um herhlaup Tyrkjans á Íslandi árið 1627, staðfestur af Einari Loftssyni frá Vestmanneyjum, Halldóri Jónssyni úr Grindavík, og fleirum mönnum, er herteknir höfðu verið og út komu aftur.

Þegar Kristján konungur hinn 4ði réð fyrir Norðurlöndum, og Holgeir Rósenkrans var hirðstjóri hér á landi, gerðu Tyrkjar út 4 herskip til að ræna fólki af íslandi. 20ta dag júnímánaðar kom til Grindavikur sunnan á Íslandi tyrkneskt herskip. Yfirmenn þess nefndust Amórat Reiss, og 2 skipherrar, Areiff Reiss og Bírham Reiss. Hertóku þeir þar við landið danskt kaupskip með öllu þess fólki, góssi og áhöfn, en annað með 3 mönnum dönskum; aðrir danskir menn komust undan með flótta. Þessir Tyrkjar hertóku í sama sinn 15 íslenska menn, rændu fé, hvar þeir gátu, og öllu fémætu úr búðunum. Að því búnu ætluðu þeir að hertaka 3 kaupskip, er láu á Seiluhöfn¹, en gátu ei komið því við, sakir þess að skip þeirra rendi upp á flúð eina, og stóð þar um stund. Sumir segja, að höfuðsmaðurinn með Álftnesingum hafi látið hleypa á þá af 35 byssum í einu, og hafi þeir þá, þegar er þeir losnuðu af flúrinni, hleypt undan og ætlað til rána á Vestfjörðum, en gefið það frá sér, þar eð þeir fréttu, að ensk herskip láu þar; lögðu þeir síðan frá landi 30ta d. júlí, og héldu til Kíli, og hnepptu fangana þar undir sitt áþjánarok.

5ta d. júlí komu 2 tyrknesk skip í Berufjörð frá Algeirsborg. Yfirmaðurinn nefndist Mórash Hemming. Þeir hertóku þar kaupskipið, 18 danska menn og 90 Íslendinga, drápu 8, en lestu og særðu marga, og rændu fé öllu, er þeir náðu. 10da d. júlí lögðu skip þessi frá Berufirði, og hinn 13da inn á Fáskrúðarfjörð; rændu þar 2 mönnum, enn drápu 1; héldu síðan þaðan suður með landi, en hindruðust af andbyri frá að leggja inn á Reyðarfjörð. 14da d. júlí bættist við enn eitt tyrkneskt skip, er ei hafði fyrr að landi komið, og sigldi með hinum vestur til Vestmannaeyja. Á leiðinni lokkuðu þeir til sín 9 menn af enskri duggu. 16. d. júlí komu þessi 3 skip til eyjanna; gengu þar á land 300 manns, hertóku kaupskipið, en danska fólkið komst með hættu undan til meginlands. Tyrkjar hertóku hér alls 242 menn, drápu 34, sem menn vissu, þar á meðal prestinn séra Jón Þorsteinsson. Þeir særðu og píndu þar margan mann, rændu og spilltu miklu góssi. Að því búnu létu þeir í haf, og fóru heim, og færðu og seldu hið hertekna fólk undir ánauðarok. Á leiðinni héðan önduðust 3 íslenskir menn, og fæddust 3.

Árið 1628 kom séra Ólafur Egilsson aftur frá Tyrkjum til Danmerkur 28da d. mars, og til Íslands 6ta d. júlí, lauslátinn af Tyrkjum árið áður 20ta d. september, eftir langa neyðarreisu, eins og eftirfylgjandi rit hans frá segir. Sama ár komu aftur til Íslands Halldór Jónsson, og systir hans Guðrún, útkeypt af einum hollenskum manni, og af honum send til Danmerkur. Árið 1632 voru framsendir í Danmörku peningar af almúga á Íslandi til lausnar hinum herteknu, og fyrir þá útkeyptir 34 menn, ásamt annari mikilli sumu frá Kristjáni konungi 4ða. 13da d. júní 1636 fóru þeir af stað úr illþýðishöndum, og komu til Danmerkur 19da d. ágúst, 6 af þeim önduðust á leiðinni, en 1 varð eftir í Glykkshorg. Árið 1637 komu þessir menn, 27 að tölu, frelsaðir undan ánauð Tyrkja, aftur til Íslands, þar á meðal Ásta Þorsteinsdóttir, kona séra Ólafs, og Einar Loftsson. Þeir eftirverandi 117 tjáðust þá flestir frá trú gengnir, einkum ungmenni, til að mynda dóttir séra Jóns, og sonur séra Ólafs, sem þá var kominn til Túnis. Hitt fólkið var flest andað, sumt selt og víðs vegar um lönd tvístrað, svo ei varð til þess náð eða spurt. Árlega þaðan í frá höfðu Tyrkjar haft í áformi að ræna á Íslandi, en ávallt hindrast frá því.

Þannig lyktar hér frá þessum stórtíðindum að segja, enn hver sem þetta les eða heyrir, setti af hjarta að syngja og segja:

Hér hefur FRÁSÖGU séra ÓLAFS EGILSSONAR

um atfarir Tyrkjans í Vestmanneyjum árið 1627, svo og um hrakningaferð hans til Algeirsborgar og þaðan aftur, eftir hans eigin hundriti.

Fyrsti kapítuli. Um viðbúning, þá til ræningjanna spurðist, o.s. frv.

Þá vér á Vestmanneyjum fréttum til ræningjanna í Grindavík, var hjá oss nóg fors, sjálfbirgingsháttur og uggleysi, helst hjá hinum yfirboðnu, með erfiði og skansasmíði hjá dönsku húsunum, eins út á skipinu, hvað gerast átti með mikilli framsýni, og var þó til getið af hinum útlendu, að innlendir mundu ei lengi við standa, ef nokkuð að bæri. Stóð þessi viðbúningur, þangað til barst, að ræningjarnir væru farnir frá landinu; byrjaði þá aftur hið gamla andvaraleysi, hvernig sem áminningar voru gerðar.

Mánudaginn, 16da d. júlí, sáu menn 3 skip um morguninn sigla úr landsuðri, og eitt þeirra geysi stórt. Þau sigldu rétt undir eyjarnar. Sökum andbyrs urðu þau að gera marga slægi norður og suður þann dag að kvöldi fram, en þegar um morguninn, er þau sáust, var kallað saman allt fólkið til að vera við dönsku húsin, og búast til varnar; harðlega bannað neinum burt að fara. Þá kvöld var komið, dróst fólkið í burtu, því þeir útlendu þóttust þekkja skipin, að það væru varnarskipin, er hér við land áttu að vera, og fór því hver heim til sín, og allt datt í logn, svo þeir satansþjónar, bölvaðir morðingjarnir, fengu sinn framgang.

Á leiðinni frá Austfjörðum höfðu ræningjarnir náð enskri duggu, sem var að fiska, og tóku þar 9 menn; hétu skipherranum, að þeir skyldu láta þá aftur lausa, ef þeir vísuðu sér að höfninni á Vestmanneyjum, og þannig komust þeir að eyjunum inn að höfn um miðaftansleitið. Af ensku duggunni var einn, er hét Þorsteinn; hann kenndi það ráð, að hleypa öllum hernum upp sunnan á eyjarnar; þekti hann svo til, að þar varð upp komist á einum stað, og var þessu hans ráði fylgt. Kaupmaðurinn, Lars Bagge, lét halda vörð hverja nótt, eftir að til skipanna sást; lét hreinsa hvert fallstykki, og fékk hverjum manni byssur og varnir til að verja höfnina. En þegar hann sá, að ræningjarnir fóru suður fyrir eyjarnar, reið hann með nokkrum mönnum suður á foldirnar, að skyggnast um; höfðu þeir þá út látið 3 báta, hlaðna með fólki, á að giska tvö þrjú hundruð; gerði hann þá boð skipherranum, að hann kæmi þar með sínu fólki og vopnum, að verja þeim uppgöngu á eyjuna. Bátar ræningjanna lögðu að Brimurð, þá þeir ekki komust upp í Kópavík; heitir þar síðan Ræningjatangi, er þeir á land gengu, en skipin lögðu heim að höfninni. Kaupmaðurinn, sem á urðunum var á hesti með nokkrum mönnum, vildi reyna að halda þeim þar frá, og skaut af einni byssu fram að þeim; orguðu þeir þá og veifuðu höttum sínum með hljóðaólátum, og héldu ákaflega að landi, einn af öðrum; þusti þá hver maður frá kaupmanninum, og heim til kvenna sinna og barna; reið kaupmaður þá heim, og með honum skipherrann, Hinrik Tómasson, sem þegar í stað fór út á skip sitt, og hjó á það mörg göt, svo sökkva skyldi; hjó með hasti í sundur kaðalinn, að skipið skyldi laust drífa, enn kaupmaðurinn fór með skyndi að fallbyssunum, og rak sinn nagla í hvert fangahol; þessa nagla hafði hann þar til smíða látið. Að því búnu sáu þeir, hvar morðingjarnir komu með skothríð, hrinum og ólátum, herópi og rauðum blóðmerkjum; flaug kaupmanninum þá í hug, að leita til meginlands; vildi svo til, að 1 bátur lá á floti, og höfðu íslenskir menn skilið við hann. Fór kaupmaður út á bátinn með öllu heimilisfólki sínu, en skipherrann gaf skipverjum sínum leyfi að fara í skipsbátinn og forða sér, en sjálfur vildi hann ei yfirgefa skip sitt, en hljóp þó seinast í skipsjuluna, og náði svo sínum mönnum út við Klettsnef, enda dundu þá skotin á eftir þeim, og út á danska skipið, frá ræningjunum, svo ei var seinna vænna að forða sér. Loksins komust þeir til fastalands eftir harða og mæðusama útivist, því áhöld voru slæm, ekkert nema húfur og hattar að ausa með, og vindurinn andvígur.

Einn flokkur illvirkjanna, er í voru hér um bil 150 manns, héldu þegar til dönsku húsanna, drápu undir eins, þá er á leið þeirra urðu og mótstöðu veittu, en suma ráku þeir með höggum á undan sér. Annar flokkur þeirra kom til byggða á Ofanleiti, handtóku mig með konu minni vanfærri, og 2 börnum okkar og 2 vinnukonum, og þá er ég vildi mótstöðu veita, börðu þeir mig og hröktu, og fékk ég margan steyt af byssustingjum þeirra, og hefur mig síðan hvað mest furðað, að þeir skyldu láta mig lífi halda. Þeir gáfu mér lag í lærið, og þá varð ég upp að gefast, og vorum við þá öll rekin til dönsku húsanna, en þessir held ég flestir hafi verið enskir. Hinir, sem staðnæmdust við Ofanleitishjáleigu, ráku fólkið fyrst heim að Ofanleiti, og leituðu svo vandlega í húsunum, að þeir kveiktu ljós; þeir fundu eina kerlingu í eldhúsi í eldiviðarhlaða; hana drógu þeir út; létu nokkra fara með þá herteknu að dönsku húsunum, þar á meðal 2 börn, er ég hafði tekið að mér í gustukaskyni, og óvörum voru heim komin, meðan ræningjarnir voru þar, enn hinir kveiktu eld í húsunum. Ein kona, með tvævetru barni, varð fyrir þeim; hún þoldi ei að ganga með þeim herteknu, og köstuðu þeir henni og barninu undir eins í bálið, en er þær nefndu guð, grenjuðu þeir og hrundu þeim með spjótsoddunum inn í eldinn. Þeir leituðu í hverju húsi og holu, og skriðu sem mýs eða kvikindi; þeir klifruðust upp í byrgin, og tóku fólk þaðan, það er þeir náðu, en skutu á hina, er þeir gátu ekki tekið, og dóu sumir við það upp í fiskabyrgjunum². Á meðal annara varð fyrir þeim í þessum svifum maður, að nafni Bjarni Valdason; hann hjuggu þeir um þvert andlitið fyrir ofan augu, og er konan, sem með honum gekk, sá það, féll hún þegar yfir líkamann með miklu veini; tóku þeir þá í fætur henni, og drógu hana sem annað hræ, svo fötin komust fram yfir höfuðið; síðan söxuðu þeir þann dauða í smástykki, eins og sauðarkropp í spað brytjaðan, en konu hans ráku þeir að dönsku húsunum, og hrundu henni í fangaflokkinn; enn framar fundu þeir einn kvenmann á harða hlaupi, og eltu hana, uns hún fæddi fóstur sitt, og datt hún þá dauð niður, og fóstrið með. Hinn presturinn, Jón Þorsteinsson, er heima átti á eyjunni, flúði með heimilisfólki sínu í urðir austur frá bæ hans Kirkjubæ, í einn hellir við flæðarmál; hér byrjaði hann að lesa og predika fyrir fólkinu, og hugga það með guðsorði; seinast las hann lítaníuna; þá komu þessir blóðhundar þangað, og er þeir sáu séra Jón, mælti einn þeirra til hans: skyldir þú ekki vera heima í kirkju þinni? Hann sagði: ég var þar í morgun. Þá er mælt, að morðinginn hafi sagt: þú skalt ekki vera þar á morgun³. Síðan reiddi hann til höggs, og hjó prestinn þvert yfir höfuðið; breiddi prestur þá út báðar hendur, og fól sig guði á vald við annað höggið með þessum orðum: ég fel mig á vald herra míns Jesú Krists. Þá skreið kona hans að fótum morðingjans, í því skyni að milda hann, en þess var enginn kostur, að fá vægð. Eftir 3ja höggið sagði presturinn: það er nóg; herra Jesú, meðtak þú minn anda. Að honum þannig önduðum, hröktu þeir þær mæðgur frá líkamanum með syni hans og öðru fólki, er þar var: áður gat þó kona prestsins bundið trafi sínu um höfuð hins andaða; síðan var fólkið, sem lifandi var, barið á fram til dönsku húsanna. Tveir kvenmenn urðu þó eftir í hellinum, er þeir fundu ekki. Í Ofanleitishamri hittu þeir 4 hrausta menn, og gátu loksins handtekið þá og fjötrað; ætluðu þeir sér að drepa þá, en í því sáu þeir 2 stúlkur, sem þeir eltu; komust þær ofan fyrir eitt leiti, og önnur að öllu leyti frá þeim að mönnunum, sem bundnir voru, og gat hún leyst einn af þeim, en síðan leysti hver annann. Í þeim svifum komu Tyrkjar aftur til þeirra; hljóp þá hver sem mátti, og komust niður fyrir hamar einn, er Tyrkjar gátu ei farið, og snéru því við aftur. Einn af Tyrkjunum hitti einn kvenmann hlaupandi, greip hana og lá með henni; reið hún síðan með honum til dönsku húsanna. Einn mann, að nafni Erlend Runólfsson, eltu þeir fram á einn hamar, náðu honum þar, flettu hann klæðum, og settu síðan til skotmáls fremst á bjarginu, svo hann við skotið féll ofan fyrir. Kvenmenn fundust hingað og þangað dauðar, sundurhöggnar og svívirðilega útleiknar. Mann, að heiti Ásmund, stungu þeir í hel á sinni sóttarsæng, svo rúmið flaut í blóði hans. Mesta ánægja þeirra var, að saxa í sundur þá dauðu í smástykki. Að þessu búnu söfnuðust þeir saman að dönsku húsunum, og byrjuðu að skipa út. Mig vildi kapteinninn hafa lausan látið fyrir aldurs sakir, en þegar kona mín heyrði það, grátbændi hún mig að skilja ekki við sig, og hét ég henni því fúslega, sem nærri má geta. Þröng mikil var í húsinu, og slapp einn piltur út við það milli fóta eins, er í dyrunum stóð, og komst þannig undan. Gamalmenni, sem hér voru saman komin, og þeim þótti enginn slægur í, hafa þeir líkast til brennt með húsunum, þegar þeir voru búnir að velja úr, það þá lysti. Í öskuhrúgu húsanna fundust þar margra manna bein og kroppar sundursteiktir. Það hernumda fólk reikna menn verið hafi 242 að tölu, en hvað marga þeir hafa drepið með ýmsu móti, vita menn ei fyrir víst. 34 menn vita menn til, að jarðaðir hafi verið. Eftir það út var búið að skipa, skutu þeir 5 mönnum á land aftur, og drápu þó tvo af þeim, og hefðu sjálfsagt stútað hinum, hefðu þeir ei átt fótum sínum fjör að launa. Þessir menn hafa frá sagt, hvernig ræningjarnir breyttu við það fólk, er þeir tóku á Djúpavogi; tveir og tveir voru hlekkjaðir saman, og þegar þeir að lokunum lögðu út af höfninni, flutu margir dauðir menn kringum skipin, og Landakirkja stóð þá í ljósum loga. Hér virðist ekki ótilhlýðilegt, að bæta við athæfi illmenna þessara á Djúpavogi.

Hinn fyrsti maður, er þeir fundu þar, var hálfvaxinn piltur; hann reyrðu þeir þegar böndum, og létu hann liggja í vegi fyrir sér; tóku síðan til að safna, drápu gamalmenni og alla, sem eitthvað voru bilaðir eða hrumir, og þar þessir blóðhundar aldrei gátu fylt sig á blóði saklausra, æddu þeir sem óarga dýr allt að Eydölum, hér um bil áfanga vegar frá Kaupstaðnum. Reiknað hefur verið, að 110 mönnum hafi þeir rænt og til skipa rekið, en 9 fundust dauðir, þar á meðal sá, sem þeir fyrst fundu; hann tóku þeir á heimleiðinni, og skáru yfir um þvert ennið, og flettu augabrúnunum ofan fyrir augun, skáru síðan göt á huppa hans, og dó hann við það. Danska kaupmanninn þar flettu þeir fötum, færðu í tötur og keyrðu hann í járn, ásamt öðrum, í 4 daga; síðan voru þeir þó úr fjötrum leystir.

Annar kapítuli. Séra Ólafur fer út á skip ræningjanna, og aðrir herteknir menn; meðferð á þeim, o.s. frv.

Á þriðjudaginn árdegis voru fram settir 2 teinahringar úr vörinni, og var Íslendingum skipað að róa, og barðir með köðlum, allt að því skipinu, sem stærst var, og aldrei lagði inn á höfnina; urðu þá mikil fagnaðarlæti á þeim Tyrkjum, er fyrir voru, þegar vér komum upp á skipið; lá allt fólkið, sem tekið hafði verið eystra, í böndum á þilfarinu. Var oss nú þegar brauð gefið, en vont vatn að drekka; voru þá austmenn úr böndum teknir, og þeim líka brauð gefið; þótti þeim þetta nýjungar, því þeir höfðu ekkert fengið, frá því þeir voru teknir. Litlum tíma eftir borðhaldið var ég kallaður aftur á skipið, og af yfirkapteininum boðið að setjast; þegar tóku tveir af Tyrkjum, og tveir aðrir, hendur mínar, og snéru saman með snæri. Yfirkapteinninn sló þá eftir baki mínu mörg högg, og svo stór, sem honum var unt, uns hljóð mín tóku að minnka; þá var einn tilsettur, sem þjóðversku talaði, að spyrja mig, hvort ég vissi ekki af neinum peningum, en ég neitaði því mjög hátt, því ég vildi, að þeir sem fyrst vildu slá mig í hel. Að svo mæltu reistu þeir mig á fætur, því ég gat hvorki vel staðið né gengið; síðan skipuðu þeir mér aftur fram á skipið, og þá Íslendingar aumkuðu mig, glöddu hinir sig.

Þriðji kapítuli. Um burtferðarundirbúning og lýsing ræningjanna.

Um nónbil sama dag komu þeir enn með fólk úr landi; þá gáfu þeir einn austmann lausan, er hafði visna hönd. Nær náttmálum var oss föngunum vísað niður í skipið, þar sem hitt fólkið var fyrir, og þá matur gefinn; síðan lá þar hver, sem kominn var. Á miðvikudagsmorguninn komu þeir enn með fólk, og þá voru dönsku húsin í einum loga. Allan þann dag voru illmennin að flytja fólkið, og var því ekkert mein gert, eftir að það kom á skipið, og þeir létu enda dátt að ungbörnum. Ef þú nú, lesari góður, vilt vita, hvernig fólk þetta leit út að ásýnd og búnaði, þá er það satt að segja misjafnt, sem annað fólk, sumir stórir, sumir litlir, sumir ljósleitir, sumir svartir; þeir eru ekki allir Tyrkjar, heldur sumir kristnir trúníðingar úr ýmsum löndum, norskir, enskir, þjóðverskir og danskir, hver á sinnar þjóðar klæðnaði. Sumir hafa þó enn trú sína óafbakaða; þeir eru hafðir í viðlögum, og fá högg að launum.

Tyrkjar eru flestir svartir á háralit, með rauðar uppháar húfur, og gjörðan svirgul um neðan af silki eða öðrum dýrmætum vefnaði; þeir eru á síðum kjólum, og hafa um sig vafið svirgul af sama efni, fjögra faðma að lengd; í línbrókum, með gula og rauða járnbrydda skó á fótum, en sumir ganga berfættir. Þeir hafa rakaðan koll, og ekki skegg, nema á efri vörinni, og eru ekki svo illilegir, sem sumir ætla; hafa hendur og fætur, sem mennskir menn, engar klær í stað nagla; engir hnífar standa út úr olbogum þeirra, hnjám eða bringu, enginn eldur brennur úr augum þeirra, og ekki spúa þeir heldur eitri og brennisteini, eins og einhver lýsti þeim fyrir tíu árum. Hitt fólkið, renigatarnir, sem trú hafa kastað, eru eins búnir, og þeir piltar eru það, sem verst fara með kristna menn, og voru þeir það, sem helst drápu hér fólkið og misþyrmdu því.

Fjórði kapítuli. Um burtferð vora til Tyrkjalands, og það, sem við bar á leiðinni.

19da d. júlí, á fimmtudagsmorguninn, léttu illvirkjarnir akkerum, undu upp segl, og hleyptu af níu fallstykkjaskotum, tóku stefnumið í hádegisátt, og höfðu besta byr í þrjár vikur. Íslendingar báru sig í fyrstunni aumlega, er þeir misstu sjónar á landinu, en hver huggaði annann með guðsorði, konur sem kallar, ungir sem gamlir, því guð hafði veitt því fólki gott skyn á guði sínum. 20ta d. júlí voru þær mæðgur Margrétarnar, kona séra Jóns heitins og dóttir þeirra hjóna, svo og Jón son þeirra, sótt á hitt skipið, og flutt á það skipið, sem ég og mínir vorum á; þá var ég og kona mín, og börn okkar, tekin frá hinu fólkinu, og fenginn annar samastaður; oss færð gömul segl og svart einskeftutjald að liggja við, og seglum tjaldað kringum oss, og þar eð dimmt var niður í skipinu, loguðu þar lampar nótt og dag, og um oss var búið hvert kvöld, og mat fengum við af réttum eða borði höfðingjanna, og á meðan mjöðtunnur þær og bjórtunnur, er rænt hafði verið í Vestmanneyjum, hrukku til, fengum við af þeim að drekka, og hvern morgun eitt tár af brennivíni, enn Tyrkjar sjálfir drukku ei nema vatn. 30ta d. júlí fæddi mín fátæk kvinna barn, og það skírði ég sjálfur svo sem í laumi, með hryggðarfullu hjarta, en þá er þeir heyrðu, að barnið hljóðaði, söfnuðust þeir að flokkum saman, og tveir þeirra gáfu því gamlar skyrtur; ég lét sveininn heita eftir séra Jóni sáluga.

Fimmti kapítuli. Um nokkurn Tyrkjanna mótgang og ferðalok.

5ta d. ágúst laust á oss sterkum landnyrðingi, svo það eina skipið hrakti frá; af þessu urðu illmennin óttaslegin, sem væru þeir dauðvona. Skipið lá undir áföllum, og stóra bátnum skoluðu sjóirnir út, og fjögur höfuðtog slitnuðu. Einn spánskan kristinn háseta tók líka út, en annar lestist í handlegg, en hlaut þó að fara út á rárnar, og þaðan datt hann út í sjó, og hrópaði: hilf mir, herr gott⁴; þar af réð ég, að hann mundi Þjóðverji verið hafa. Tvær eða þrjár gamlar konur önduðust á leiðinni, sem varði í fjórar vikur. Í ofviðrinu var kristna fólkið með góðum og glöðum huga, í von um sæla burtför af þessum heimi, en illvirkjarnir tóku það til ráðs, að þeir slátruðu einum hrút, ákaflega feitum, sem var á skipinu, eins og til ofurgjörðar, annaðhvort handa djöflinum, eða einhverjum sínum afguði; hann hjuggu þeir sundur í tvo parta, og köstuðu sínum helmingi á hvora síðu við skipið útbyrðis, enda sefaðist stormurinn innan fárra daga. 9da d. ágúst komum við til Spánar; þá rákust á oss, eða mættu oss, sjóreyfarar á sex skipum; urðu illmennin þá geysilega hræddir um sín efni, því þegar þeir sáu, að hinir hjuggust til bardaga, hristust, titruðu og skulfu þeir allir, sem hundar komnir af sundi; en þá nær kom, reyndust það Tyrkjar, hinum að öllu líkir, og höfðu lagt út fyrir fjórtán dögum á 27 skipum, til að ræna, stela, drepa og myrða kristna menn. 11ta d. ágúst lögðum við inn Njörvasund gamla, er skilur álfurnar, í mesta hraðbyri, og hinn 17da (eða 19da) komum vér til Algeirsborgar, þar er illmennin áttu heima, og þegar er akker kenndu grunns, var það hið fangaða fólk í mesta hasti í land flutt, og þá voru nú stórar hörmungar á ferðum hjá oss aumum mönnum.

Sjötti kapítuli. Um það, hvernig til gekk fyrir kristnum mönnum í Algeirsborg, að því leyti sem mér var kunnugt.

Þegar þetta fólk var á land komið, þusti ótölulegur manngrúi að, til að horfa á þessa aumingja og skoða þá. Að undirlægi Tyrkja var hér hver frá öðrum skilinn, börnin frá foreldrunum, o.s. frv.; síðan inn eftir strætunum hnepptir hús frá húsi upp á torgið, og þar til sölu boðnir, eins og annar fénaður; fólkið, sem þeir rændu eystra, var þó látið fyrst fara, kallmenn og konur, hvað í sínum flokki, og þetta gekk allt að 28da degi ágúst, þá voru flestir seldir af austanfólkinu. Síðan kom eyjafólkið. Torgið er af múr, með sætum allt í kring, og eins og steinlögðu gólfi, hvert ég meina, að daglega sé þvegið, sem önnur aðalhús, er þrisvar á dag eru þvegin. Torg þetta er þar nálægt, er staðarhöfðinginn eða konungur þeirra býr. Yfirkapteinninn má hafa hverja helst tvo af hinum fönguðu, sem hann vill, en konungur þeirra tekur hvern áttunda af köllum, konum og börnum; að því búnu er skipt í tvo jafna hluti, því sem eftir er, önnur helftin handa skipsfólkinu, en hin handa eigendum skipsins. Þá fólkið kom upp á torg vora taldir 30 í hvern hóp, og gengu Tyrkjar bæði undan og eftir, og töldu ætíð, um hvert stræti sem farið var, því heimamenn eru oft vanir að stela fólkinu á leiðinni til torgsins. Þegar vér vorum komnir á torgið, var sleginn um oss hringur; því næst granskoðaðar hvers eins hendur og augu; tók konungur þá úr hópnum 8da hvern mann, og úr drengjaflokknum tók hann fyrst son minn, níu vetra gamlan, og man ég það, á meðan ég lifi, svo og, hverju hann svaraði mér, þá er hann var tekinn frá mér, og ég áminnti hann, að halda trú sinni; þá svaraði hann með þungum ekka: faðir minn, þeir hljóta nú að fara með kroppinn, eins og þeir vilja, en sálina skal ég geyma mínum góða guði. Hitt annað fólkið var leitt á annann stað, og einn af Tyrkjum leiddi mig kringum einn múrstólpa með háhljóðum, er ég ekki vissi, hvað þýða skyldi, og var ég og kona mín, og okkar tvö ungu börn, annað árs gamalt, en hitt mánaðar gamalt, flutt upp á, konungssalinn; þar sátum við undir börnunum í tvo tíma, enn síðan vorum við sett í hans fangahús, og gistum þar þá nótt; úr því vissi ég ekki, hvað um mesta fólkshlutann leið.

Sjöundi kapítuli. Áframhald meðferðar Tyrkja á mér og mínum.

Næsta dag, nær miðjum degi, komu tveir skipherrar þangað, sem óðir væru; höfðu þeir verið herleiddir, annar þýskur, hinn danskur, og sögðust eiga að sækja okkur; við fylgdum þeim um langan veg, og bárum ungbörnin, allt í hús eins Tyrkjahöfðingja, og strax var því unga barni fengin rugga, og föt að liggja við, upp á þeirra vísu; kona mín fékk og föt að liggja við; því næst var oss matur gefinn, en ekki fékk ég með henni að borða. Matur er þar nógur gefinn kvöld og morgna, heitt brauð úr ofninum, og dágóður grjónagrautur með feiti í, svo og epli og vínber nóglega, en ekki annað enn volgt mýrarvatn að drekka; það sem að kvöldi af brauði leifðist, var að morgni gefið hestum, en grautarleifum öllum var helt út fyrir múrinn. Eftir máltíð gjörða var ég þaðan hafður í annað hús, og mátti ég einn saman rorra þar þann dag til kvölds, uns þeir komu heim, sem í húsinu áttu að liggja, en kona mín og börn voru í húsi hjá stríðsmönnum höfðingjans. Á 4ða degi hér frá var ég tekinn úr þessu húsi, og settur í annað hús, og voru þar fyrir tveir eyjamenn, Jaspar Kristjánsson og Jón Þorsteinsson. Þrem dögum seinna var ég þaðan kallaður fyrir einn Tyrkjahöfðingja; hann bauð mér eftirminnilega, að láta sækja eða rita eftir peningum til konungsins í Danmörku, til útlausnar mér og mínum; átti hvert okkar að kosta 1200 ríkisdali, þá spesíur, er þeir kölluðu: 1200 stikk fon akten, og þar á ofan mátti ég kyssa á hendur þeirra. Síðan var ég aftur látinn í dýflissu mína; þar mátti ég oft laus ganga hingað og þangað út um múrana, og gerðum við Jaspar það oft, enn mjög sjaldan fékk ég að finna konu mína og barnakindur, þó mig langaði mjög til þess.

Áttundi kapítuli. Fátt eitt um það, er bar mér fyrir augu í Algeirsborg, o.s. frv.

Sakir eins konar rænuleysis, er á mér var í fyrstunni eftir hérkomu mína, verð ég mörgu að sleppa, er ég þó sá. Það fyrsta, er ég gætti að, voru nokkrir klyfjaðir asnar; þeir eru á stærð sem tvævett mertrippi; þeir eru afar sterkir til áburðar; eyru þeirra eru víst álnar löng; þeir eru með körfu fyrir kjaftinum, og er hún bundin upp um eyru; í henni er fóður þeirra, en það er brauð. Hestar þar eru áþekkir vorum hestum, með munnpoka, og brauðfóður í; þeir eru þar hafðir til að draga kvarnir, er mala. Fimm úlfalda sá ég þar og; þeir eru geysi stórir og sterkir, og getur hver þeirra, að minni, hyggju, borið af fjórum hestum eða fimm; þeir eru allir bleikalóttir; að sköpulagi að aftanverðu eru þeir sem naut, með klaufir; þeir hafa kringdan hrygg, langan háls með þremur hnúskum á; eyru þeirra eru lík hestseyrum, en eru þó með nautsgrönum; þeir bera körfu með brauði í. Einnig sá ég þar dverg og dyrgju; hann virtist mér ekki geta náð tveimur álnum að hæð; hann var bolstuttur og kloflangur, og hendur hans tóku allt á hné niður, svartur sem bik, og stórhöfðaður. Dyrgjan þar á móti á að giska 1¼ alin, furðulega gild, bollaung, klofstutt og fótadigur. Ótal fugla óþekkta sá ég þar í fuglabúrum. Bærinn sjálfur er hvítur sem krít, húsin með flötu þaki; aðalshúsin eru opin ofan, nema þar sem sofið er; vegna hins mikla hita ganga kallmenn sem konur nær nakið, þar sólin gengur þar yfir höfðum manna; jörð grær þar tvisvar á ári hverju, korn, vínber, grjón, o.s. frv..; aldrei er þar gras slegið, og aldrei peningur inn látinn, því þar er hvorki frost né vetur; sauðfé ávaxtast þar tvisvar um árið, og er bæði feitt og föngulegt, og ekki er þar einn sauður geldur. Einn dag sáum við Jaspar 1000 hrúta, og hangir róa þeirra eða dindill nálega niður á jörð, og er afar feit.

Níundi kapítuli. Klæðasnið og borðbúnaður, o.s. frv..

Hið tyrkneska kvenfólk er þá fyrst í skyrtu af hinu smágjörvasta efni, sem til getur verið, með engu öðru opi en því, sem hausnum er smeygt upp úr; þær eru á skósíðum línbrókum, kollhúfur af líni gerðar; utan yfir venjulega hringofna kápu af líni, og sveipa kápunni fyrir andlit sér, svo enginn sjái þær eða þekki, með svirgul af líni eða silki um lífið. Kallmannabúnaðarins hef ég áður minnst. Matardiskar eru þar af leiri, í lögun sem munnlaugar; eins drykkjarkerin með leirstút. Vel flestir liggja á dýnulausu gólfi, en vænir feldar eru breiddir undir og yfir; þar sést engin kista, borð né bekkur; spænir allir af tré; engin hurð á járnum, enn þrennir hringar í hverjum væng, því vængjahurðir eru þar fyrir flestum dyrum, og þá borðað er, sitja menn á réttum beinum á gólfinu. Einu sinni urðum við Jaspar ófrískir, enn Jón Þorsteinsson sárveikur, og þá var minni frómu konu lofað að finna mig allra snöggvast. Í það mund hafði ég enga skó á fótum; þá uppvakti guð einn frakkneskan mann, sem þar hafði lengi verið, að hann gaf mér nýja skó, og einn pott af brennivíni. Þessi maður sagði mér, að Íslendingar lægju veikir um allan bæinn eða borgina, og hryndu víða niður, og í legstaðargarðinn væru komnir 30, því þann hinn megna hita, sem þar er, þolir fólkið ekki. Enn fremur sagði hann mér, að ein stúlka hefði verið seld fyrir 700 dali; þessi stúlka hafði verið þjónustustúlka hjá mér, vel vaxin og fríð sýnum; síðan sagði hann, að auðmaður frá Jórsölum hefði keypt hana fyrir 1000 dali, flutt hana til Jórsala, og heitið henni kristnum manni til eiginmanns.

Tíundi kapítuli. Um hrakning minn og eymdarferð frá Algeirsborg.

20ta d. september var ég kallaður, og þegar við komum að því húsi, er kona mín var í, þá var það naumast, þrátt fyrir alla mína auðmýkt, að ég fékk leyfi til að kveðja konu mína og börnin, sem þá voru dauðveik; við hana mátti ég ekki tala tíu orðum fleira, og var síðan slitinn frá henni með týrannalegum harðindum, og með mig farið í það stræti, sem höfuðtyrkjarnir voru fyrir. Þeir gáfu mér vegabréf í sínu tungumáli, og var mér sagt, að innihald þess væri, að þó aðrir Tyrkjar ynnu það skip, sem ég væri á, þá skyldu þeir ekki drepa mig, því ég væri þeirra sendimaður, og þar með hlaut ég að kyssa á hendur þeirra að nýju. Þetta vegabréf á ég enn, og hef sýnt það mörgum. Sama dag var ég á skip látinn hjá Vallendingum. Ásigkomulag líkama míns í það sinn er guði ljósast. Á þeirri leið þoldi ég mikla neyð bæði í tilliti til matar og drykkjar, og neyddist til, svo sem með stelandi hendi, að drekka af því vatni, sem ljón, birnir, strútsfuglar, apynjur og hængæsir drukku af, og útatað var, en þó varð ég því feginn. Þegar vér vorum komnir eina dagleið frá Algeirsborg, eltu tyrknesk skip oss í tvo daga, en náðu oss ekki. Vináttu Tyrkja og Vallendinga er þannig varið, að þeir kaupa saman, en að því búnu drepa hvorir aðra, þá svo til tekst. Að viku liðinni varð stýrimaður villtur í reikningunum, svo þá land sást, vörpuðu þeir út akkerum, og fóru á báti til lands, enn á land máttum vér ei stíga, þó vér vildum hafa vatn, og vita, hvert land þetta væri, enn oss var vísað frá með skotum. Á skipi þessu var margkynjuð þjóð, þrír Ítalar, fjórir Gyðingar, og gáfu þeir mér stundum brauðmola; fjórir Englendingar, fimm Frakkar, þrír Spánverjar, fimm Þjóðverjar, og við tveir, ég og hinn þjóðverski Hamborgari Jakob, er Tyrkjar höfðu tekið um krossmessuleitið. Sakir storms urðum við á bátnum að liggja í skeri í þrjú dægur án allrar fæðu. Þegar lygndi, fórum vér aftur út í skipið, en þeir, sem bönnuðu oss landið, sögðu það héti Sardinía. Síðan bar oss undir ey þá, er Malta heitir, þar sem sankti Páll var um stund eftir skipbrotið. Því næst komum vér til Ítalíu, þar sem kapteinninn átti heima, og hét sá staður Lífornó. Þar urðum við að vera fyrir utan í sex daga, uns læknirinn kom, og skoðaði oss; konur og börn máttu álengdar við oss tala. Tveir Ítalar gáfu mér vatn að drekka, svo og epli og ost að eta, og þá var mér hjálpar von.

Ellefti kapítuli. Um veru mína í Lífornó, o.s. frv..

11ta d. október var allt fólkið af skoðunarmeistaranum skoðað undir handkrikum og í nárunum, hvort það væri sóttlaust; að því búnu máttum við fara inn í bæinn. Þangað fór ég, og vissi mér engrar hjálpar von, nema hjá guði. Englendingar, sem með mér komu úr Suðurálfunni, settu mig til borðs með sér, og borguðu allt fyrir mig, og fengu mér herbergi hjá einum norskum manni, og hann gaf mér mat daginn eftir. Hinn, 15da fékk ég hvorki vott né þurt, en fékk þó að vera í húsunum; þá gekk svo hart að bjargræði líkamans, að ég varð að biðja kaupmennina, bæði hinn enska og þjóðverska, um nokkra hjálp í guðs nafni. Þeir gáfu mér fimm dali í silfri og gulli. Norski kaupmaðurinn hýsti mig kauplaust. Þaðan vildi ég hafa farið með förunaut mínum, Jakobi frá Hamborg, er þar fékk enga peninga, og var því alls þurfi, og vann ég það til hans, að gefa honum með mér, því ég rataði ekki. Við ferðuðust síðan í fjóra daga, fram hjá Venedigborg, og fórum með fjallinu Baldak, er segir í Jallmannssögu, að hafi verið Þorbjörg hin digra, og nú vorum við komnir inn í Þýskaland, svo sem eina bæjarleið, og fengum náttstað hjá gamalli ekkju; hún spurði oss, hvaðan við værum, eða hvert Við ætluðum, en þegar hún heyrði það, bað hún okkur í guðs nafni að fara í burt, og sagði, að dátar keisarans dræpu þar alla ferðamenn. Við fórum aftur sömu nótt til baka, og komum loksins aftur til Lífornó; varð ég þá að skilja þar við minn góða förunaut, sem enga hjálp fékk, og réð því af að verða bátsmaður, því þegar við báðum bæjarmenn um hjálp, sögðu þeir, að við skyldum láta Lúter hjálpa okkur, þar við hefðum hans trú.

Tólfti kapítuli. Um Lífornóborg, siðu munkanna, o.s. frv..

Lífornóborg er lítil ummáls, með tvennum sterkum múrum, og djúpu díki umhverfis við neðri múrinn; skip geta bæði róið og siglt í kringum bæinn; hann er vel byggður, þriggja húsa hár, og húsin meistaralega máluð. Í honum taldi ég þrettán kirkjur, þar af tvær miklar, af marmara grænum, innan búnar og prýddar gulli og silfri, predikunarstóllinn, altarið, og sætið, sem munkurinn situr í, þá er hann skriftar fólkinu. Sá aðferð sá ég. Sá sem skriftað er, hefur annann stól. Milli þeirra er sett messingarbrík, tveggja álna há, með smágötum, til að mynda sem sáldur, og í gegnum þessi göt talast þeir við. Séu munknum gefnir peningar, afleysir hann þann mann, er það gerir, frá öllum syndum. Við hverjar kirkjudyr standa tveir stólpar af marmara, tveggja álna háir; ofan á þeim standa tvær skálir með vígt vatn; sá sem í kirkjuna gengur, skal dýfa tveim fingrum í vatnið, og gjöra sér kross á enni með vatnsdropum þeim, er loða við fingurna. Til að gæta að, hvort þetta sé gjört, eru settir tveir gamlir munkar.

Út af húsi norska mannsins sá ég og vitjað sjúkra, og gekk það svo afkáralega til, að ég vil geta þess hér. Fyrst gengu tvö hundruð manns, menn og konur; hver um sig hélt á kertaljósi, ekki löngu; meðal þess fjölda gekk munkurinn, og yfir honum var borið á þrem stöngum blátt silki. Þegar skari þessi kemur að húsi þess, sem veikur er, nemur hópurinn staðar fyrir utan, en munkinum einum rúm gefið til inngöngu, enn söfnuðurinn kastar þá öllum kertisstubbunum logandi eftir honum, og að því búnu fer hver í sitt hús aftur. Munkurinn hefur tösku á hálsinum, og bjöllu, sem ætíð hringist. Í bæ þessum fá klukkurnar aldrei hvíld.

Munkarnir eru eftir þeirra tegund eða orðu með því móti, sumir grámunkar, sumir hvítmunkar, og sumir svartmunkar. Nöfn taka þeir af kjólalitum sínum; ekki hafa þeir annað á sér, enn skyrtur einar undir öklasíðum kjól eða kápu; hvorki brók né buxur, en upp um hálsinn hafa þeir mjög stutta kápu; upp úr henni gengur rúmur hattur; tréskó hafa þeir sumir á fótum, og kjólinn að sér hnepptan með tréhnöppum og snærishneslum; belti hafa þeir um sig af kaðal, með mörgum péturshnútum, og nær annar endinn eins langt niður, og kjóllinn; í beltinu bera þeir bók, til að sjá sem lögbækur vorar fornu; hún er til vinstri síðu, en talnaband þeirra á hina hægri; rétt framan á sér hafa þeir tóbakspípu, feikilega langa; skegg sitt láta þeir raka fjórtánda hvern dag, og klippa höfuð sitt, nema í kring utan með standa eins konar geitnatoppar eftir, og þessir menn vilja kallast heilagir og gætu nunnurnar að vísu helst borið vitni um það, þó þær þikist nú líka heilagar; má því nærri geta, að hér, eins og annarstaðar, muni misjafn sauður í mörgu fé. Erasmus sálugi frá Rotterdam bjó einu sinni til grafskrift yfir þá, og vil ég seta hana hér til nánari íhugunar um kosti þeirra:

Þrettándi kapítuli. Um klæðnað og annað fáséð í Lífornó.

Kvenfólk er hér svo vel búið, sem ég held að best geti verið undir sólinni. Buxur þeirra eru gerðar af silki eða líni eða flaueli, og kosta yfir sextíu ríkisdali; sokkaböndin kosta tíu dali, og hvað annað eftir því. Treyjur þeirra eru allar gull- og silfri baldýraðar, með ljómandi gimsteinum; einir skór fallegir kosta sextíu ríkisdali, og hugsaði ég með mér: soddan kvendi kosta nokkuð, því þær eru líka vel vaxnar og fallegar, allar dökkar á hár, en matur er þar dýr; einn selningur kostar sextán skildinga, og máltíðir þar eru ekki saðsamar. Á hverjum morgni sá ég hundrað manns fara þar um öll stræti. Tveir og tveir gengu fjötraðir saman, sem sambandshestar; þeir voru klæðlausir, nema vesæl rýja huldi blygðun þeirra, og tveir menn fóru með þeim, sem ég hélt, að yfir hina væru settir. Með þessum hóp var hjörtur með söguðum hornum, og tveir stórir hrútar, einn refur og einn marköttur, báðir á rauðum klæðum; þeir báðir gengu á afturfótunum, og á þeim höfðu þeir svartaskó, hatt á höfði, og korða eða verjur við síðu bundnar; í hárauðum buxum, og héngu langar rófur aftur úr þeim; ég vissi aldrei, hvað þetta átti að þýða. Enn fremur sá ég þar dýr það, er þeir kalla böffel, á borð við stærstu uxa, en með eins og hrútshornum; feiti skal engin í þeim vera, hvorki utan né innan; þau draga fulla vagna með járn, salt, steinkol og öðru fleira. Enn fremur sá ég þar eitt furðuverk, er ég svo kalla; það voru fjórar mannsmyndir, steyptar af eiri; þær sátu við stólpa af hvítum marmara, ferkantaðan, og voru næsta líkar lifandi mönnum. Líkneski þessi voru gjörð eftir mynd eins Tyrkja, og sona hans; höfðu þeir gjört kristninni mikinn skaða. Líkneskin voru að vexti sem risar, en hertogi sá, er staðinn byggði, hafði unnið þessa Tyrkja í stríði, og lét steypa myndirnar; þær voru allar með stórt sverð í hendi. Þar á múrnum umhverfis eru hausar af Tyrkjum, og gengur mikill gaddur gegnum þá ofan í múrinn, og margt annað sá ég þar, er ég skildi ekkert í, hvað þýða skyldi.

Fjórtándi kapítuli. Um ferð mína til Genúa og Frakklands.

Frá Lífornó keypti ég mér far með litlu skipi til þess mikla staðar Genúa, sem liggur við landsálfur Frakklands; á þeirri leið var ég fjóra daga. Þessi borg er tólfhúsuð, og með þreföldum múrveggjum, með fallbyssum í. Húsagluggarnir eru svo stórir, að fimm og sex föðmum nam; í þessum stað sá ég og björn, sem gekk á afturfótunum. Ég gisti hér að danskri konu, er gerði mér nokkurn greiða, og kom mér í far til Massilíu. Á hverju kvöldi lögðum vér að landi af ótta fyrir Tyrkjum. 7da d. september kom ég til Massilíu, og afhenti slotsherranum vegabréf mitt. Allt að dagsetri þess dags fékk ég hvergi hús, þó ég beiddi með grátandi tárum, og þar sem ég var úrkula um bænheyrslu, heyrði ég sagt var á rétta íslensku: kom þú með mér, ég skal ljá þér hús í nótt, ég er herleidd íslensk kona, en þá ég kom í hús hennar, frétti hún mig, hvað manna ég væri. Ég kvaðst íslenskur. Í þessu húsi voru margir, bæði enskir og þjóðverskir, er skildu, hvað ég sagði, og einn af Englendingum, sem var gleraugnasmiður, þekti mig, og sagði henni, að ég væri prestur utan af Íslandi, og þá skipaði hún mér þegar út af húsinu; og ætlaði að hrinda mér út; þá uppvakti guð mér þjóðverskan kaupmann, er þegar stóð undan borðum í þessu víndrykkjuhúsi, og lofaði að borga fyrir mig fæði og hús, á meðan ég væri í þeim stað.

Fimmtándi kapítuli. Um það, sem yfir mig gekk í Massilíu.

Þetta hið sama kvöld fékk ég bæði mat og drykk nóglega, svo og góða sæng að sofa á, og hafði ég ekki fyrr fengið það, frá því fyrst ég var hertekinn, og ekki hafði ég úr mínum fátæklegum fötum farið þangað til, og voru það þó orðnar sextán vikur og einn dagur betur. Um morguninn eftir kom kaupmaðurinn, sem ég áður um gat, og staðfesti loforð sitt, að taka mig að sér, og sagði svo allir heyrðu, að hann vissi ei, hvað til þess kæmi, að hann elskaði mig sem föður sinn. Í þessu húsi var ég á hans kosti hinn 8da og 9da til hádegis. 10da d. sama mánaðar, sem var laugardagurinn, komu inn í þetta víndrykkjuhús fimm hollenskir skipherrar, settu sig til borðs, og drukku gott vín. Um þann tíma var mér matur borinn við annað borð; þá spurði einn af þessum skipherrum mig, hver ég væri og hvaðan ég væri, og hvert ég ætlaði. Þegar ég hafði sagt honum það, stóð hann upp frá borðum, gekk að mér, þar sem ég, vesæll maður, sat, tók mig í fang sér, og lofaði, að gefa mér mat og drykk á sínu skipi, á meðan hann væri þar, og kvaðst síðan skyldu koma mér til Hollands; þessi frómi maður hét Sakkarías Harðspenner. Þegar hann gekk út úr húsinu, kallaði hann á mig. Ég fór þegar með honum á skip, og var hjá honum sex vikur og tvo daga þar innanhafnar, og fór með honum dag eftir dag inn í staðinn. Í þessari velgengni minni datt mér í hug að fara til Parísar, en margt hamlaði mér frá því, fyrst óhreysti líkamans til að ganga; því næst peningafátæktin og klæðleysið, því mér lá við að blygðast mín meðal mannanna af eymdum þeim, sem við mig loddu, og loða enn í dag; í fjórða máta gengu illar fréttir af morði því, er á þeim vegi væri að óttast, en ég huglaus orðinn af eymdum og armæðu.

Sextándi kapítuli. Um nokkuð, sem mér þótti merkilegt í Massilíu.

Þar keypti ég að koma í þá smiðju, er í eru smíðuð akkerin; þar rekur vindurinn járnið, og sleggjurnar koma sjálfar ofan úr loftinu, sumar með beitimunna; það kalla þeir þversleggjur; þar upp yfir standa tvær myllur, og skildi ég lítið í þessum umbúningi; akkerin eru undin út og inn um ablinn á hjólum. Í annari smiðju sá ég þar dregnar lóðsagir, í þriðju, hvar steypt voru koparfallstykkin eða kanónur; þær smiðjur standa mjög hátt, og ætla ég, að mót stykkjanna sé undir ablinum. Ég sá þar og stór og smá skip í smíðum, sem stóðu á stokkunum⁵. Um fiskiveiðaraðferð í þessari borg vil ég ei fást, því mér virðist hvorttveggja hégómi. Þeir grafa í sjávarsandinn með stöngum, og er háfur festur við þær, og þegar hann er orðinn fullur af sandi og saur, er hann dreginn upp, og er þá stundum ein sandlúða í honum eða tvær, og stundum engin.

Seytjándi kapítuli. Um staðinn Massilíu, og ferð mína þaðan.

Massilía er byggð um einn kringlóttan fjörð, sem er þröngur inngöngu, og held ég, að vart sé meira en tveir faðmar þvert yfir opið. Í sundi þessu eru niður settir fjórir stólpar af múr í sjóinn, og eru milli þeirra allra járnhlekkir, ferlega miklir; broddar af járni hanga niður úr hverjum hlekk, svo að hvorki getur stórt skip né lítið komist þar út eða inn leyfislaust. Öðru megin við fjarðarmynnið stendur kastali staðarins, en þrír stólpar eru festir á endann við þann stólpa, sem næstur er; annar þeirra endi er læstur í kastalanum, og liggja öll staðarskipin fyrir innan hann, liðugt þúsund að tölu, því hér er mikill kaupstaður, fimm og sex húsa hár. Í stað þessum sá ég sjálfa Andrésmessa þrettán nunnuhópa, sem gengu þeirra heitgöngu upp á sína vísu til Andrésarkirkju í austur frá staðnum í klaustri nokkru. Jómfrúaskari þessi var prýðilegur og fagur á að líta; þær voru allar í hvítum línnærpilsum eða línbrókum. Göngumáta þeirra var svo háttað, að í broddi fylkingar gengu tvær, þá þrjár, þá fjórar, fimm, sex, sjö, átta, níu, og í seinustu röð tíu, og hver röðin gekk út af annari. Ekki voru munkar með þeim í það sinni, og má vera, að þær hafi ætlað að finna skriftaföður sinn í klausturkirkjunni.

Ferð minni frá stað þessum var svo varið, að við lögðum út aðfangadaginn fyrir jól, og lágum fyrir utan hátíðisdagana. Þriðja í jólum lögðu þaðan í einum flota tólf skip, tvö af þeim með varnir, okkar skip með 26 stykkjum, hitt með 24; síðan höfðum við besta byr í átján daga, þó bestan hinn 9da, er vér sigldum út Njörvasund; það skilur Norðurálfuna frá Suðurálfunni, og báru skipverjar mikinn kvíða fyrir því, af því þar liggja jafnan sjóvíkingar, enn fjandskapur er millum Spánverja og Hollendinga, og sigldum vér því sem næst, vér gátum, Afríka, illþýðislandinu; úr því sáum vér ei land, fyrr en England 23ja d. janúar Tveimur dögum seinna missti ég nærpeysu mína; hafði ég þvegið hana, og fest í togin, en skipverjar kváðu vindinn hafa feykt henni. Ég átti þá ekki eftir nema skyrtugarminn, sem ég var í, og lífstykki, er ég var hernuminn í. Um sama leyti missti ég hattinn fyrirveðri; þá gaf minn frómi Sakkarías mér aftur gamlan hatt, og einn skipsmaður gaf mér hálfa peysu, en hálfa keypti ég. Á ferð þessari mættu oss tvö ræningjaskip, en fengust þó ekkert við oss. Áttunda d. febrúar vorum vér svo nærri Hollandi, að vér sáum turnana; þar var fjögra faðma djúp. Þar um kring standa grunn meir en hundrað skipskrokkar, óhræranlegir; því verður Holland aldrei unnið vegna aðgrynnis, og þess vegna kallast Holland: landið undir hafinu, en innbúar þess: þeir, sem búa undir sjónum. Þegar menn vilja fara í land, verður að afferma skipin, þegar þrjár vikur sjávar eru eftir til lands. Af voru skipi vorum vér að flytja í ellefu daga, og nálguðumst daglega staðinn, uns vér loksins komustum inn í hann.

Átjándi kapítuli. Um það, sem á mína daga dreif í Hollandi, o.s. frv..

Þegar ég kom til Hollands, var ég kyrr út á skipi, þangað til minn góði Sakkarías kom aftur úr landi, og gaf mér enn leyfi til að hafa mat á skipinu, meðan ég dveldi hér, og lét mér umsjá sinni, að koma mér til Danmerkur, og jók því við þær velgjörðir, er hann áður hafði mér veittar, og nú gaf hann mér tvær fornar skyrtur, hosur og skó; áður fyrir jólin gaf hann mér í Massilíu kjól, sem kostaði tólf gyllini eða hér um bil fimm spesíur. Þegar ég hafði verið þar í fjóra daga, á nóttinni út á skipinu, en á daginn í staðnum, varð ég matþurfi fyrir mig og piltinn, sem skipsins átti að gæta, því hann stal matnum, og seldi hann fyrir peninga, svo ég neyddist til að rýma skipið, og hugsaði mér að leita upp hús míns góða Sakkaríasar, en það ætlaði ekki að ganga greitt, því staðurinn er stór. Loksins bar mig inn í eitt hús; þar var fyrir danskur trumbublásari; hann hýsti mig nokkrar nætur, og sagði mér, hvar Sakkarías minn byggi. Þegar ég kom til staðarins, átti ég hjá einum bátsmanni níu stýfur, eða átján skildinga, og fékk ég þá nú. Það er af þeim stað og landi að segja, að ég held, að það sé af mönnum gjört; þar eru stórir ósar, og fara menn með langa stöng í höndum; neðan á þeirri stöng eru eins og ullarkambar, með fimm eða sex tönnum af járni. Með kömbum þessum klóra menn sandinn upp úr ósnum, og láta í bátinn til sín; koma síðan með kistu eða kassa af járni og fylla hann af leðju þessari, og flytja þangað, sem staðarhöfðinginn skipar. Að ári liðnu er sandleðja þessi orðin hörð, sem steinn væri, og þar á eru hús byggð, og staðurinn hér við árlega út aukinn, og stendur ártalið á hverjum húsdyrum. Þeir menn, er vinna að þessum sandmokstri, eru í stígvélum, sem ná upp undir hendur. Utan um kring landið eru settir pílárar í sjóinn, sem hallast að landinu að ofan; grjót er borið að innan til, og er það keypt úr öðrum löndum; síðan er mokað að leirnum, sem er til að sjá sem mór hjá oss. Landið er í raun og veru lægra en sjórinn; fyrir utan pílárana eru settar myllur í kring; þær draga vatnið út af landinu, er inn sígur úr hafinu. Þetta gengur dag og nótt, þegar nokkur vindur er, og það heyrði ég sem sannleika, að ef ei blési í mánuð, væri landið í kafi. Staðnum er svo háttað, að hann er vel húsaður, þriggja og fjögra húsa hár; sum húsin máluð bæði utan og innan með ýmsum farfalit, og eru sum glasseruð til að sjá. Bryggjur liggja, snilldarlega tilbúnar, fram um, ósana og díkin, og getur einn maður undið þær upp og slegið þeim niður, þegar skip fara út eða inn um bryggjubrúrnar. Á bryggjum þessum er bæði riðið og á vögnum ekið. Fólk í Hollandi er þriflegt, mannúðlegt og góðviljað, einkum sjómenn, en kvenfólkið er hvergi svo frítt, svo það má kallast dávænt. Trúarbrögð þjóðar þessarar eru með misjöfnum hætti.

Nítjándi kapítuli. Um ferðalag mitt til Danmerkur, og viðtaka þar.

16da d. mars fékk ég far með einum hollenskum skipherra fyrir milligöngu míns góða Sakkaríasar; þessi maður hét Úlf. Rakkal. Með honum var ég í þrettán daga, og í Fríslandi fjóra; þar sá ég ekkert gras, en nóg af rauðum sandi. Frá þeim stað Rottbæ sigldu sama dag 65 skip, og ætluðu flest af þeim til Danmerkur, að kaupa uxa. 22ann d. mars fórum vér frá Fríslandi. Hinn 26ta sá ég Svíaríki, og daginn eftir komum vér til Krónuborgarkastala eða Helsingjaeyri, og þóttist ég þá nær sem heim kominn til Íslands. Þegar er ég kom hér á land, fann ég þann fróma mann Pétur Jakobsson; hann hafði verið í sjö ár fógeti í Vestmanneyjum. Hann tók mig undir eins heim til sín og sinna. Eftir máltíð gjörða var hann kallaður að fylgja líki kaupmanns nokkurs; fór ég þá með honum, og heyrði danska líkræðu. Síðan var mér um kvöldið af þeim presti, er hana hélt, boðið til gesta; nafn hans er mér úr minni liðið. Hann spurði mig að mörgu. Gestaboð þetta gjörði hann óefað í því skyni, að boðsmenn skyldu aumkvast yfir mig, en af því varð þó ekki. Sjálfur gaf hann mér einn dal og góðan hatt, og átti hann þó sjálfur fjölda barna. Pétur og kona hans gáfu mér gamla skyrtu, borinn kraga, og litla postillu nýja. 28da d. mars kom ég til hins konunglega aðsetursstaðar Kaupmannahafnar, og þegar ég kom þar, var tekið á móti mér svo að segja, sem ég verið hefði engill. Sá sem var mér nákvæmastur gott að gera, var Jens Hesselberg; hann fór með mig sama dag upp á kompaníið eða samkundu verslunarfélagsins, og sagði þeim heiðarlegu íslensku kaupmönnum og öðrum, hver ég væri; tóku þeir mig þá samstundis að sér, og héldu mig í allan máta kostulega; þeir gáfu mér og klæðnað fyrir páskana, og létu þeir sjálfir skera hann handa mér, og borguðu klæðasmiðnum saumalaunin. Strax fyrsta daginn, sem ég var í Kaupmannahöfn, gaf einn bátsmaður mér tvo slétta dali; hann hafði þekkt mig áður. Dándissveinn Vigfús Gíslason gaf mér hálfan dal. 5ta d. apríl var ég kallaður af herra Þorláki Skúlasyni til gestaboðs, og þar eftir af honum boðaður til doktors Resen, sem spurði mig að mörgu af öllum löndum, er ég hafði í komið, þó einna mest af Íslandi, og hann gaf mér einn dal. 8da d. apríl fékk ég að sjá vorn náðugasta herra, kónginn Kristján þann fjórða, hver hjartanlegi herra er hýr að sjá og til að líta við sína undirgefnu; sama dag sá ég líka hans háborna son, prins Friðrik, þá hann fór til kirkju um morguninn, og þaðan aftur um kvöldið; hann var ríðandi. Á þessum mánuði var ég víða til gesta boðinn af heiðvirðum mönnum, er margir þar að auki sæmdu mig gjöfum, þó var mest af íslenskum. Í þessum, mér kæra stað, er góð skikkun á öllum hlutum. Mat eða drykk fékk ég hvergi eins góðan, að ég ekki tali um, hvað góð legurúm eru þar. Útmálun staðar og húsabygging þar er góðum mönnum alkunn, svo ég vil ei um rita. Í þann tíma flaug mér oft sorg í sinni af missir konu minnar og barna, svo og af ófriði þeim, er þá á gekk, hvað guð náðarsamlega betri.

Tuttugasti kapítuli. Um rænuleysi mitt. Gjafir í Kaupmannahöfn, og ferð mín þaðan.

Í vesöld minni í Danmörku kom að mér oft og mörgum sinnum hálfþeytingsgeðsturlun af tilhugsun um ástand minna, í illþýðishöndum eftirskildu ástmanna, og gremja yfir vesöld minni, ekki upp á neinn máta að geta frelsað þá, undir hverjum þönkum ég oftlega gleymt hef mér veittum velgjörðum, og fyrir þær þakklátur að vera, og þess vegna hef ég svo víða ósamanhangandi skrifað. Á meðan ég var í Kaupmannahöfn, gáfust mér, sem ég með vissu man, átján ríkisdalir, og hafði ég þá til ýmsra nauðsynja í vesöld minni. Í þakklætisskyni við guð og menn vil ég hér nafngreina þá menn, er ég hef ei áður á minnst, fyrst kaupmann frá Færeyjum, fyrir milligöngu míns ógleymanlega Hesselbergs. Í öðru lagi, íslenskur maður, Bjarni Ormsson, er verið hafði í Vestmanneyjum, gaf mér tvo dali, og vék mér mörgu góðu; ein heiðurskvinna gaf mér tvo dali, og bauð mér gefins mat og drykk. Í þriðja lagi, sá frómi kaupmaður Morten Hansen fyrir norðan á Íslandi, hann gaf mér sex dali af þeim peningum, er þeir frómu prestar, séra Þorsteinn Illugason, og séra Bjarni Gamlason, höfðu gefið til Danmerkur, uppgefnum prestum, hvað herrann sjálfur launa mun. Einn prestur í staðnum, Marteinn, og einn skólameistari gáfu mér einn dal, og enn einn landsmaður, er upp alinn hafði verið í Vestmanneyjum, einn dal. Í Kaupmannahafnarstað var ég í allt sjö vikur, og þar sem ég var herbergjaður, var mér bæði matur og drykkur gefins veittur tvisvar á dag; lét út frá staðnum 4ða d. maí með Vestmanneyjafari, kostfrí í allan máta, að tilhlutan míns góða hjálparmanns, Jens Hesselbergs, hverjum guð best launi.

Tuttugasti og fyrsti kapítuli. Um útkomu mína til Íslands, viðgjörðir, og niðurlag sögunnar.

Frá Kaupmannahöfn fórum við fyrst til Helsingjaeyrar, og var ég hjá Pétri mínum Jakobssyni til hins 24ða; þá kom ég aftur á skip með hollenskum, sem fluttu mig til Vestmanneyja. Fyrir utan Krónborg var ég til hins 6ta dags júní vegna norðanstorma; þegar þeim lægði, sigldu 44 skip samflota út sundið, og ætluðu seytján af þeim til Íslands. Í þrettán daga í röð höfðum við andbyri, og hleyptu öll þessi skip inn í Norveg á höfn þá, er Flekkueyri nefndist, og láum þar í tíu dægur. Ég fór þar um nokkra bæi, og þar lysti mig helst að vera. Þaðan lögðum við með lítilli kylju; hröktumst síðan undir Skotland að Akureyri, til hins 27da; sáum loks Ísland 4da d. júlí, og náðum Vestmanneyjum hinn 6ta d.s.m., eftir, fyrir mig, næstum eins árs burtuveru og hrakninga. Þegar ég kom í land, tók ég mér til þakka, að það hið fátæka fólk, er þar var, tók við mér, eins og það hefði vin sinn úr helju heimt, og kepptist við að víkja mér góðu; mín fátæka dóttir, og sá frómi mann, Oddur Pétursson, tóku mig til sín. Daginn eftir fór ég til lands, að hitta mína kæru ættmenn og vini, er tóku móti mér með fullkomnum fögnuði, og spurðu tíðinda. Hver kepptist við annann, að gera mér sem mest gott, og er mér eigi unt, að telja það allt upp. Herra Oddur Einarsson, og kona hans, breyttu við mig, sem þeirra hjartanlegur son verið hefði, og var ég útleystur með stórgjöfum, og margan styrk fékk ég af öðrum, séra Sigurði og konu hans, séra Snæbirni, Gísla Oddssyni og konu hans, séra Jóni Bergssyni, Erlendi Ásmundssyni, Þorleifi Magnússyni, og mínum lögmanni, herra Gísla Hákonarsyni, einnig af mörgum öðrum, skyldum sem vandalausum, hverja alla mér er ómögulegt upp að telja, er sýnda á mér vesælum og allsþurfa sitt meðaumkunarhjarta, og bróðurlegt tryggða- og ástarþel, fyrir hvað guði og öllum góðum ég á þakkir að gjalda; hann virðist að uppláta þeim sitt miskunnarhjarta, þá þeir helst þurfa við, og umbuni þeim öllum, og aðstoði þá í trú í lífi og dauða, og síðan í dýrðinni eilíflega, amen.

NOKKUR ORÐ.

Erasmus, frá Rotterdam, var uppi um samaleyti og Lúter, og einhver hinn mesti merkismaður.

stikk, stykki, peningur. stikk fon akten (stykki af átta, það er), peningur, sem átta aðrir peningar eru í; svo eru til að mynda átta tuttugu og fjögra skildinga peningar í spesíu.

Venedigborg (eða Venedig eða Feneyjar), bær norðarlega á austurströndum Ítalíu.

EFTIRMÁLI.

Bæklingur þessi hefur verið prentaður eftir handriti, ekki mjög gömlu; maðurinn, sem ritaði það, er dáinn fyrir nokkrum árum.

Útgefendurnir hafa á stöku stað vikið við orði og orði, þar sem eitthvað þótti mjög dönskulegt, og hægt þótti að kippa því við, en efninu eða frásögninni höfum við hvergi breytt með ásettu ráði.

Okkur er kunnugt, að bók hefur áður verið prentuð um sama efni í Kaupmannahöfn, en við vissum ekki neinn þann hér, er þá bók á, og gátum því ekki haft hana til samanburðar, og má þó vera, að eitthvað hefði skýrst í frásögninni, ef það hefði verið gjört.

Það er alkunnugt, margur góðar sögur, og margt annað fagurt og fróðlegt hefur glatast, af því að menn hafa eigi hirt um að koma því á prent, á meðan það var til; þetta vakti fyrir útgefendum þessarar sögu, og biðjum við góða menn vel að virða.

Lítil Saga um herhlaup Tyrkjans á Íslandi árið 1627.

ANNÁLL Kláusar lögréttumanns Eyjólfssonar