orðalaust, nema þær sjeu
dæmdar frekar og ókvennlegar af almenningsálitinu. 
Það er auðvitað, að það er að eins álit 
þeirra manna, sem ekki hafa skynsemi eða
sanngirni til að skoða það án hleypidóma og
hlutdrægni, og sem sízt af öllum geta dæmt
um, hvað hið kvennlega sje í raun og veru.
Það er því eins og hver annar ástæðulaus
sleggjudómur, sem þeir einir nota, sem ekki
hafa hæfileika eða vilja til að koma sjer upp
með öðru en því, að troða náungann undir
fætur, og hafa hann svo fyrir fótstall, svo þeir
verði sjálfir ögn hærri í loptinu. Nei, á þeim
tímum, það er að segja á söguöld vorri, heyrum 
vjer óvíða getið hins nærsýna smásálarskapar, 
sem dæmir drengskap, fastlyndi og sjálfstæðan 
vilja óþarfan, ókvennlegan og jafnvel
óhæfu. Það er að eins við eitt tækifæri, að
vjer sjáum brydda á því í Laxdælu, í þeim
venjulega óheiðarlega tilgangi, að sverta drenglynda 
og sjálfstæða konu, er braut bág við almenningsálitið. 
Það var þegar Þórður Ingunnarson 
fjekk sjer það að skilnaðarsök við Auði
konu sína, að hún hefði klæðst í karlmannaföt. 
Og eptir lögunum gátu menn skilið við 
konur sínar fyrir þá sök. Það er einmitt þessi
þröngsýni og heimskulegi dómur fjöldans, sem
veldur svo opt aðburðaleysi og þolinmæði kvenna,
en hvorki skortur á skynsemi eða vilja til að
komast áfram. Það lítur svo út, sem það sje
eitthvað svo óhæfilegt fyrir konur, að skapa sjer
sjálfstæðar skoðanir og framfylgja þeim, að þær
geti ekki unnið það fyrir, ef það skyldi þá verða
álitið »ókvennlegt«. Og það má fullyrða, að
þessu orði hefir fylgt það töframagn, sem um
margar aldir hefir hneppt hugi og framkvæmdir 
kvenna í þá fjötra, sem enn eru að mestu
óleystir. Áður þótti það góður siður og sjálfsagður, 
að konur riðu til þings með feðrum og
mönnum sínum. Og hvergi er þess getið, að til
orðs væri lagt, þótt karlar og konur töluðu
saman opinberlega og frjálslega. En nú er það
dæmt óhæfilegt eða ókvennlegt, að konur sæki
fundi, og það er gaman að sjá það háð og þá
fyrirlitningu, sem skín út úr mörgum mönnum
þegar þeir heyra þess getið, að stúlka »interesseri« 
sig fyrir einhverju almennu málefni.
Þá kalla þeir hana rauðan »pólitikus«, og með
því er sá dómur felldur, að hún sje ókvennleg
og óhæf í allra kvennlegra kvenna röð. Þótt
þeir geti ekki fundið henni annað til saka, og
jafnvel þótt þeir geti ekki brugðið henni um
þekkingarleysi á málinu, og geti hvergi rekið
hana í vörðurnar, vilja þeir þó áskilja hverjum 
skóladreng meira vit og þekkingu en henni,
vegna þess að hún er kona, þótt hún þekki
málið sjálft betur, af því hún hefir gefið sig
meira við því og hugsað margfalt meira um
það en þeir. Af þessu leiðir það, að konur
verða að snúa sjer að smámununum, þegar það
er talið ósæmilegt, að þær fylgi tímanum og
gefi gaum að áhugamálum hans. Það er víst,
að þótt allir þeir ókostir væru sannir, sem konum 
eru eignaðir, svo sem lausmælgi, öfund, útásetningar, 
hleypidómar, tepruskapur, skrautgirni
og hjegómaskapur, þá væru það eðlilegar afleiðingar 
vanans og uppeldisins. Þær eru bundnar við
heimilin og hugsun þeirra verður því takmörkuð 
innan húsdyranna. Þeim hefir svo lengi
verið sagt, að þeirra ætlunarverk væri ekki annað 
en að giptast og eiga börn, og að þær eigi
engan annan verkahring að hafa en hússtjórnina, 
að líklegt væri, að þær væru loksins farnar 
að trúa því. En nú vill svo illa til, að
konur eru fleiri en karlmenn, svo það
er ómögulegt að þær geti gipzt allar
nema ef þær yrðu allar mjög skammlífar, 
en karlmenn aptur að því skapi langlífir,
og þeir gætu svo orðið tví- og þríkvæntir. Því
ekki er líklegt, að þær fari að sem býflugurnar,
að gjöra sig ánægðar með að þjóna alla æfi
undir einvaldri húsmóður, og allra sízt, ef móður- 
og húsmóðurstaðan er þeirra eina upprunalega 
ákvörðun. Það væri að afneita eðli sínu, 
og því afneitar enginn, sem er óneyddur og
sjálfráður. Er þá ekki eðlilegt, fyrst allir aðrir 
atvinnuvegir, sem þolanlegir eru, eru þeim
lokaðir, að þær þá geri sitt til að geta gipzt, og
fyrst lítið hefir verið hirt um þeirra andlegu
framför og þær sjá það lítið metið, þótt þær
vilji gefa sig við því, sem er verulegt og gæti
auðgað þær að nytsamri þekkingu, er það þá
ekki eðlilegt, segi jeg, að þær taki það fyrir sem
næst er, og minnsta hæfileika þarf til -- að
húðfletta náungann með smámunalegum og ástæðulausum 
sleggjudómum, eðlilegt, þótt þær
öfunduðu þegar einhver hefði eitthvað það til
að bera, sem þeim þætti mikið í varið, þótt
þær baktöluðu og settu út á aðra, þótt þær
skreyttu sig og gjörðu allt hvað þær gætu til
að verða sem útgengilegastar? Þetta væri eðlilegt, 
en það er langt frá mjer að játa öllum
þessum sakargiptum upp á oss stúlkurnar. Vjer
eigum, sem betur fer, margfalt minna skilið af
þeim, en sagt hefir verið og líkindi hefðu verið 
til.

Þetta mun nú mörgum þykja heldur mikið
sagt, og því verður ekki neitað, að það lætur
ekki vel í eyrum. En það er líka satt, að
margra eyru eru svo viðkvæm, að þau þola
ekki að heyra sannleikann nema hann sje
þynntur út eða kryddaður með einhverju ljúffengara. 
En þá á það við, sem Georg Brandes
segir: að sú þjóð sje illa farin, sem sje orðin 
svo »æstetiseruð«, að hún þoli ekki að heyra
sannleikann, af því hann láti illa í eyrum. Það
er ekki að búast við, að konur taki miklum
framförum, meðan þessi hugsunarháttur er ríkjandi, 
en til allrar hamingju er hann heldur að
ganga úr gildi, og margir, bæði karlar og konur, 
eru farnir að játa, að þess konar kreddur
eigi ekki við þessa tíma.

Á hinum síðustu öldum var ástand kvenna
hjer á landi í mörgu lakara en nú. Þá höfðu
dætur ekki svo mikið sem jafnan erfðarjett
gagnvart bræðrum sínum, heldur fengu þær aðeins 
hálfan arf móti þeim, og það langt fram
á þessa öld. Því er svo opt talað um bróðurlóð, 
þegar einhver hefir haft meira en honum
hefir borið. En það var þó eigi í því eina atriði, 
sem dóttirin var fyrir borð borin. Allir
skynsamir foreldrar ala þannig upp sonu sína
að leitast við að búa þá undir þá lífsstöðu, sem
líkast var að þeir yrðu settir í, eða þeir væru
hæfir til. En um dæturnar hefir það skipt öðru
máli. Í stað þess að taka tillit til hæfileika
þeirra og velja þeim, sem bræðrum þeirra, lífsstöðu 
eptir því, urðu þær, fram yfir miðja þessa
öld, að vinna baki brotnu og opt það, sem þær
hvorki voru lagaðar til, nje færar um. Þá
þótti sú stúlka afbragðsvel að sjer til bókar,
sem var lesandi og skrifandi. Foreldrar þeirra
sýndu þannig of mikla ónærgætni og hlutdrægni,
þegar þeir eyddu fje sínu til náms sonum sínum, en ljetu dæturnar þrælka og bera hita og
þunga dagsins, án þess að hafa neitt fyrir og
svo að lokum fá að eins hálfan arf móti þeim.
Hvernig mundi yður þykja sá bóndi fara að
ráði sínu, sem ætti tvo sonu og segði þegar sá
eldri fæddist: »Þú skalt heita Jón eins og
hann faðir minn og verða prestur eins og hann«.
En þegar sá yngri fæddist: »Það er bezt þú
heitir Sigurður eptir honum afa þínum og búir
hjerna á kotinu eptir mig«. En nú skyldi
vilja svo óheppilega til, að prestsefnið væri efni
í bónda, en óhæfur til náms, og bóndaefnið væri
skapaður til náms, en ófær til búskapar, -- en
faðir þeirra hafði ákveðið örlög þeirra og við
það varð að sitja. Þeir voru því báðir settir á
ranga hyllu í lífinu, hvorugur gat notið hæfileika 
sinna og báðir urðu svo andlegir umskiptingar, 
engum til gagns, en sjálfum sjer til
byrði. Eða var það ekki eðlilegt? Þetta mun
nú fáum þykja forsjálega farið að, en þó er
það nákvæm lýsing á kjörum kvenna, eins og
þau hafa verið um margar aldir. Að vísu hefir
hið sama stundum átt sjer stað um drengi, að
þeir hafa verið fyrirfram ákvarðaðir af vandamönnum 
sínum til einhverra vissra starfa, en
það er nú algerlega horfið og hefir heldur ekki
verið nema hjá einstöku feðrum, sem hafa verið 
allra einstrengingslegastir. Enda hefir slíkt
aldrei orðið almennt hjer á landi. En konurnar 
eru frá fæðingunni ákvarðaðar til sinna
vissu starfa, sem kölluð hafa verið kvennaverk,
hvort sem þeim mundu láta þau vel eða illa.
Drengirnir hafa átt að verða menn, sem gætu
orðið færir um að ryðja sjer sjálfir braut til gæfu
og gengis. En stúlkurnar hafa átt að verða
konur, sem höfðu sinn takmarkaða verkahring
í búri og eldhúsi. Það er að segja: verur, sem
stæðu skör lægra í öllu tilliti, sem ekki hefðu
annað takmark í lífinu en að snúast í kringum 
karlmennina og gjöra þeim lífið sem þægilegast, 
og sem ættu að gefa sig með lífi og sál
einungis að þessu ætlunarverki. Þær ættu að
eiga góða daga, ef feður þeirra og eiginmenn
leyfðu, en hefðu þó engan rjett til að fá sama
uppeldi og lifa sama lífi og bræðurnir. Þær
þyrftu ekki og ættu ekki að hugsa um annað
en búið og börnin, það væri hið eina, sem þeim
kæmi við. Skylduverk þeirra væri það, sem
þessir húsbændur sköpuðu þeim, en það ætti
ekki við, að leyfa sjer að hugsa um, hvort þau
væru sanngjörn eða ekki. Konum sæmdi að
vera hógværar og þolinmóðar, það væri guðs
boð, og það væri synd að breyta því.

Þótt konur hafi verið auðugar og fært mönnum 
sínum í búið margar þúsundir króna, áttu
þær þó -- og svo er enn -- ekki ráð á nokkurum
eyri þegar þær voru giptar, ef mönnum þeirra
leizt svo. Maðurinn var og er enn þeirra löglegi 
fjárráðamaður, og getur jafnvel skammtað
þeim í hendurnar, það sem þær þurfa til daglegra þarfa á heimilunum. Það þarf eigi langt
að leita aptur á bak til að finna þau dæmi. Jeg
hefi þekkt menn, sem tóku við skökunni af
strokknum hjá konum sínum, sem töldu kjötbitana 
ofan í tunnurnar og reiknuðu svo saman, 
hvort talan stæði heima, þegar búið var úr
tunnunni, eptir því sem þurfti að taka úr
henni daglega, svo þeir sæju, hvort konan hefði
ekki hnuplað úr henni, -- sem tóku til kornmatinn 
út á pottinn og kaffið, sem brennt var, og
höfðu nefið niðri í hverri kollu og kyrnu, -- sem
konurnar áttu svo illt hjá, að þær þurftu að fá
leyfi þeirra til að fara til kirkju og það þótt
þær færu gangandi. Og þessum mönnum eiga
konur að umbera allt og hlýða í öllu! Væri
ekki sanngjarnara og rjettara, að þær hefðu
eitthvað meira undir sinni hendi? Eða er það
viðurkvæmilegt, og mun það auka þá virðingu,
sem hver maður hlýtur að vilja, að bæði hjú
hans og aðrir sýni konu hans, ef hún sjálf,
eiginkonan og húsmóðirin, þarf að standa frammi
fyrir honum sem beiningakona í hvert sinn, er
hún þarf einhvers við, þótt eigi sje nema eldstokkur, 
og verði með ótta og skelfingu að gera
grein fyrir, hvernig hún hafi varið hverjum
þeim eyri, sem hann af náð sinni miðlaði henni?
Eða ef illa gengur fyrir henni að fá þá hluti,
sem henni eru allra nauðsynlegastir, að hún
neyðist þá til að laumast og pukra á bak við
mann sinn og þannig gera sjálfa sig að óheimildarmanni, eða, ef vjer viljum nefna það sínu
rjetta nafni -- að þjóf að eigum sjálfrar sinnar?
Hún, sem á að vera jafningi og fjelagi manns
síns. Mundi það þykja sanngjarnt, ef tveir
menn verzluðu í fjelagi með jöfnum eigum, og
báðir ynnu verzluninni jafnt gagn, en annar 
hrifsaði undir sig öll völdin og allt yrði að
ganga í gegn um hans hendur, hvort sem hann
væri vel eða illa til þess fallinn, en hinn rjeði
engu og yrði að biðja um hvern þann eyri, sem
hann þyrfti við, og yrði jafnan að skripta fyrir
það, hvað hann hefði gjört við 5 eða 10 aurana
síðast, þótt hann vissi, að fjelagi sinn eyddi eigum 
þeirra beggja í alls konar óreglu? Munu
ekki flestir karlmenn hafa orðið fegnir þegar
þeir losuðust við eptirlit og umsjón fjárráðamanna 
eða vandamanna sinna? Og er þá ekki
líklegt, að margri konu falli illa að vera alla
æfi ómyndug? Því það mega þær heita þegar
þær fara frá foreldrunum til mannsins og verða
jafnan að hlýta annara forsjá og ráðum. Vera
má að menn segi, að sumar konur sjeu svo
eyðslusamar og óhagsýnar, að menn þeirra
neyðist til að skipta sjer af öllu, ella færi allt
á höfuðið. Það er auðvitað, að þetta getur átt
sjer stað, en það kemur líka stundum af því,
að konan hefir aldrei haft nein fjárráð, en
hefir tekið við því, sem að henni hefir verið
rjett, bæði hjá foreldrunum og manni sínum.
Hafi hún átt efnaðan föður og góðan mann, þá 
hefir hún fengið alla þá hluti, sem hún hefir
þarfnast, án þess hún hafi þurft að bera umhyggju 
fyrir hvað það kostaði, eða hvernig
gengi að borga það. Jeg vil taka til dæmis,
að ef kona kaupir á uppboði 20 króna virði, þá
er hún aldrei skrifuð fyrir skuldinni, heldur
maður hennar, og hann hlýtur að gjalda hana,
hvort honum þykir betur eða ver. Af þessu
leiðir, að sje konan hugsunarlítil, óforsjál og
eyðslusöm, getur hún keypt margt og eytt
mörgu, þegar hún tekur það allt af annara
peningum, og það mundi hún síður gjöra, ef
hún hefði sjálf haft vissa upphæð að ráða yfir
og vissum útgjöldum að svara, en gæti ekki
skellt skuldinni upp á manninn, Hún lærði þá
betur að meta gildi peninganna, og sjá, að allir
hlutir kostuðu eitthvað, að af eineyringum gæti
orðið króna og af smámunum gæti orðið mikil 
upphæð. En væri hún nú svo ráðlaus, að
ekkert dygði nema að fara með hana sem ómyndugt 
barn, þá yrði það að eins síðustu
neyðarúrræði manns hennar, að taka af henni
ráðin, og þá kæmi alveg það sama fyrir og
konum ætti að vera heimilt, ef þær ættu ráðleysingja 
eða óreglumenn. Þar sem gott samkomulag 
er á milli hjóna, er ekkert eðlilegra
en full sameign, og að maðurinn hafi umsjón
fjár þeirra beggja. En beri út af því, ætti vel
við, að hvort fyrir sig hefði sín sjerstöku fjárráð. 
Það eru hrópleg rangindi, að maðurinn 
skuli geta sólundað öllum eigum sínum og
konu sinnar í allskonar óreglu, að hann geti
tekið síðustu aurana, sem hún hefði þurft sjer
og börnum þeirra til viðurværis, til að borga
með vínskuldir eða önnur slík útgjöld, án þess
að hún hafi lagalegan rjett til að halda þeim
fyrir honum. Eða sje hann ráðleysingi, sem
kaupir og selur svo, að allir heilvita menn sjá,
að hann hlýtur að verða fjelaus  -- er það þá
ekki óheyrilegt, að konan, þótt hún sjái betur
og henni sje þetta þvernauðugt, verði samt
að horfa þegjandi á, að hann komi þeim báðum 
og börnum þeirra á vonarvöl með heimsku
og fyrirhyggjuleysi, án þess hún hafi heimild
til að bjarga sínum fjárhluta frá því eyðslunnar 
ginnungagapi. Með því að hafa eitthvað á
milli handa, læra menn að verja eigum sínum
hyggilega. Og það mundi verða langt um
happasælla, að haga þannig uppeldi kvenna, að
þær væru sem mest látnar læra að bera umhyggju 
fyrir sjer sjálfar, en að þær væru frá
vöggunni til grafarinnar settar á knje karlmönnum, 
sem þær ættu að sækja til allt vitið
og öll ráðin. Og það jafnvel þótt sumir þeirra
manna, sem þær væru þannig faldar til umsjár, 
reiddu hvorki vitið nje ráðdeildina í
þverpokunum.

Nú á hinum síðustu árum hefir hagur kvenna
hjer á landi breytzt nokkuð til batnaðar, þótt
mikið vanti til að vel sje. Þær hafa fengið nokkuð 
líkara uppeldi bræðrum sínum, þær hafa fengið 
nokkura menntun, þær hafa fengið fullan
erfðarjett, þær hafa fengið kosningarrjett í sveitarstjórnarmálum, 
þótt þær hafi notað hann að
þessum tíma miður en skyldi, og þær hafa nú
síðast fengið leyfi til að ganga undir próf við
lærðaskólann og læknaskólann hjer, þótt þær
bæði þurfi hærri einkunnir til að geta staðizt
prófið og fái hvorki námsstyrk nje nokkura von
um embætti að loknu náminu, eða svo mikið
sem von um, að geta haft nokkurn tíma nokkurt 
gagn af því. Það er nú reyndar bágt að
sjá, hvað svona lagaðar ákvarðanir eiga að þýða,
eða hver ástæða sje fyrir því, að veita konum
tækifæri til að verða færar um að takast embætti 
á hendur, en útiloka þær svo frá öllum
mögulegleikum til að geta lifað af náminu.
Með öðrum orðum: þær mega eyða tíma
sínum og peningum til þess, en aldrei hafa neitt
verulegt gagn af því. Sumir menn segja, að
það sje ekki ákvörðun kvenna að »stúdera«, og
ef þeim væri gjört jafnhægt fyrir að fá embætti
og karlmönnum, mundu þær hverfa frá sinni
upprunalegu köllun -- móður- og húsmóður-stöðunni 
-- og verða svo nokkurs konar »paríur«,
sem engum flokki gætu tilheyrt. Þessari mótbáru 
mætti svara með orðum Stuart Mill's.
Hann segir: »Það lítur svo út sem karlmenn
haldi, að það, sem kallað er ákvörðun eða köllun 
kvenna, sje gagnstæðast eðli þeirra. Að
minnsta kosti lítur svo út sem þeir haldi, að
ef konur hefðu frjálsræði eða leyfi til að gjöra
eitthvað annað, eða ef þeim væri gefinn kostur
á að nota tíma sinn á geðfeldari hátt fyrir
þær, samkvæmt hæfileikum þeirra, þá mundu
þær konur, sem tækju þá stöðu fyrir, sem þeim
er sögð eðlilegust, verða of fáar. Það er eins
og menn segðu: »Konurnar vilja ekki giptast,
því verðum vjer að neyða þær til þess«. Sje
þetta meining manna, hlýtur annaðhvort að
vera, að þeir sjeu ekki alveg vissir um, hvað
sje ákvörðun konunnar, -- því fæstir munu þó
játa það, að »þótt náttúran sje lamin með
lurk, leiti hún út um síðir« -- eða þeir gjöra
ekki hjónabandið mjög fýsilegt fyrir þær, ef
þær mundu velja hvað helzt annað, væru þær
sjálfráðar, og það þótt hjónabandið væri þeirra
eina sanna köllun. Aptur segja sumir menn,
að konur sjeu ekki færar um að takast embætti
á hendur, þær hafi ekki jafna hæfileika og
maðurinn, risti ekki eins djúpt og sjeu ekki
jafn þolgóðar að grafast til botns í neinni vísindagrein. 
Það getur verið satt, að fáar af
þeim konum, sem enn hafa lagt sig eptir vísindum, 
hafi skarað fram úr, eða fundið ný
sannindi og nýjar reglur. En það getur ekki
sannað neitt, þegar þess er gætt, hve fáar konur 
hafa gefið sig við námi og vísindum í samanburði 
við karlmenn. Af öllum þeim aragrúa
karlmanna, sem á öllum öldum hafa stundað 
vísindi og listir, hefir meiri hlutinn verið heldur 
neðar þeim konum, sem hafa lagt sig eptir
sama námi. Mundi ekki geta skeð, ef jafnmargar 
konur stunduðu vísindi, að einhverjar
þeirra gætu skarað fram úr, og unnið vísindunum 
og mannkyninu ómetanlegt gagn? Vjer
sjáum, að af þeim fáu konum, sem hafa lagt
sig eptir vísindum og opinberum störfum, hafa
sumar áunnið sjer nafn í menningarsögu heimsins. 
Vjer vitum, að Grikkir töldu Sappho með
sínum beztu skáldum, og eins, að sagt er að
Mirtis hafi kennt Pindar, hinu fræga fornskáldi, 
og að Korinna vann 5 sinnum verðlaun
fram yfir hann í skáldskap. Sömuleiðis viðurkennir 
hinn frægi spekingur, Sókrates, að hann
hafi gengið til Aspasiu og numið af henni
heimspeki. Hypatia, sem var kennari í heimspeki 
við hinn nafnfræga háskóla í Alexandríu 
(dáin 415 e. Kr.), hefir getið sjer mikinn orðstír 
fyrir fyrirlestra sína í heimspeki, sem fjöldi
manna hlýddi á, og vjer vitum ekki, hvað heimurinn 
hefir misst mikið við hin hörmulegu afdrif 
hennar. Hinn ofstækjufulli biskup Cyrillus
æsti munkana móti henni, af því hún var ekki
kristin, og bar hana galdri; varð hann þannig
valdur að því, hvernig henni var misþyrmt og
að hún var líflátin með ótrúlegri grimmd, vegna
þess að kenning hennar var hrein og laus við
ofstækju og hleypidóma. Heloise (dáin 1162),
hefir líka getið sjer orðstír í heimspeki, og
hefði hún getað haldið áfram, er líklegt að hún
hefði unnið meira í vísindanna þarfir en margir 
karlmenn. Nú á seinni tímum hafa líka
margar konur verið taldar mjög merkir rithöfundar, 
t.a.m. frú de Staël, sem var samtíða
Goethe og Schiller, hefir bæði ritað skáldsögur
og líka nokkuð í heimspeki, George Sand og
ýmsar fleiri. En þótt konur hafi ekki enn þá
orðið karlmönnum jafnsnjallar í vísindalegu tilliti, 
er það eðlilegt, því þær hafa orðið að hafa
námið í hjáverkunum, en karlmenn hafa getað
gefið sig eingöngu við því; og þegar þess er
gætt, má óhætt fullyrða, að þær hafa ekki staðið 
karlmönnum á baki.

Þótt konur hjer á landi hafi ekki átt kost á
bóklegri menntun, nema ef þær hafa getað
tínt saman ýmsa mola á víð og dreif, má þó
fullkomlega segja, að þær hafi átt mestan og
beztan þátt í því, að alþýðan hefir verið álitin,
og hefir verið, betur menntuð en alþýða víða
erlendis. Því þegar engir barnaskólar eða unglingaskólar 
voru til, hlutu þær að verða hinir
fyrstu kennarar barna sinna. Þær kenndu
þeim málið, lesturinn og barnalærdóminn. Af 
þeim lærðu synir þeirra frásagnir um frægð og
drengskap forfeðranna. Hjá þeim geymdust
hinar gömlu þjóðsögur, sem svo mikið hefir þótt
til koma meðal annara þjóða. Þær hafa varðveitt 
málið hreint og óblandað; því þótt ýmsir
menn, sem farið höfðu utan, vildu fara að öllu 
að siðum Dana, og streittust við að »tyggja
upp á dönsku«, eins og Jónas Hallgrímsson
komst að orði, þá voru konurnar jafnan eptirbátar 
í þeirri grein. Af þeim lærðu hinir beztu
menn vorir að unna þjóðerni og ættjörðu sinni.
Þær voru það, sem kenndu þeim að vinna öðrum 
til gagns, þótt það væri ekki metið af samtíðarmönnum 
þeirra, og að setja ekki sjálfa sig
í það öndvegi, sem allt ætti að miðast við. Jeg
vil segja, að flestir hinna beztu og merkustu
manna hafi að meira eða minna leyti átt mæðrum 
sínum eða öðrum konum ágæti sitt að
þakka.

Nú á síðustu árum hafa líka verið stofnaðir
kvennaskólar, þar sem konur geta fengið
nokkura menntun í ýmsum greinum. Því
verður ekki neitað, að þeir hafa komið miklu
góðu til leiðar til að auka áhuga og menntafýsi 
kvenna. En það er eðlilegt, að þar komi
fram hið sama og hjá karlmönnunum, sem litla
menntun hafa fengið, að þær skilji ekki ætíð,
hvað menntun er, og taka því opt litinn fyrir
það sanna og verulega. Ýmsir hafa fundið það
að kvennaskólum vorum, að þeir kenndu of
margt, en því hefi jeg aldrei getað verið samdóma. 
Það er mjög sanngjarnt og nauðsynlegt,
að stúlkur geti átt kost á að læra sem flest
eptir vilja, efnum og hæfileikum þeirra. Það
hefir líka tíðkast frá því sögur hófust, að konur hafa gefið sig við margs konar hannyrðum,
og það er alls ekki rjett, að kalla þær í sjálfu
sjer óþarft glingur. En í því tilliti sem öðru
þarf að læra að sníða sjer stakk eptir vexti
og hvorki byrja á of mörgu, svo ekki sje hægt
að verða fullnuma í neinu, eða taka það óþarfasta, 
en skilja eptir það nauðsynlegasta. Enn
sem komið er, er menntun vor kvennanna hjer
á landi svo skammt komin áleiðis, að vjer höfum 
varla fengið ljósa hugmynd um, hvað
menntun er. Auk þess að læra lestur og skript
lítur svo út sem fjöldi kvenna haldi, að ekkert
sje jafn nauðsynlegt og það, að geta skilið lítið
eitt í dönsku, þótt þær geti hvorki talað hana
nje skrifað, og þótt þær enn síður geti ritað
sendibrjef lýtalaust á móðurmáli sínu, hvorki
að hugsun, orðfæri nje stafsetningu, auk heldur
þær hafi nokkura málfræðislega hugmynd um
móðurmál sitt, eða þekki hinar einföldustu reglur
fyrir uppruna þess og beygingum. Móðurmálið
ætti þó að sitja í fyrirrúmi fyrir öllu öðru, að
undanteknum lestri og skript. Það minnsta, sem
hægt er að heimta af þeim, sem vill heita
menntaður, er þekking á móðurmáli og sögu
þjóðar sinnar. Jeg vil líka segja, að hver, sem
hefir fylgt þeim viðburðum, sem gjörzt hafa í
föðurlandi hans, sem hefir kynnt sjer menningarsögu 
þjóðar sinnar, bæði að fornu og nýju, og
fylgir í öllu tímanum, -- að hann sje margfalt
menntaðri, þótt hann kunni enga aðra tungu 
en þjóðtungu sína, ef hann kann hana vel, en
þótt hann hefði lesið eitthvað af misjöfnu »rómana«-rusli 
á einhverju öðru tungumáli, en kynni
hvorki það mál nje sitt eigið mál til hlítar,
eða hefði lesið nokkura fróðlega bók, sem gagn
væri að.

Það, sem þarf að komast inn í hugsunarhátt
og vilja bæði karla og kvenna, er, að læra vel
það, sem vjer lærum, og læra helzt það, sem er
nytsamlegast fyrir oss. Það eru margir, bæði
karlar og konur, sem læra sjer til gagns, og láta
sjer ekki nægja að sýnast menntaðir, heldur
eru það líka. En það eru þó of margir, sem
hugsa of mikið um að sýnast. Og það ættu
skólarnir að laga. Á kvennaskólunum ættu
kennslukonurnar að geta nokkuð stutt að því,
að stúlkurnar leituðust við að ná sem mestri
sannri menntun og þekkingu. Hjer í Reykjavík
eiga kennslukonur kvennaskólans óhægra með
að ráða námi stúlknanna en á sveitaskólunum,
þar sem kennslukonur og námskonur búa saman, 
og stúlkurnar eru þannig kunnugri kennurunum 
og geta lært margt af þeim, sem
eigi eru beinar námsgreinar. Kurteisi og látlausa 
framgöngu geta stúlkur aldrei lært eins
vel af bókum og af menntuðum og kurteisum
konum, sem þær búa saman við; enda geta
kennararnir jafnan haft fullt svo mikil áhrif á
nemendurna með eptirdæmi og dagfari sínu, 
sem með tímakennslunni. Vjer konurnar þurfum 
að finna, að menntunin á að hefja oss upp
yfir hið lága og smálega, til hins sanna, góða og
göfuga. Vjer verðum að læra að meta fegurðina 
frá öðru sjónarmiði en margir hafa áður
skoðað hana. Vjer verðum að sjá, að ekkert er
fagurt, sem ekki er satt, eðlilegt og rjett, og að
það er ekki ófagurt eða ókvennlegt, að vinna
heiðarlega fyrir sjer, á hvaða hátt sem er, hvort
það er með höndum eða höfði. Vjer verðum
að losa oss við hleypidóma og vana, og hætta
að dæma það óhæfu, þótt einhver af oss vilji
ryðja sjer aðra götu en vjer höfum sjálfar gengið. 
Vjer þurfum að mennta oss og leitast við
að verða sem færastar í hvaða stöðu sem fyrir
kann að verða, að reyna að verða sem sjálfstæðastar, 
ef vjer viljum ekki verða neinum til byrði.
Vjer þurfum að verða samtaka og fjelagslegar.
Vjer verðum að stefna áfram. Vjer þurfum
ekki að kvíða því, að oss takist ekki að komast
áleiðis á framfaraveginum, ef vjer viljum. Vjer
verðum að leggja niður feimnina og framtaksleysið, 
dáðleysið og tepruskapinn. En vjer skulum 
aldrei gleyma, að vera sannar konur, konur,
sem tökum þátt í kjörum annara, sem erum
mannúðlegar, umhyggjusamar og starfsamar.
Vjer þurfum eigi að vera sprenglærðar eða stórpólitiskar 
til að stefna áfram og vinna í hag
uppvaxandi kynslóðum. Hver kona, og sjer í
lagi hver gipt kona, getur gjört mikið í þá átt.
Hún getur á margan hátt bætt hagi vinnukvenna 
sinna. Hún getur leitast við að vekja
hjá þeim framfaralöngun og sýnt þeim, að það
er undir þeim sjálfum komið, hvort þær geta
nokkurn tíma skapað sjer sjálfstæða stöðu eða
ekki.

Þá er eitt atriði, sem þarf stórra umbóta við
og sem konur ættu að geta lagað dálítið, það
er að jafna nokkuð muninn á kaupi karlmanna
og kvenna, en til þess þarf samheldi og
fjelagsskap. Það getur varla verið rjettlátt, að
vinnukonan hafi ekki meira en þriðjungs kaup
móti karlmanni, hvað dugleg sem hún er, og
þótt hún gangi opt að sömu vinnu og hann,
eins og er í sveitum á sumrin. Og þó þarf
stúlkan að vinna mörg verk fram yfir karlmanninn, 
bæði kvöld og morgna og sunnudaga,
þegar hann getur notið hvíldar. Hún þarf þá
að nytka kýr og ær og margt fleira umfram
hann, og svo hefir hún svo sem í þokkabót að
taka af honum vosklæðin á kvöldin, jafnvel
draga af honum skó og sokka, meðan hann liggur
aptur á bak í rúmi sínu og ef til vill reykir
pípu sína, og færa honum svo allt þurrt og
hreint að morgni, þótt hún verði sjálf að fara
í sömu fötin, eins og þau voru að kvöldinu. Hún
verður á sumrin að nota sunnudaga og nokkuð
af svefntíma sínum til þjónustubragðanna, og fyrir
það hefir hún ekkert, nema ef til vill vanþakklæti 
og aðfinnslu fyrir, að þjónustan sje ekki 
nógu góð. Ef konur gætu komið því á, að
vinnumennirnir sæju sjer sjálfir fyrir þjónustu,
en hefðu hana ekki að sjálfsögðu heima, fyrir
ekkert, þá yrðu þeir annaðhvort að þjóna sjer
sjálfir eða kaupa hana. Ef þær svo gæfu
stúlkum sínum vissan tíma kvöld og morgun,
setjum það væri klukkutími í einu, fyrir þann
tíma, sem þær eyddu á helgidögum til nauðsynlegustu 
starfa, og stúlkan fengi svo 10-15 kr.
hjá vinnumanninum fyrir þjónustuna, þá gæti
það orðið góð viðbót við vinnukonukaupið, en
kostaði þó húsbændurna ekki annað en lítinn
tíma, sem stúlkan hefði vel unnið fyrir, og sem
hver góð húsmóðir mundi vel geta unnt stúlkum 
sínum. Í kaupstöðum yrði þetta síður viðbót 
við vinnukonukaupið, því þar hafa stúlkur
öðrum störfum að gegna. En þar hafa þær líka
opt hærra kaup og svo fá þær opt talsvert
að auki hjá húsmæðrum sínum, sem þeim er
ekki reiknað. Vinnukonur gætu og, ef þær
væru hugsunarsamar, notað marga stund sjer
til gagns, og ef húsmæður þeirra væru velviljaðar 
og framfaragjarnar, gætu þær leiðbeint þeim 
í mörgu. Hjer í Reykjavík gengur of mikill
tími í heimsóknir til kunningjanna og í skemmtigöngur 
á götum úti. Það er að vísu vorkunn,
þótt vinnukonur langi til að bregða sjer út og
fá sjer hreint lopt, en ekki mundu þær verða
mikið vansælli, þótt þær eyddu sumum þeim
stundum á annan hátt, sjer til menntunar eða 
gagns að einhverju leyti. Jeg tel víst, að mörg
húsmóðir mundi með ánægju veita vinnukonu 
sinni tilsögn í ýmsu bæði til munns og
handa, ef hún sæi að stúlkan vildi það. Því
verður aldrei neitað, að aðalverksvið konunnar
er heimilið, þótt það sje ekki því til fyrirstöðu,
að hún geti gefið gaum að fleiru. Heimilin eru
ríki út af fyrir sig. Þar er húsmóðirin optast
mestu ráðandi, þegar um innanhúss-stjórn er að
gjöra. Og þá er það skylda hennar og ætti að
vera ljúf skylda, að bera umhyggju fyrir velferð
þeirra, sem hún á yfir að segja. Það er eigi
nóg að heimta hlýðni og virðingu af öðrum.
Menn verða líka að vera virðingarverðir og sýna,
að þeir virði sig sjálfa í raun og veru, með því
að láta sjer annt um þá, sem þeir eiga að ráða
yfir, og sýna þeim þá mannúð og nærgætni,
sem þeir hefðu viljað njóta, ef eins hefði staðið
á fyrir þeim. Það er stagast á því, hve fagurt
það sje fyrir konur, að vera »kvennlegar«, en
eptir þeirri þýðingu, sem jeg legg í þetta orð,
sýnist mjer ekkert vera ókvennlegra en mannúðarleysi, 
harðstjórn og ónærgætni, og ekkert
samkvæmara kvennlegu eðli en mannúð, umhyggjusemi 
og nærgætni við þá, sem eru
undirgefnir. Að sýna umhyggju og lipurð í
umgengni við þá, sem hún á að ráða yfir, og
vekja hjá þeim löngun eptir sannri menntun 
og framförum, og efla þannig hagsæld og
ánægju þeirra allra, -- það getur hver húsmóðir að
meira eða minna leyti.