Fyrsti fyrirlestur kvennmanns á Íslandi,
Reykjavík.
Kostnaðarmaður: Sigurður Kristjánsson.
1888.
Ísafoldarprentsmiðja.
Þótt ég standi hér, er það eigi fyrir þá sök, að ég þykist færari en aðrar konur til að taka fyrir umtalsefni eina hlið af þessu mikla áhuga- og velferðarmáli voru: um hagi og réttindi kvenna, heldur vegna þess, að ég vil að einhver af oss konum hreyfi við því. Og fyrst engin af hinum menntuðustu konum vorum hefir tekið það opinberlega til umtals, hætti ég á að rjúfa þögnina, í þeirri von, að það geti orðið til þess, að einhverjar konur, sem mér eru færari til að takast á hendur framsögu máls þessa, finni hjá sér köllun til að skýra það betur fyrir almenningi en ég fæ gjört. Ég veit að ég tekst mikið í fang, en ég vænti umburðarlyndis yðar.
Háttvirtu áheyrendur! Þegar ég lít yfir alla þá, sem hér eru saman komnir, finn ég glöggt, hve satt það er, sem frú de Staël sagði: »Karlmaðurinn getur boðið almenningsálitinu byrginn, en konan hlýtur að gefa sig undir það«. En það er til tvenns konar almennt álit: það álit, sem byggist á heimsku, hleypidómum, einstrengingsskap, vanafestu, hlutdrægni, öfund og jafnvel illgirni, -- en undir það álit gef ég mig ekki, heldur geng ég fram hjá því -- og það álit, sem er byggt á skynsemi, drengskap, óhlutdrægni og mannúð, og þeim dómi skal ég fúslega hlíta, hvernig sem hann fellur.
Það er mjög algengt að heyra kvartað yfir þeim mikla mun, sem sé á högum karla og kvenna. Og það eru ekki einungis vér konurnar, sem oftlega látum óánægju vora í ljósi yfir því, heldur þykir líka mörgum karlmönnum það ranglátt og óhafandi. Vér skulum nú líta snöggvast aftur á bak til hinna liðnu alda, og reyna til að glöggva oss á, hvort oss hefir heldur farið fram eða aftur í því tilliti, og á hverju það hefir verið byggt, að skipa konum svo lágt sæti í mannfélaginu.
Ég verð að biðja hina háttvirtu áheyrendur að misskilja eigi, þótt ég tali um réttleysi kvenna. Með því á ég eigi við, að menn hafi almennt farið illa með konur sínar og dætur, heldur það, að þær hafa ekki leyfi eða tækifæri til að nota alla sína hæfileika og krafta. Fuglinn getur átt góða daga, þótt hann sé settur í lokað búr, eða fjaðrir hans séu stýfðar, en hann er þá sviptur frelsinu og vængirnir verða honum þá gagnslausir, en enginn getur sagt, hve langt flug hann hefði getað þreytt, of hann hefði verið látinn sjálfráður.
Það er auðvitað, að til hefir verið fjöldi kvenna á öllum öldum, sem notið hefir fulls jafnréttis við karlmenn, bæði hjá feðrum sínum og eiginmönnum, en það hefir þá verið einungis því að þakka, að menn þeirra og yfirboðarar hafa verið betri, réttsýnni og mannúðlegri en lögin, og því, að konurnar hafa verið svo heppnar að koma sér vel. Það hafa líka jafnvel einstöku þjóðflokkar veitt konum nokkur réttindi, t.a.m. Spartverjar. Því þótt konur á Grikklandi væru í fornöld háðar mönnum sínum, veittu þó Spartverjar dætrum sínum mjög frjálslegt uppeldi, og vöndu þær við líkamsæfingar, eða leikfimi og íþróttir, ásamt drengjunum. Enda voru spartverskar konur sjálfstæðari og tóku meiri þátt í almennum málum en aðrar grískar konur, og meira en venja var til á þeim tímum.
Í fornum enskum lögum er maðurinn kallaður herra konunnar og var bókstaflega álitinn það, enda voru það kölluð drottinssvik, ef kona vó mann sinn, og var hegnt harðara en þegar konungar voru myrtir, því hún var brennd lifandi, og það jafnvel þótt hún hefði áður mátt sæta grimmdarlegustu meðferð, og glæpurinn hefði þannig mátt heita síðasta vandræðaúrræði til að frelsast undan böðulshendi manns hennar. Þá fæddist konan til að verða eign mannsins, rétt eins og þrællinn til ánauðarinnar, og aðalsmaðurinn til aðalstignarinnar. Við því varð ekki gjört á annan hátt, en að konan yrði svo heppin, að verða eftirlætisbarn föðursins, eða uppáhaldsgersemi mannsins. Hefði hún ekki því láni að fagna, voru það óhjákvæmileg örlög hennar, að vera sem ambátt alla sína æfi, bæði sem dóttir og eiginkona.
Hér á Norðurlöndum sjáum vér þó hvergi nein merki þess, að konur hafi verið í verulegri niðurlægingu fyr en eftir það að kristni komst á. Það er að vísu satt, að dætur voru stundum gefnar nauðugar, en það var fyrir það, að á þeim tímum var réttur einstaklingsins oft lítils metinn, og átti það sér jafnt stað um karla sem konur. Enda voru konur alls ekki skyldaðar til að þegja á mannfundum, heldur bendir allt á, að þær hafi haft fullt málfrelsi. Það var líka satt, að »mey skyldi mundi kaupa«; en það var að eins siður, og er líklegt, að það fé hafi átt að leggjast á móti heimanmundi stúlkunnar. Enda tíðkast slíkt enn hjá einstöku þjóðflokkum, t.a.m. Svartfellingum og sumstaðar í Kaukasusfjöllunum, og er alls ekki álitin sala, heldur að eins löglegar festar. Konum var heldur hvergi gjört lægra fyrir í hinum fornu goðasögum vorum en karlmönnum, og því hefir forfeðrum vorum ekki fundist nein ástæða til að gjöra konur að óæðri verum. En þegar þeir kynntust biflíunni og sáu, hvernig ritningarnar voru lagðar út, þá opnuðust augu þeirra, og þeir sáu, að þessi kenning var makalaust þægileg. Var það ekki rétt og mátulegt, að þessar eftirlifandi Evudætur fengju að líða eitthvað fyrir óhlýðni og forvitni formóður þeirra, sem hafði bakað karlmönnunum svo mikla fyrirhöfn, og sem þeir höfðu úthelt svo mörgum svitadropum fyrir? Og átti ekki vel við, að karlmenn, sem sannir Adams synir, kenndu þeim um allt illt: syndina, baráttuna og dauðann? Og var það þá ekki eðlilegt og samboðið drengskap annara eins sona, sem sóru sig svo vel í föðurættina, þótt þeir notuðu sér valdið, sem þeim var gefið af guði sjálfum, og sem þeir voru því svo vel að komnir, og fyrst þeir áttu konunum svona grátt að gjalda, að þeir þá létu bitna á þeim sína »réttferðugu reiði«, og létu þær finna, að þeir hefðu nú bæði töglin og hagldirnar og mundu því nota valdið eftir föngum. Það er samt ekki svo að skilja, að kristnin hafi orðið bein ástæða til þess, að konur urðu að skipa óæðra bekkinn, heldur óbein. Áður höfðu Norðurlandabúar engin slík lög, og allra síst guðleg lög, sem settu konur skör lægra en karlmenn, heldur tóku þeir menn, sem það gjörðu, leyfið hjá sjálfum sér; enda voru það jafnast þeir einir, sem mestir harðstjórar og ódrengir voru. Og af því að fornþjóðir Norðurlanda stóðu á svo lágu stigi að allri menningu og sökum þess, að aldarhátturinn var sá, að réttur hins sterkara mátti mest, hlutu konurnar, sem aðrir, er minna máttu, að kenna á grimmd og siðleysi þeirra, sem höfðu hnefaréttinn, þegar því var að skipta. En að öðru leyti sýna fornsögur vorar, að þær voru mikils metnar. Dætur og konur réðu auk heldur oft miklu í ríkisstjórn með feðrum og mönnum sínum. Þær höfðu jafnvel hirð um sig, eftir því sem skýrt er frá í gömlum frásögum, t.a.m. Þorbjörg á Ullarakri, Þóra Borgarhjörtur og drottning Valdimars konungs í Hólmgarði, sem sagt er að hafi keppt við hann að hafa jafnágæta menn við sína hirð og konungur, »eins og títt var um drottningar ríkra konunga«. Því þótt slíkar frásagnir séu ekki sögulega áreiðanlegar, sýna þær þó hugsunarhátt fornaldarinnar. Þær gengu líka í hernað; og réðu fyrir liði; og með því herfrægð var hin mesta virðing hjá fornþjóðum Norðurlanda, má af því marka, að konur hafa ekki verið lítils virtar, enda voru líka sumar af þeim konum, sem urðu frægastar í hernaði, gjörðar að valkyrjum eftir dauða sinn, eða nokkurs konar gyðjum, t.a.m. Brynhildur, Sigrún o.fl. En með kristninni komu lögin eða fyrirskipanir trúarbragðanna um undirgefni kvenna undir vald karlmanna. Og þótt trúarbrögðin mýktu að mörgu leyti siðina og bönnuðu líkamleg meiðsl og misþyrmingar, urðu þau þó óbeinlínis undirstaða þeirrar andlegu undirokunar og niðurlægingar, sem konur hafa orðið að búa við nú í margar aldir. Því ráðríkir, harðir og ódrenglyndir menn gátu þá undir eins vitnað til ýmsra biflíustaða og fyrirmæla kirkjufeðranna, og þannig, undir yfirskini trúarvandlætingar, fegrað og jafnvel réttlætt hið augljósasta ranglæti og níðingsskap. Þetta mun nú sumum þykja kynleg skýring á ástandinu á miðöldunum, þegar margir hafa kennt það, að trúin hafi stórum bætt hagi kvenna að öllu leyti. En þetta hefir eigi verið það eina. sem byggt hefir verið á ritningunni, sem gagnstætt hefir verið allri mannúð og réttlætistilfinningu. Þrælaeigendurnir í Ameríku byggðu líka rétt sinn, til að þjá þá og misþyrma, á því boði Páls postula, að þrælarnir skyldu sýna húsbændum sínum hlýðni. En mun það hafa verið tilgangur Páls, eða samkvæmt anda kristindómsins, að svo mikill hluti mannkynsins, sem allir svertingjarnir voru, væru skapaðir til að sviptast öllum mannréttindum og sæta hinni harðýðgislegustu og miskunnarlausustu meðferð, sem siðlausir harðstjórar gátu fundið upp til að skeyta á þeim skapi sínu, notandi sér það, að þrællinn eða svertinginn átti ekki til neins að flýja, engin lög vernduðu hann, eða ráku réttar hans gegn húsbónda hans? Nei, postularnir hlutu að móta kenningu sína eftir aldarhættinum og háttum þjóða þeirra, sem þeir voru hjá. Þeir hefðu varla komið kristniboði sínu langt áleiðis, ef þeir höfðu viljað umskapa stjórnarfyrirkomulag þjóðanna; en við því hefðu þeir hreyft, ef þeir hefðu bannað þrælahald og þrælaverslun, og sett konur jafnfætis karlmönnum. Það hefði heldur ekki orðið auðvelt fyrir postulana, að koma í veg fyrir þrælahaldið, þar sem það var ríkjandi skoðun manna, og jafnvel eins frægur spekingur og Aristóteles var, kenndi það, að svertingjarnir væru skapaðir til að vera þjónar hvítu mannanna; enda hefir sú trú haldist fast fram á vora daga, hvort sem þetta atriði hefir orðið að hefð, af því það var svo þægilegt fyrir hina auðugu þrælaeigendur, eða það hefir verið sannfæring manna, byggð á því, að svertingjarnir sýndust vera miður úr garði gjörðir, bæði að andlegum og líkamlegum hæfileikum.
En þrátt fyrir þetta, sjáum vér hvergi, að konur hafi verið lítilsvirtar, hvorki í heimahúsum eða hjá mönnum sínum. Því þótt stundum kæmi fyrir, að dætur væru festar mönnum nauðugar, eða jafnvel að þeim fornspurðum, þá kom það til af því, að það var aldarháttur, og ráðríki manna kom jafnt fram á börnum þeirra sem öðrum undirgefnum, þegar því var að skipta. Þær réðu auk heldur oft miklu um það, hverjum menn þeirra veittu að málum og vígum, og þær tóku jafnvel skógarmenn til ásjár að mönnum sínum fornspurðum, t.a.m. Þorbjörg digra, þegar hún lét leysa Gretti Ásmundarson, án þess Vermundur vissi, Guðrún Ósvífursdóttir, er hún tók Grím til ásjár, sökudólg Þorkels festarmanns hennar, og lagði svo mikið kapp á að veita honum lið, að hún hét á boðsgesti sína að verja hann móti Þorkeli, sem var þó þá að drekka brúðkaup sitt til hennar. Og mundi slíkt ekki vera dæmt kvennlegt á vorri öld, þegar konur hafa varla leyfi til að hugsa eða bera hönd fyrir höfuð sér, þótt þær megi sæta þeirri áreitni og mótgjörðum, sem enginn karlmaður hefði þolað orðalaust, nema þær séu dæmdar frekar og ókvennlegar af almenningsálitinu. Það er auðvitað, að það er að eins álit þeirra manna, sem ekki hafa skynsemi eða sanngirni til að skoða það án hleypidóma og hlutdrægni, og sem síst af öllum geta dæmt um, hvað hið kvennlega sé í raun og veru. Það er því eins og hver annar ástæðulaus sleggjudómur, sem þeir einir nota, sem ekki hafa hæfileika eða vilja til að koma sér upp með öðru en því, að troða náungann undir fætur, og hafa hann svo fyrir fótstall, svo þeir verði sjálfir ögn hærri í loftinu. Nei, á þeim tímum, það er að segja á söguöld vorri, heyrum vér óvíða getið hins nærsýna smásálarskapar, sem dæmir drengskap, fastlyndi og sjálfstæðan vilja óþarfan, ókvennlegan og jafnvel óhæfu. Það er að eins við eitt tækifæri, að vér sjáum brydda á því í Laxdælu, í þeim venjulega óheiðarlega tilgangi, að sverta drenglynda og sjálfstæða konu, er braut bág við almenningsálitið. Það var þegar Þórður Ingunnarson fékk sér það að skilnaðarsök við Auði konu sína, að hún hefði klæðst í karlmannaföt. Og eftir lögunum gátu menn skilið við konur sínar fyrir þá sök. Það er einmitt þessi þröngsýni og heimskulegi dómur fjöldans, sem veldur svo oft aðburðaleysi og þolinmæði kvenna, en hvorki skortur á skynsemi eða vilja til að komast áfram. Það lítur svo út, sem það sé eitthvað svo óhæfilegt fyrir konur, að skapa sér sjálfstæðar skoðanir og framfylgja þeim, að þær geti ekki unnið það fyrir, ef það skyldi þá verða álitið »ókvennlegt«. Og það má fullyrða, að þessu orði hefir fylgt það töframagn, sem um margar aldir hefir hneppt hugi og framkvæmdir kvenna í þá fjötra, sem enn eru að mestu óleystir. Áður þótti það góður siður og sjálfsagður, að konur riðu til þings með feðrum og mönnum sínum. Og hvergi er þess getið, að til orðs væri lagt, þótt karlar og konur töluðu saman opinberlega og frjálslega. En nú er það dæmt óhæfilegt eða ókvennlegt, að konur sæki fundi, og það er gaman að sjá það háð og þá fyrirlitningu, sem skín út úr mörgum mönnum þegar þeir heyra þess getið, að stúlka »interesseri« sig fyrir einhverju almennu málefni. Þá kalla þeir hana rauðan »pólitikus«, og með því er sá dómur felldur, að hún sé ókvennleg og óhæf í allra kvennlegra kvenna röð. Þótt þeir geti ekki fundið henni annað til saka, og jafnvel þótt þeir geti ekki brugðið henni um þekkingarleysi á málinu, og geti hvergi rekið hana í vörðurnar, vilja þeir þó áskilja hverjum skóladreng meira vit og þekkingu en henni, vegna þess að hún er kona, þótt hún þekki málið sjálft betur, af því hún hefir gefið sig meira við því og hugsað margfalt meira um það en þeir. Af þessu leiðir það, að konur verða að snúa sér að smámununum, þegar það er talið ósæmilegt, að þær fylgi tímanum og gefi gaum að áhugamálum hans. Það er víst, að þótt allir þeir ókostir væru sannir, sem konum eru eignaðir, svo sem lausmælgi, öfund, útásetningar, hleypidómar, tepruskapur, skrautgirni og hégómaskapur, þá væru það eðlilegar afleiðingar vanans og uppeldisins. Þær eru bundnar við heimilin og hugsun þeirra verður því takmörkuð innan húsdyranna. Þeim hefir svo lengi verið sagt, að þeirra ætlunarverk væri ekki annað en að giftast og eiga börn, og að þær eigi engan annan verkahring að hafa en hússtjórnina, að líklegt væri, að þær væru loksins farnar að trúa því. En nú vill svo illa til, að konur eru fleiri en karlmenn, svo það er ómögulegt að þær geti gipst allar nema ef þær yrðu allar mjög skammlífar, en karlmenn aftur að því skapi langlífir, og þeir gætu svo orðið tví- og þríkvæntir. Því ekki er líklegt, að þær fari að sem býflugurnar, að gjöra sig ánægðar með að þjóna alla æfi undir einvaldri húsmóður, og allra síst, ef móður- og húsmóðurstaðan er þeirra eina upprunalega ákvörðun. Það væri að afneita eðli sínu, og því afneitar enginn, sem er óneyddur og sjálfráður. Er þá ekki eðlilegt, fyrst allir aðrir atvinnuvegir, sem þolanlegir eru, eru þeim lokaðir, að þær þá geri sitt til að geta gipst, og fyrst lítið hefir verið hirt um þeirra andlegu framför og þær sjá það lítið metið, þótt þær vilji gefa sig við því, sem er verulegt og gæti auðgað þær að nytsamri þekkingu, er það þá ekki eðlilegt, segi ég, að þær taki það fyrir sem næst er, og minnsta hæfileika þarf til -- að húðfletta náungann með smámunalegum og ástæðulausum sleggjudómum, eðlilegt, þótt þær öfunduðu þegar einhver hefði eitthvað það til að bera, sem þeim þætti mikið í varið, þótt þær baktöluðu og settu út á aðra, þótt þær skreyttu sig og gjörðu allt hvað þær gætu til að verða sem útgengilegastar? Þetta væri eðlilegt, en það er langt frá mér að játa öllum þessum sakargiftum upp á oss stúlkurnar. Vér eigum, sem betur fer, margfalt minna skilið af þeim, en sagt hefir verið og líkindi hefðu verið til.
Þetta mun nú mörgum þykja heldur mikið sagt, og því verður ekki neitað, að það lætur ekki vel í eyrum. En það er líka satt, að margra eyru eru svo viðkvæm, að þau þola ekki að heyra sannleikann nema hann sé þynntur út eða kryddaður með einhverju ljúffengara. En þá á það við, sem Georg Brandes segir: að sú þjóð sé illa farin, sem sé orðin svo »æstetiseruð«, að hún þoli ekki að heyra sannleikann, af því hann láti illa í eyrum. Það er ekki að búast við, að konur taki miklum framförum, meðan þessi hugsunarháttur er ríkjandi, en til allrar hamingju er hann heldur að ganga úr gildi, og margir, bæði karlar og konur, eru farnir að játa, að þess konar kreddur eigi ekki við þessa tíma.
Á hinum síðustu öldum var ástand kvenna hér á landi í mörgu lakara en nú. Þá höfðu dætur ekki svo mikið sem jafnan erfðarétt gagnvart bræðrum sínum, heldur fengu þær aðeins hálfan arf móti þeim, og það langt fram á þessa öld. Því er svo oft talað um bróðurlóð, þegar einhver hefir haft meira en honum hefir borið. En það var þó eigi í því eina atriði, sem dóttirin var fyrir borð borin. Allir skynsamir foreldrar ala þannig upp sonu sína að leitast við að búa þá undir þá lífsstöðu, sem líkast var að þeir yrðu settir í, eða þeir væru hæfir til. En um dæturnar hefir það skipt öðru máli. Í stað þess að taka tillit til hæfileika þeirra og velja þeim, sem bræðrum þeirra, lífsstöðu eftir því, urðu þær, fram yfir miðja þessa öld, að vinna baki brotnu og oft það, sem þær hvorki voru lagaðar til, né færar um. Þá þótti sú stúlka afbragðsvel að sér til bókar, sem var lesandi og skrifandi. Foreldrar þeirra sýndu þannig of mikla ónærgætni og hlutdrægni, þegar þeir eyddu fé sínu til náms sonum sínum, en létu dæturnar þrælka og bera hita og þunga dagsins, án þess að hafa neitt fyrir og svo að lokum fá að eins hálfan arf móti þeim. Hvernig mundi yður þykja sá bóndi fara að ráði sínu, sem ætti tvo sonu og segði þegar sá eldri fæddist: »Þú skalt heita Jón eins og hann faðir minn og verða prestur eins og hann«. En þegar sá yngri fæddist: »Það er best þú heitir Sigurður eftir honum afa þínum og búir hérna á kotinu eftir mig«. En nú skyldi vilja svo óheppilega til, að prestsefnið væri efni í bónda, en óhæfur til náms, og bóndaefnið væri skapaður til náms, en ófær til búskapar, -- en faðir þeirra hafði ákveðið örlög þeirra og við það varð að sitja. Þeir voru því báðir settir á ranga hyllu í lífinu, hvorugur gat notið hæfileika sinna og báðir urðu svo andlegir umskiptingar, engum til gagns, en sjálfum sér til byrði. Eða var það ekki eðlilegt? Þetta mun nú fáum þykja forsjálega farið að, en þó er það nákvæm lýsing á kjörum kvenna, eins og þau hafa verið um margar aldir. Að vísu hefir hið sama stundum átt sér stað um drengi, að þeir hafa verið fyrirfram ákvarðaðir af vandamönnum sínum til einhverra vissra starfa, en það er nú algerlega horfið og hefir heldur ekki verið nema hjá einstöku feðrum, sem hafa verið allra einstrengingslegastir. Enda hefir slíkt aldrei orðið almennt hér á landi. En konurnar eru frá fæðingunni ákvarðaðar til sinna vissu starfa, sem kölluð hafa verið kvennaverk, hvort sem þeim mundu láta þau vel eða illa. Drengirnir hafa átt að verða menn, sem gætu orðið færir um að ryðja sér sjálfir braut til gæfu og gengis. En stúlkurnar hafa átt að verða konur, sem höfðu sinn takmarkaða verkahring í búri og eldhúsi. Það er að segja: verur, sem stæðu skör lægra í öllu tilliti, sem ekki hefðu annað takmark í lífinu en að snúast í kringum karlmennina og gjöra þeim lífið sem þægilegast, og sem ættu að gefa sig með lífi og sál einungis að þessu ætlunarverki. Þær ættu að eiga góða daga, ef feður þeirra og eiginmenn leyfðu, en hefðu þó engan rétt til að fá sama uppeldi og lifa sama lífi og bræðurnir. Þær þyrftu ekki og ættu ekki að hugsa um annað en búið og börnin, það væri hið eina, sem þeim kæmi við. Skylduverk þeirra væri það, sem þessir húsbændur sköpuðu þeim, en það ætti ekki við, að leyfa sér að hugsa um, hvort þau væru sanngjörn eða ekki. Konum sæmdi að vera hógværar og þolinmóðar, það væri guðs boð, og það væri synd að breyta því.
Þótt konur hafi verið auðugar og fært mönnum sínum í búið margar þúsundir króna, áttu þær þó -- og svo er enn -- ekki ráð á nokkurum eyri þegar þær voru giftar, ef mönnum þeirra leist svo. Maðurinn var og er enn þeirra löglegi fjárráðamaður, og getur jafnvel skammtað þeim í hendurnar, það sem þær þurfa til daglegra þarfa á heimilunum. Það þarf eigi langt að leita aftur á bak til að finna þau dæmi. Ég hefi þekkt menn, sem tóku við skökunni af strokknum hjá konum sínum, sem töldu kjötbitana ofan í tunnurnar og reiknuðu svo saman, hvort talan stæði heima, þegar búið var úr tunnunni, eftir því sem þurfti að taka úr henni daglega, svo þeir sæju, hvort konan hefði ekki hnuplað úr henni, -- sem tóku til kornmatinn út á pottinn og kaffið, sem brennt var, og höfðu nefið niðri í hverri kollu og kyrnu, -- sem konurnar áttu svo illt hjá, að þær þurftu að fá leyfi þeirra til að fara til kirkju og það þótt þær færu gangandi. Og þessum mönnum eiga konur að umbera allt og hlýða í öllu! Væri ekki sanngjarnara og réttara, að þær hefðu eitthvað meira undir sinni hendi? Eða er það viðurkvæmilegt, og mun það auka þá virðingu, sem hver maður hlýtur að vilja, að bæði hjú hans og aðrir sýni konu hans, ef hún sjálf, eiginkonan og húsmóðirin, þarf að standa frammi fyrir honum sem beiningakona í hvert sinn, er hún þarf einhvers við, þótt eigi sé nema eldstokkur, og verði með ótta og skelfingu að gera grein fyrir, hvernig hún hafi varið hverjum þeim eyri, sem hann af náð sinni miðlaði henni? Eða ef illa gengur fyrir henni að fá þá hluti, sem henni eru allra nauðsynlegastir, að hún neyðist þá til að laumast og pukra á bak við mann sinn og þannig gera sjálfa sig að óheimildarmanni, eða, ef vér viljum nefna það sínu rétta nafni -- að þjóf að eigum sjálfrar sinnar? Hún, sem á að vera jafningi og félagi manns síns. Mundi það þykja sanngjarnt, ef tveir menn versluðu í félagi með jöfnum eigum, og báðir ynnu versluninni jafnt gagn, en annar hrifsaði undir sig öll völdin og allt yrði að ganga í gegn um hans hendur, hvort sem hann væri vel eða illa til þess fallinn, en hinn réði engu og yrði að biðja um hvern þann eyri, sem hann þyrfti við, og yrði jafnan að skrifta fyrir það, hvað hann hefði gjört við 5 eða 10 aurana síðast, þótt hann vissi, að félagi sinn eyddi eigum þeirra beggja í alls konar óreglu? Munu ekki flestir karlmenn hafa orðið fegnir þegar þeir losuðust við eftirlit og umsjón fjárráðamanna eða vandamanna sinna? Og er þá ekki líklegt, að margri konu falli illa að vera alla æfi ómyndug? Því það mega þær heita þegar þær fara frá foreldrunum til mannsins og verða jafnan að hlýta annara forsjá og ráðum. Vera má að menn segi, að sumar konur séu svo eyðslusamar og óhagsýnar, að menn þeirra neyðist til að skipta sér af öllu, ella færi allt á höfuðið. Það er auðvitað, að þetta getur átt sér stað, en það kemur líka stundum af því, að konan hefir aldrei haft nein fjárráð, en hefir tekið við því, sem að henni hefir verið rétt, bæði hjá foreldrunum og manni sínum. Hafi hún átt efnaðan föður og góðan mann, þá hefir hún fengið alla þá hluti, sem hún hefir þarfnast, án þess hún hafi þurft að bera umhyggju fyrir hvað það kostaði, eða hvernig gengi að borga það. Ég vil taka til dæmis, að ef kona kaupir á uppboði 20 króna virði, þá er hún aldrei skrifuð fyrir skuldinni, heldur maður hennar, og hann hlýtur að gjalda hana, hvort honum þykir betur eða ver. Af þessu leiðir, að sé konan hugsunarlítil, óforsjál og eyðslusöm, getur hún keypt margt og eytt mörgu, þegar hún tekur það allt af annara peningum, og það mundi hún síður gjöra, ef hún hefði sjálf haft vissa upphæð að ráða yfir og vissum útgjöldum að svara, en gæti ekki skellt skuldinni upp á manninn, Hún lærði þá betur að meta gildi peninganna, og sjá, að allir hlutir kostuðu eitthvað, að af eineyringum gæti orðið króna og af smámunum gæti orðið mikil upphæð. En væri hún nú svo ráðlaus, að ekkert dygði nema að fara með hana sem ómyndugt barn, þá yrði það að eins síðustu neyðarúrræði manns hennar, að taka af henni ráðin, og þá kæmi alveg það sama fyrir og konum ætti að vera heimilt, ef þær ættu ráðleysingja eða óreglumenn. Þar sem gott samkomulag er á milli hjóna, er ekkert eðlilegra en full sameign, og að maðurinn hafi umsjón fjár þeirra beggja. En beri út af því, ætti vel við, að hvort fyrir sig hefði sín sérstöku fjárráð. Það eru hrópleg rangindi, að maðurinn skuli geta sólundað öllum eigum sínum og konu sinnar í allskonar óreglu, að hann geti tekið síðustu aurana, sem hún hefði þurft sér og börnum þeirra til viðurværis, til að borga með vínskuldir eða önnur slík útgjöld, án þess að hún hafi lagalegan rétt til að halda þeim fyrir honum. Eða sé hann ráðleysingi, sem kaupir og selur svo, að allir heilvita menn sjá, að hann hlýtur að verða félaus -- er það þá ekki óheyrilegt, að konan, þótt hún sjái betur og henni sé þetta þvernauðugt, verði samt að horfa þegjandi á, að hann komi þeim báðum og börnum þeirra á vonarvöl með heimsku og fyrirhyggjuleysi, án þess hún hafi heimild til að bjarga sínum fjárhluta frá því eyðslunnar ginnungagapi. Með því að hafa eitthvað á milli handa, læra menn að verja eigum sínum hyggilega. Og það mundi verða langt um happasælla, að haga þannig uppeldi kvenna, að þær væru sem mest látnar læra að bera umhyggju fyrir sér sjálfar, en að þær væru frá vöggunni til grafarinnar settar á kné karlmönnum, sem þær ættu að sækja til allt vitið og öll ráðin. Og það jafnvel þótt sumir þeirra manna, sem þær væru þannig faldar til umsjár, reiddu hvorki vitið né ráðdeildina í þverpokunum.
Nú á hinum síðustu árum hefir hagur kvenna hér á landi breyst nokkuð til batnaðar, þótt mikið vanti til að vel sé. Þær hafa fengið nokkuð líkara uppeldi bræðrum sínum, þær hafa fengið nokkura menntun, þær hafa fengið fullan erfðarétt, þær hafa fengið kosningarrétt í sveitarstjórnarmálum, þótt þær hafi notað hann að þessum tíma miður en skyldi, og þær hafa nú síðast fengið leyfi til að ganga undir próf við lærðaskólann og læknaskólann hér, þótt þær bæði þurfi hærri einkunnir til að geta staðist prófið og fái hvorki námsstyrk né nokkura von um embætti að loknu náminu, eða svo mikið sem von um, að geta haft nokkurn tíma nokkurt gagn af því. Það er nú reyndar bágt að sjá, hvað svona lagaðar ákvarðanir eiga að þýða, eða hver ástæða sé fyrir því, að veita konum tækifæri til að verða færar um að takast embætti á hendur, en útiloka þær svo frá öllum mögulegleikum til að geta lifað af náminu. Með öðrum orðum: þær mega eyða tíma sínum og peningum til þess, en aldrei hafa neitt verulegt gagn af því. Sumir menn segja, að það sé ekki ákvörðun kvenna að »stúdera«, og ef þeim væri gjört jafnhægt fyrir að fá embætti og karlmönnum, mundu þær hverfa frá sinni upprunalegu köllun -- móður- og húsmóður-stöðunni -- og verða svo nokkurs konar »paríur«, sem engum flokki gætu tilheyrt. Þessari mótbáru mætti svara með orðum Stuart Mill's. Hann segir: »Það lítur svo út sem karlmenn haldi, að það, sem kallað er ákvörðun eða köllun kvenna, sé gagnstæðast eðli þeirra. Að minnsta kosti lítur svo út sem þeir haldi, að ef konur hefðu frjálsræði eða leyfi til að gjöra eitthvað annað, eða ef þeim væri gefinn kostur á að nota tíma sinn á geðfeldari hátt fyrir þær, samkvæmt hæfileikum þeirra, þá mundu þær konur, sem tækju þá stöðu fyrir, sem þeim er sögð eðlilegust, verða of fáar. Það er eins og menn segðu: »Konurnar vilja ekki giftast, því verðum vér að neyða þær til þess«. Sé þetta meining manna, hlýtur annaðhvort að vera, að þeir séu ekki alveg vissir um, hvað sé ákvörðun konunnar, -- því fæstir munu þó játa það, að »þótt náttúran sé lamin með lurk, leiti hún út um síðir« -- eða þeir gjöra ekki hjónabandið mjög fýsilegt fyrir þær, ef þær mundu velja hvað helst annað, væru þær sjálfráðar, og það þótt hjónabandið væri þeirra eina sanna köllun. Aftur segja sumir menn, að konur séu ekki færar um að takast embætti á hendur, þær hafi ekki jafna hæfileika og maðurinn, risti ekki eins djúpt og séu ekki jafn þolgóðar að grafast til botns í neinni vísindagrein. Það getur verið satt, að fáar af þeim konum, sem enn hafa lagt sig eftir vísindum, hafi skarað fram úr, eða fundið ný sannindi og nýjar reglur. En það getur ekki sannað neitt, þegar þess er gætt, hve fáar konur hafa gefið sig við námi og vísindum í samanburði við karlmenn. Af öllum þeim aragrúa karlmanna, sem á öllum öldum hafa stundað vísindi og listir, hefir meiri hlutinn verið heldur neðar þeim konum, sem hafa lagt sig eftir sama námi. Mundi ekki geta skeð, ef jafnmargar konur stunduðu vísindi, að einhverjar þeirra gætu skarað fram úr, og unnið vísindunum og mannkyninu ómetanlegt gagn? Vér sjáum, að af þeim fáu konum, sem hafa lagt sig eftir vísindum og opinberum störfum, hafa sumar áunnið sér nafn í menningarsögu heimsins. Vér vitum, að Grikkir töldu Sappho með sínum bestu skáldum, og eins, að sagt er að Mirtis hafi kennt Pindar, hinu fræga fornskáldi, og að Korinna vann 5 sinnum verðlaun fram yfir hann í skáldskap. Sömuleiðis viðurkennir hinn frægi spekingur, Sókrates, að hann hafi gengið til Aspasiu og numið af henni heimspeki. Hypatia, sem var kennari í heimspeki við hinn nafnfræga háskóla í Alexandríu (dáin 415 e. Kr.), hefir getið sér mikinn orðstír fyrir fyrirlestra sína í heimspeki, sem fjöldi manna hlýddi á, og vér vitum ekki, hvað heimurinn hefir misst mikið við hin hörmulegu afdrif hennar. Hinn ofstækjufulli biskup Cyrillus æsti munkana móti henni, af því hún var ekki kristin, og bar hana galdri; varð hann þannig valdur að því, hvernig henni var misþyrmt og að hún var líflátin með ótrúlegri grimmd, vegna þess að kenning hennar var hrein og laus við ofstækju og hleypidóma. Heloise (dáin 1162), hefir líka getið sér orðstír í heimspeki, og hefði hún getað haldið áfram, er líklegt að hún hefði unnið meira í vísindanna þarfir en margir karlmenn. Nú á seinni tímum hafa líka margar konur verið taldar mjög merkir rithöfundar, t.a.m. frú de Staël, sem var samtíða Goethe og Schiller, hefir bæði ritað skáldsögur og líka nokkuð í heimspeki, George Sand og ýmsar fleiri. En þótt konur hafi ekki enn þá orðið karlmönnum jafnsnjallar í vísindalegu tilliti, er það eðlilegt, því þær hafa orðið að hafa námið í hjáverkunum, en karlmenn hafa getað gefið sig eingöngu við því; og þegar þess er gætt, má óhætt fullyrða, að þær hafa ekki staðið karlmönnum á baki.
Þótt konur hér á landi hafi ekki átt kost á bóklegri menntun, nema ef þær hafa getað tínt saman ýmsa mola á víð og dreif, má þó fullkomlega segja, að þær hafi átt mestan og bestan þátt í því, að alþýðan hefir verið álitin, og hefir verið, betur menntuð en alþýða víða erlendis. Því þegar engir barnaskólar eða unglingaskólar voru til, hlutu þær að verða hinir fyrstu kennarar barna sinna. Þær kenndu þeim málið, lesturinn og barnalærdóminn. Af þeim lærðu synir þeirra frásagnir um frægð og drengskap forfeðranna. Hjá þeim geymdust hinar gömlu þjóðsögur, sem svo mikið hefir þótt til koma meðal annara þjóða. Þær hafa varðveitt málið hreint og óblandað; því þótt ýmsir menn, sem farið höfðu utan, vildu fara að öllu að siðum Dana, og streittust við að »tyggja upp á dönsku«, eins og Jónas Hallgrímsson komst að orði, þá voru konurnar jafnan eftirbátar í þeirri grein. Af þeim lærðu hinir bestu menn vorir að unna þjóðerni og ættjörðu sinni. Þær voru það, sem kenndu þeim að vinna öðrum til gagns, þótt það væri ekki metið af samtíðarmönnum þeirra, og að setja ekki sjálfa sig í það öndvegi, sem allt ætti að miðast við. Ég vil segja, að flestir hinna bestu og merkustu manna hafi að meira eða minna leyti átt mæðrum sínum eða öðrum konum ágæti sitt að þakka.
Nú á síðustu árum hafa líka verið stofnaðir kvennaskólar, þar sem konur geta fengið nokkura menntun í ýmsum greinum. Því verður ekki neitað, að þeir hafa komið miklu góðu til leiðar til að auka áhuga og menntafýsi kvenna. En það er eðlilegt, að þar komi fram hið sama og hjá karlmönnunum, sem litla menntun hafa fengið, að þær skilji ekki ætíð, hvað menntun er, og taka því oft litinn fyrir það sanna og verulega. Ýmsir hafa fundið það að kvennaskólum vorum, að þeir kenndu of margt, en því hefi ég aldrei getað verið samdóma. Það er mjög sanngjarnt og nauðsynlegt, að stúlkur geti átt kost á að læra sem flest eftir vilja, efnum og hæfileikum þeirra. Það hefir líka tíðkast frá því sögur hófust, að konur hafa gefið sig við margs konar hannyrðum, og það er alls ekki rétt, að kalla þær í sjálfu sér óþarft glingur. En í því tilliti sem öðru þarf að læra að sníða sér stakk eftir vexti og hvorki byrja á of mörgu, svo ekki sé hægt að verða fullnuma í neinu, eða taka það óþarfasta, en skilja eftir það nauðsynlegasta. Enn sem komið er, er menntun vor kvennanna hér á landi svo skammt komin áleiðis, að vér höfum varla fengið ljósa hugmynd um, hvað menntun er. Auk þess að læra lestur og skrift lítur svo út sem fjöldi kvenna haldi, að ekkert sé jafn nauðsynlegt og það, að geta skilið lítið eitt í dönsku, þótt þær geti hvorki talað hana né skrifað, og þótt þær enn síður geti ritað sendibréf lýtalaust á móðurmáli sínu, hvorki að hugsun, orðfæri né stafsetningu, auk heldur þær hafi nokkura málfræðislega hugmynd um móðurmál sitt, eða þekki hinar einföldustu reglur fyrir uppruna þess og beygingum. Móðurmálið ætti þó að sitja í fyrirrúmi fyrir öllu öðru, að undanteknum lestri og skrift. Það minnsta, sem hægt er að heimta af þeim, sem vill heita menntaður, er þekking á móðurmáli og sögu þjóðar sinnar. Ég vil líka segja, að hver, sem hefir fylgt þeim viðburðum, sem gjörst hafa í föðurlandi hans, sem hefir kynnt sér menningarsögu þjóðar sinnar, bæði að fornu og nýju, og fylgir í öllu tímanum, -- að hann sé margfalt menntaðri, þótt hann kunni enga aðra tungu en þjóðtungu sína, ef hann kann hana vel, en þótt hann hefði lesið eitthvað af misjöfnu »rómana«-rusli á einhverju öðru tungumáli, en kynni hvorki það mál né sitt eigið mál til hlítar, eða hefði lesið nokkura fróðlega bók, sem gagn væri að.
Það, sem þarf að komast inn í hugsunarhátt og vilja bæði karla og kvenna, er, að læra vel það, sem vér lærum, og læra helst það, sem er nytsamlegast fyrir oss. Það eru margir, bæði karlar og konur, sem læra sér til gagns, og láta sér ekki nægja að sýnast menntaðir, heldur eru það líka. En það eru þó of margir, sem hugsa of mikið um að sýnast. Og það ættu skólarnir að laga. Á kvennaskólunum ættu kennslukonurnar að geta nokkuð stutt að því, að stúlkurnar leituðust við að ná sem mestri sannri menntun og þekkingu. Hér í Reykjavík eiga kennslukonur kvennaskólans óhægra með að ráða námi stúlknanna en á sveitaskólunum, þar sem kennslukonur og námskonur búa saman, og stúlkurnar eru þannig kunnugri kennurunum og geta lært margt af þeim, sem eigi eru beinar námsgreinar. Kurteisi og látlausa framgöngu geta stúlkur aldrei lært eins vel af bókum og af menntuðum og kurteisum konum, sem þær búa saman við; enda geta kennararnir jafnan haft fullt svo mikil áhrif á nemendurna með eftirdæmi og dagfari sínu, sem með tímakennslunni. Vér konurnar þurfum að finna, að menntunin á að hefja oss upp yfir hið lága og smálega, til hins sanna, góða og göfuga. Vér verðum að læra að meta fegurðina frá öðru sjónarmiði en margir hafa áður skoðað hana. Vér verðum að sjá, að ekkert er fagurt, sem ekki er satt, eðlilegt og rétt, og að það er ekki ófagurt eða ókvennlegt, að vinna heiðarlega fyrir sér, á hvaða hátt sem er, hvort það er með höndum eða höfði. Vér verðum að losa oss við hleypidóma og vana, og hætta að dæma það óhæfu, þótt einhver af oss vilji ryðja sér aðra götu en vér höfum sjálfar gengið. Vér þurfum að mennta oss og leitast við að verða sem færastar í hvaða stöðu sem fyrir kann að verða, að reyna að verða sem sjálfstæðastar, ef vér viljum ekki verða neinum til byrði. Vér þurfum að verða samtaka og félagslegar. Vér verðum að stefna áfram. Vér þurfum ekki að kvíða því, að oss takist ekki að komast áleiðis á framfaraveginum, ef vér viljum. Vér verðum að leggja niður feimnina og framtaksleysið, dáðleysið og tepruskapinn. En vér skulum aldrei gleyma, að vera sannar konur, konur, sem tökum þátt í kjörum annara, sem erum mannúðlegar, umhyggjusamar og starfsamar. Vér þurfum eigi að vera sprenglærðar eða stórpólitiskar til að stefna áfram og vinna í hag uppvaxandi kynslóðum. Hver kona, og sér í lagi hver gift kona, getur gjört mikið í þá átt. Hún getur á margan hátt bætt hagi vinnukvenna sinna. Hún getur leitast við að vekja hjá þeim framfaralöngun og sýnt þeim, að það er undir þeim sjálfum komið, hvort þær geta nokkurn tíma skapað sér sjálfstæða stöðu eða ekki.
Þá er eitt atriði, sem þarf stórra umbóta við og sem konur ættu að geta lagað dálítið, það er að jafna nokkuð muninn á kaupi karlmanna og kvenna, en til þess þarf samheldi og félagsskap. Það getur varla verið réttlátt, að vinnukonan hafi ekki meira en þriðjungs kaup móti karlmanni, hvað dugleg sem hún er, og þótt hún gangi oft að sömu vinnu og hann, eins og er í sveitum á sumrin. Og þó þarf stúlkan að vinna mörg verk fram yfir karlmanninn, bæði kvöld og morgna og sunnudaga, þegar hann getur notið hvíldar. Hún þarf þá að nytka kýr og ær og margt fleira umfram hann, og svo hefir hún svo sem í þokkabót að taka af honum vosklæðin á kvöldin, jafnvel draga af honum skó og sokka, meðan hann liggur aftur á bak í rúmi sínu og ef til vill reykir pípu sína, og færa honum svo allt þurrt og hreint að morgni, þótt hún verði sjálf að fara í sömu fötin, eins og þau voru að kvöldinu. Hún verður á sumrin að nota sunnudaga og nokkuð af svefntíma sínum til þjónustubragðanna, og fyrir það hefir hún ekkert, nema ef til vill vanþakklæti og aðfinnslu fyrir, að þjónustan sé ekki nógu góð. Ef konur gætu komið því á, að vinnumennirnir sæju sér sjálfir fyrir þjónustu, en hefðu hana ekki að sjálfsögðu heima, fyrir ekkert, þá yrðu þeir annaðhvort að þjóna sér sjálfir eða kaupa hana. Ef þær svo gæfu stúlkum sínum vissan tíma kvöld og morgun, setjum það væri klukkutími í einu, fyrir þann tíma, sem þær eyddu á helgidögum til nauðsynlegustu starfa, og stúlkan fengi svo 10-15 kr. hjá vinnumanninum fyrir þjónustuna, þá gæti það orðið góð viðbót við vinnukonukaupið, en kostaði þó húsbændurna ekki annað en lítinn tíma, sem stúlkan hefði vel unnið fyrir, og sem hver góð húsmóðir mundi vel geta unnt stúlkum sínum. Í kaupstöðum yrði þetta síður viðbót við vinnukonukaupið, því þar hafa stúlkur öðrum störfum að gegna. En þar hafa þær líka oft hærra kaup og svo fá þær oft talsvert að auki hjá húsmæðrum sínum, sem þeim er ekki reiknað. Vinnukonur gætu og, ef þær væru hugsunarsamar, notað marga stund sér til gagns, og ef húsmæður þeirra væru velviljaðar og framfaragjarnar, gætu þær leiðbeint þeim í mörgu. Hér í Reykjavík gengur of mikill tími í heimsóknir til kunningjanna og í skemmtigöngur á götum úti. Það er að vísu vorkunn, þótt vinnukonur langi til að bregða sér út og fá sér hreint loft, en ekki mundu þær verða mikið vansælli, þótt þær eyddu sumum þeim stundum á annan hátt, sér til menntunar eða gagns að einhverju leyti. Ég tel víst, að mörg húsmóðir mundi með ánægju veita vinnukonu sinni tilsögn í ýmsu bæði til munns og handa, ef hún sæi að stúlkan vildi það. Því verður aldrei neitað, að aðalverksvið konunnar er heimilið, þótt það sé ekki því til fyrirstöðu, að hún geti gefið gaum að fleiru. Heimilin eru ríki út af fyrir sig. Þar er húsmóðirin oftast mestu ráðandi, þegar um innanhúss-stjórn er að gjöra. Og þá er það skylda hennar og ætti að vera ljúf skylda, að bera umhyggju fyrir velferð þeirra, sem hún á yfir að segja. Það er eigi nóg að heimta hlýðni og virðingu af öðrum. Menn verða líka að vera virðingarverðir og sýna, að þeir virði sig sjálfa í raun og veru, með því að láta sér annt um þá, sem þeir eiga að ráða yfir, og sýna þeim þá mannúð og nærgætni, sem þeir hefðu viljað njóta, ef eins hefði staðið á fyrir þeim. Það er stagast á því, hve fagurt það sé fyrir konur, að vera »kvennlegar«, en eftir þeirri þýðingu, sem ég legg í þetta orð, sýnist mér ekkert vera ókvennlegra en mannúðarleysi, harðstjórn og ónærgætni, og ekkert samkvæmara kvennlegu eðli en mannúð, umhyggjusemi og nærgætni við þá, sem eru undirgefnir. Að sýna umhyggju og lipurð í umgengni við þá, sem hún á að ráða yfir, og vekja hjá þeim löngun eftir sannri menntun og framförum, og efla þannig hagsæld og ánægju þeirra allra, -- það getur hver húsmóðir að meira eða minna leyti.