



Fjórða saga herlæknisins

MAÐUR HAFNAR HAMINGJU SINNI


Vorið var liðið til loka, og sumarið slíkt hið sama. Septembernæturnar 
tóku að gerast æ dimmari. En því glaðara logaði bálið 
og snarkaði í skíðunum í opnu ofnunum í húsi ömmu gömlu, 
og læknirinn lét ekki sitt eftir liggja og kynti daglega eldinn 
hjá sér uppi á „kvistinum“, enda tók nú kulvísi hans mjög að 
aukast með aldrinum. Anna Soffía hafði trúlofast það sumar og 
setið lengst af í vefstólnum og ofið af kappi allánægjulegt verkefni: 
í brúðarfötin fyrir sjálfa sig; skyldi þó enn liða rúmur árshringur 
áður en ráðin tækust. Höfðu dagarnir liðið síðan tilhugalífið 
hófst ámóta liðugt eins og spólan flaug yfir uppistöðuna, 
enda álíka tilbreytingalitlir; hinn hvíti, sívali handleggur, sem 
spólunni skaut, hafði heldur lagt af, enda hirti línermin ekki 
hótið um að leyna því. En innra, í ungmeyjar barminum, sem 
hvelfdist og hreyfðist undir heimaofnum, röndóttum dúk, sló 
eins ferskt og ungt, hlýtt og trúfast hjarta eins og hjá nokkurri 
annarri nítján ára gamalli stúlku, meðan vonin vefur rósirnar 
í hið fagurbláa klæði framtíðarinnar. „Já, já“, sagði amma hennar 
stundum þegar hún leit inn í vefstofuna og leit vönum augum 
á vefinn, „farðu þér hægt, barnið gott; það eru fleiri mál en 
dagar; vefðu nú ekki í þig veikindi í lungun; betri eru stuttir 
dagar en stopul heilsa. Ég ímynda mér, að hann Karl þinn Friðrik 
kjósi heldur að sjá kinnarnar rjóðar á konuefninu sínu, heldur 
en drifhvítan dúkinn á borðinu sínu. Láttu þetta duga í dag“.

„En hvernig, amma, á ég að breiða á borðið í heimkomugildinu, 
ef dúkurinn verður ekki búinn?“

„Hvaða bull, barn! Í skápnum mínum uppi á ég tvennar tylftir
af fínustu borðdúkum frá Stokkhólmi. En heyrðu: nú förum við 
að hreinsa stöngulber“.

„Nú hefi ég nýtt á prjónunum“, sagði Anna seint á degi í 
sama mánuði, þegar hún hafði fengið nýtt steypibað af áminningum 
hjá ömmu sinni. „Það er eintóm snyrtivinna, sem við 
eigum að gera í dag. Amma saxar tyrkneskar baunir, ég hreinsa 
bláber, og krakkarnir una sér við að taka hýði af ertum. Og 
þá finnst mér, að við ættum öll að fara upp til læknisins og 
biðja hann að halda áfram sögunum sínum, sem hann hefir ekki 
hreift við síðan í vor sem leið. Það var eitthvað í enda síðustu 
sögunnar hans, sem lofaði meiru, og mér er mikil forvitni á 
að heyra, hvernig það hafi farið. Hvað sýnist þér, amma?“

„En hvað heldurðu, að hann Bekk segi? Ég held, að hann 
setji upp æði stór augu, ef við æðum öll sömul upp á kvist til 
hans með okkar dóti, körfum og skærum. Karlinn verður reiður; 
hann er einrænn maður og vill ekkert ónæði hafa“.

„Ég skal þá ábyrgjast það“, sagði Anna Soffía hróðug og var 
óðara en amma gat litið við þotin upp krókstigann upp á kvistinn, 
létt og kát eins og krakki; réðst svo á karlinn þar sem 
hann kúrði í einveru sinni. Hún vissi hvað hún mátti bjóða sér 
við hann, þekkti hvað að honum sneri, hvar hann var veikur 
fyrir. Hún þóttist hafa þurft endilega að sjá framan í hann 
„frænda sinn“ og forvitnast um hvernig kanarífuglinum hans 
liði. Síðan færði hún sig ósjálfrátt yfir í stjórnarmálin og fréttablöðin 
og bar svo loks upp erindið, eins og aukagetu, þegar karli 
var farið að volgna, enda var ekki liðin hálf klukkustund, áður 
en hún hafði fengið fullt leyfi herlæknisins til þess að ekki hún 
ein með ömmu sinni og börnunum, heldur og Karl Friðrik líka, 
mætti sækja hann heim ásamt öllum farangri þeirra, körfum 
og ílátum. Það er þó alllíklegt, að herlæknirinn hafi sjálfan 
grunað, hvernig Anna lék á hann, en látið eins og ekkert væri. 
Anna var hvort sem var uppáhald karlsins á kvistinum, eins og 
reyndar í öllu húsinu; hann lét sér því allt vel lynda, lét Söru 
gömlu bæta í ofninn og tók frá í snatri og faldi allt brothætt 
og fleira, sem börnin kynnu að hafa hendur á og skemma: bækur, 
sirkla, uppdrætti, tóbaksbréf og fleira, og síðan beið hann með 
rósemi þess, sem fyrir átti að liggja, að hans friðhelga borg 
yrði sett í herkvíar, borgin, sem engum lifandi var leyft að herja 
á nema músum og rottum einum.

Loks kom að því, að fótaburður og hark heyrðist niðri í stiganum, 
og inn þyrptist fjölskyldan, gamla amma í broddi fylkingar, 
og Karl Friðrik rak lestina. Leið svo ekki á löngu áður 
fólkið hafði fengið sæti, eftir að hinn gamli maður hafði heilsað 
gestunum hæversklega; gamla konan prýddi öndvegið, sem var 
bakhár hægindastóll, þykkleðraður; setti hún trogið með baununum 
á borðið fyrir framan sig; næst henni sat Anna með bláberin, 
en börnin með ertukörfu þeirra sátu á kistlum og fótskörum, 
og læknirinn eins og húsfaðir sat innstur milli ofnsins 
og setubekksins; var verið á honum farið að bila svo bastið, sem 
í setuna hafði verið troðið, gægðist í toppum gegnum götin. Til 
þess að talan yrði toppfull bættust brátt við gestina þeir meistari 
Svenóníus skólakennari og Svanhólm kapteinn og póstmeistari — 
báðir í þetta sinn boðnir. Tíu manns alls voru aðkomnir, og 
fleiri komust ekki fyrir.

Í fyrstunni varð hik á samræðunum, enda þótti Bekk auðsjáanlega 
nóg um margmennið. En póstmeistarinn var ekki lengi 
að gera kvöldið sögulegt. Var auðséð á svip hans óðara en hann 
kom inn úr dyrunum, að stór-tíðindi stæði í blöðunum; það brást 
ekki heldur, því þá barst einmitt í fyrsta sinn fregnin um friðinn 
í Adríanópel, 14. sept. 1829. Skruggur og eldingar! Frá hinum 
nafnkunna dagi við Karstúlu, þegar Svanhólm missti vinstri 
vísifingur sinn, og frá orustunni við Nóvarínó hafði enginn maður 
séð meiri vígahug loga í hans gráu augum. Hann réð sér 
ekki af bræði út af því að sleppt hafði verið svo ákjósanlegu 
færi að losast við Hund-Tyrkjann og reka hann öfugan út úr 
Evrópu; hann hamaðist í móti öllum ráðanautum Norðurálfunnar, 
skammaði England fyrir þess öfundsýki, að það hefði enn þá 
einu sinni sett spelkur við hina grautfúnu stólpa hins „ottómanska 
ports“. „Guð miskunni mér, hvað vægir við höfum verið við 
Hund-Tyrkjann! Hvers vegna tókum við ekki Miklagarð, þegar 
við þurftum ekki annað en út rétta höndina til að stinga Soffíu-kirkjunni 
í vasa okkar! Ég vildi bara, að sveitin hans Fieandts 
hefði þar verið komin og ráðizt fram eins og við Karstúlu! Ég 
man það enn þá, eins og það hefði skeð í gær...“.

„Bróðir sæll!“ sagði Svenóníus, sem ætíð tók vel eftir þegar 
Karstúla kom til orða, „það er — eins og ég ávallt hefi sagt — 
blekið, sem ræður veröldinni, og það er blekið, sem nú hefir
orðið ofan á í Adríanópel og dregið strik fyrir byssustingina og 
sagt: Kyrrir, drengir! Það má bróðir játa, að blekið er á vissan 
hátt vitið, sem segir við aflið: nú skal höggva, eða: nú skal stinga 
saxinu í slíðrin“.

„Blek hér og blek þar!“ æpti kapteinninn; „sé blekið vit eða 
skynsemi — <i>posito</i>, ég set og segi svo, þá sver ég við mína sáluhjálp, 
að það vit sé svartara en sjálfur and...“.

„Svanhólm frændi!“ sagði amma og benti með blíðu augnaráði 
til barnanna, og þá þagnaði kapteinninn.

Herlækninum var nú farið að hitna innanbrjósts við pólitíkina 
og tók nú til máls með vanalegri rósemi; sýndi hann fram á, 
hver rök mælti með því að sýna Tyrkjanum biðlund með burtreksturinn, 
en þó til þess eins að lofa tímanum að sýna og sanna, 
að hús hans sé fúið og hljóti að hrynja af sjálfu sér. „Drottinn 
fylgir sinni tilætlun í þessu öllu“, sagði læknirinn og bætti við: 
„Hann sér, að kristindómurinn þarf að horfa á Islamstrúna smádofna 
og dvína við hlið sína, til þess að sannfærast til fulls um, 
að engin önnur trúarbrögð en hin sönnu og opinberuðu geyma 
eilíf lífsfræ, og megna því ekki að bera eða bjarga ríkjum og 
þjóðum. Sæjum við ekki þennan vesaling, Tyrkjann, liggja fyrir 
dyrum vorum, kynni okkur að koma í hug og segja: Kenning 
Múhameðs á eins marga játendur og kristindómurinn; hún hlýtur 
að vera skrattans góð, sú trúin líka“.

„En frændi minn góður“, sagði þá amma dálítið gröm við 
lækninn, um leið og hún lagði baun ofan á baun undir hnífinn, 
„við sitjum nú ekki hér saman til þess að fræðast um Tyrkjann, 
heldur um Bertel og Larson og þeirra niðja. Fyrst að friðurinn 
er nú gerður, með guðs hjálp, í Adríanópel, ætti líka að vera fullur 
friður hérna á kvistinum. Ég held nú fyrir mitt leyti, að 
Tyrkirnir eigi einhverjar betri hliðar, tyrkneskar baunir, tyrkneskir 
klútar og tyrkneskur þráður, til dæmis...“.

„Því þá ekki líka tyrkneskt tóbak?“ svaraði herlæknirinn brosandi 
og tók óðara tilefnið til að troða í pípu sína, sem bar tyrkneska 
andlitsmynd með túrbanfald skorna á hausinn, sem var úr 
tré.

„Góði frændi minn“, sagði nú Anna Soffía og flýtti sér svo 
hún brenndi ekki fingurna að fá honum tréspón úr ofninum til 
að kveikja við, „ég er mjög svo forvitin orðin að fá að heyra,
hverju töfrahringurinn kemur til leiðar í heiminum. Hvernig 
var það nú? Sérhverjum þeim, sem bar hann, skyldi vera óhætt 
fyrir eldi, stáli, vatni og alls konar háska, ef hann einungis 
yrði ekki meinsærismaður. Hann átti að eignast öll völd og auðæfi 
veraldar og engan annan óvin þurfa að óttast en sjálfan sig! 
En hann mundi líka sjálfur verða hættulegasti óvinur hamingju 
sinnar, sakir ofmetnaðar, ójafnaðar og ófriðsemi? Og bölvun og 
blessun áttu að berjast um líf hans“.

<i>„Rex Regi Rebellis“</i> — svo hljóðaði yfirskriftin“, sagði Svenóníus 
með spekingssvip. „Ég fyrir mitt leyti vildi nú sagt hafa: 
<i>rebellis in regem</i>, en hitt mætti meina, að þetta væri munkalatína“.

„Já“, gall Andrés litli við með munninn fullan af ertum, „og 
þegar búið var að bera hringinn í þrjá liði mann eftir mann, 
áttu að koma fram höfðingjar og prófastar í ættinni, en yrði 
hann borinn í 6. lið af syni eftir föður, átti páfi að koma upp í 
kyninu“.

„Andrés ætlar sér að verða prestur“, sagði læknirinn, „þess 
vegna vill hann hefja ættina til háæruverðheitanna. Þrír liðir 
í röð framleiða mikla hershöfðingja og stjórnarherra, sex liðir í 
röð volduga þjóðhöfðingja og keisara...“.

„Bernadotte og Napóleon! Nú sé ég það!“ kallaði Anna Soffia 
hástöfum, en berin hrundu sem hráviði. Karl Friðrik flýtti sér, 
með sömu stimamýkt og einkennir heitbundna sveina, að tína 
upp berin — og eta þau.

„Það sagði ég nú ekki“, sagði læknirinn með mestu hægð. „Svo 
eirðarlítil ætt, sem á í vök að verjast gegn sífelldum háskasemdum, 
er ekki líkleg til þess að varðveita ættar-gersemi í 6. lið. Ég vil 
biðja Önnu Soffíu að minnast þess, að alþýðuættin hans Larsons 
með hennar kyrrlátu nægjusemi, iðni og dugnaði á betri horfur 
til að halda sér uppi þegar til lengdar lætur“.

„Það segir frændi til þess að villa okkar“, sagði Anna drýgindaleg. 
„Eins og ég tæki ekki eftir því, að frænda vorn tekur 
eitthvað sárara til fólksins með eldhugann, aðalsmannanna, þótt 
hann láti eins og hann fremur fylgi „vatns-sálunum“, alþýðunni 
okkar. Nú, hann Larson átti líka eins konar töfragrip, öxina með 
eikarskaftinu. Mér er forvitni á að heyra, hvað hann afrekaði 
með henni“.

„Það fáum við að heyra“, svaraði herlæknirinn.

„Kyrr börn!“ mælti nú amma um leið og hún útvaldi sér 
stórar baunir. „Kasti Jónatan ertum á hana Soffíu, þá munið 
hvað ég segi: Þá fer eins og síðast, þegar piltinum var vísað út 
fyrir. Svona, Bekk minn, ger nú svo vel að byrja“.

Og nú hóf herlæknirinn sögu sína.

<img src=“263.png“>



1. Fyrsta unnustan


Fagran vordag seint í maímánuði árið 1656 mátti sjá mann 
nokkurn á reið eftir þröngri skógargötu í einni sjávarsveitinni á 
suðvestanverðu Finnlandi. Barðamikill hattur huldi mjög svo 
ásýnd hans tilsýndar, en ljósblá fjöður blakti fyrir vindinum, frá 
hattinum, og benti til, að maðurinn væri af háum stigum ellegar 
hermaður að minnsta kosti. Þann grun styrkti líka fagurlega 
saumað áreiði og silfurístöð, svo og gul stígvél með veiðisveinasniði 
og gylltir sporar á. Riddarinn hafði yfir sér heklu úr bláu 
flaueli, og sjá mátti glöggt á hans snöggu og mjúku hreyfing 
lima, er hann brá til hliðar birkigreinum, sem urðu fyrir honum,
að hann væri ungmenni, er ekki væri búinn að læra að taka 
tálmunum lífsins með stilling og rósemi. En brátt varð skógurinn 
svo krappur og hinir hálfútsprungnu birkikvistir svo nærgöngulir, 
að riddarinn varð að stíga af baki og teyma hest sinn 
yfir fallna viðarboli og flóknar limar. Loksins blikaði vatnsflötur 
tilsýndar gegnum laufin, og opnaðist þegar eftir fyrir auganu 
fagur og sólbjartur fjörður — einn af þessum útúrdúrum hins 
hviklynda hafs, sem alltítt hittast á þessu svæði hinna finnlenzku 
stranda. Fjörðurinn líktist fremur stöðuvatni en hafsvík, svo 
hlykkjuðust bakkarnir umhverfis og mynduðu nes og mjósyndi, 
en utar blikaði á vatnið breitt og blátært með skógvöxnum 
hólmum.

Riddarinn renndi bráðlátum augum yfir víkina, skimaði í allar 
áttir og hlustaði. Það leið og ekki á löngu áður hann heyrði hinum 
megin við grænan nesodda mjúka og hvella rödd kveða einn 
af hinum hálfglaðværu og hálfangurblíðu kveðlingum, sem vaxa 
eins og vatnsliljur á sjávarströndunum, án þess nokkur kunni 
frá að segja, hvernig eða hvenær. Þessa stöku mátti heyra:

/#
Löngum beið ég, ljúfi sveinn, 
sem lítill fugl á grein; 
og þegar ég hélt þín væri von, 
var ég ei lengur ein.
#/

Óðara en unglingurinn heyrði lagið, tók hann ofan hattinn og 
veifaði honum í háaloft. Það var frítt höfuð, sem þá brosti við, 
í frumlífsins fegursta blóma; umhverfis andlitið liðaðist hrafnsvart 
hár í lausum lokkum, en milli þeirra tindruðu tvö augu 
tinnusvört, er loguðu af suðrænu fjöri, en kringum rósfagrar 
varir unglingsins bólaði á mjúkan og dökkan dún, og allur var 
sveinninn forkunnar fríður, því drættir hans í andliti, er með 
aldrinum voru eigi ólíkir því að geta orðið harðir og strangir, 
leiftruðu enn þá af æskunnar frumvori. Bát skaut nú eins og 
kólfi fyrir nesið. Í honum sat yngismær, sem söng þetta stef:

/#
„Sorg var mér í sinni og hjartað sló svo hart, 
sem hrynjandi fossinn í gili“.
#/

En í sama bili kom hún auga á riddarann á bakkanum á móti 
sér; söngurinn þagnaði, en því óðara gengu árarnar, svo að freyddi
fyrir stefninu. Létt eins og svanur sveif ferjan yfir sundið og þar 
að, sem hinn ungi maður stóð. Hann hafði bundið hest sinn við 
eikarstofn, tók ganginn af bátnum, stökk út í hann sjálfur og 
settist á mjóa þóttu við hlið meyjarinnar. Síðan tók hann aðra 
árina og fór að róa og stefndi á hólma einn þar andspænis. Ekki 
var skipt mörgum orðum, en svo gekk róðurinn skrykkjótt, að 
ýmist annað þeirra, eða hitt, ellegar bæði, gleymdu sér og honum. 
Hálf klukkustund leið áður en þau náðu hólmanum, það 
sem hún ein var vön að róa á tíu mínútum. Og einu sinni hætti 
sveinninn alveg að hirða árina, en þá reri hún eins og hetja, 
enda hringsneri ferjunni.

„Nei“, sagði mærin og hló. „Þetta dugar okkur nú ekki. Junkerinn 
er ekki of vel æfður við árina, eða hví róið þér ekki?“

„Af því ég horfi á þig“, svaraði hinn ungi maður sakleysislega, 
og stökk þá blóðið fram í kinnar stúlkunnar, svo hún varð 
kafrjóð, af því hún sá, að honum var alvara.

„Fá mér árina, ég ræ betur á tvær“.

„Já, róðu, svo stýri ég“. Og að svo mæltu færði sveinninn sig 
um set og settist í skutinn. Þar sat hann með augun brennandi 
og dreymandi fest á hina ungu stúlku, með þeim blíðusvip, sem 
var alveg gagnstæður hans yfirbragði. Nú gekk róðurinn betur, 
svo ekki vantaði skriðið, en ekki þorði stúlkan að líta upp, því 
hún var hrædd við funann í augum þeim, sem horfðu á hana. 
Loksins herti hún upp hugann og sagði heldur önuglega:

„Ég get ekki róið, ef þér horfið svona á mig. Hvers vegna gerið 
þér það?“

„Af því þú ert svo falleg“.

„Svo, sýnist yður það?“ svaraði stúlkan og vatt dálítið við 
höfðinu. „Vitið þér, hvað móðir mín sagði, þegar ég var lítil og 
horfði á mig í speglinum? „Kötturinn er laglegur, en þú ekki, 
sagði hún“.

„Þú ert orðin miklu laglegri heldur en þegar ég sá þig seinast. 
Gáðu að því, Gréta, að það eru liðin full tvö ár síðan ég seinast 
var í Mæníemí, og nú hefði ég ekki fengið að sjá þig, ef 
Hanna hefði ekki hvíslað því að mér heima við höllina, að þú 
mundir koma hingað í dag, eins og við vorum vön að gera í 
gamla daga. En þú talar ekki eitt orð við mig, þú ert reið, þú 
ert ljót í dag, þér þykir ekki vænt um mig eins og í gamla 
daga“.

„Æ, það er ekki vert að tala um mig. Ungherrann, sem hefir 
verið svo lengi í Stokkhólmi, þjónustusveinn Kristínar drottningar 
og hirðsveinn hjá konunginum... Þér skylduð hugsa um 
alþýðustúlku, því get ég aldrei trúað!“

„Stokkhólmi... já, það er margt að segja um hann, ég skal 
segja þér frá því seinna. En veiztu það, að ég á þegar á morgun 
að leggja af stað til ófriðarins á Póllandi?“

„Hvað segið þér, ætlið þér í stríðið, þér, sem eruð svo ungur, 
ekki nema seytján ára. Ætlið þér að fara að lífláta manneskjur? 
Svei, það er óguðlegt, það er hryllilegt“. Og Gréta hætti að róa, 
og báturinn stöðvaðist.

„Já, líttu nú á“, sagði sveinninn alvörugefinn, „nú höfum við 
ófrið, bæði utan lands og innan. Lewenhaupt fer til Wiborgar 
móti Rússum, og í fyrstu var sagt, að ég ætti þangað að fara. 
En þá skrifaði faðir minn frá Póllandi, að ég ætti að koma 
þangað; þú veizt, að hann er ofursti í fyrirliðasveit konungsins. 
Hinn daginn á skip að fara frá Ábæ til Ríga, og nú er ég hér 
til að kveðja þig og mínar bernskustöðvar. En þú vilt mig ekki, 
þú hatar mig... þú þúar mig ekki lengur!“

„Ætti ég að þúa ungherrann? Svo háan höfðingja... greifa, 
sem átti furstinnu fyrir móður“.

„En föðurmóðir hans var bóndadóttir. Þú þekkir ekki ætt okkar. 
Já, það er satt, að faðir minn er kominn í háa stöðu fyrir 
hylli Kristínar drottningar, svo og fyrir afreksverk sín og auðæfi 
þau, er hann fékk í þýzka stríðinu og með móður minni. 
Það er satt, að hann er stórlátur, mjög stórlátur, og það má vel 
vera, að ég sé stórlátur eins og hann. En líti ég á þig og minnist 
ég þess, hvernig við lékum okkur saman börn og unnum hvort 
öðru, og hvernig ég í skrautlífi hirðarinnar bar þig fyrir brjósti 
eins og trygga unnustu, þá máttu vita, Gréta, að ég gleymi því, 
að þú ert ekki nema dóttir ráðsmannsins okkar og að ég heiti 
Bernharð, greifi af Bertelskjöld; þá hugsa ég ekki framar um, 
að ég stend til að erfa einhverntíma þrjár kirkjusóknir á Finnlandi, 
sem nú eru orðnar greifadæmi, og þrjá bæi á Líflandi, og 
titilinn þýzkur ríkisfursti, eftir móður mína! Hvað hirði ég um 
allt þetta, ef þér þykir ekki vænt um mig né kallar mig Bernharð 
þinn eins og áður og lofar, að þú eins og áður viljir vera 
elsku litla stúlkan mín og unna mér heitt meðan þú lifir? Segðu
mér, er það satt, að þú hafir gleymt mér meðan ég var í burtu?“ 
Hinn ungi maður sagði þessi orð með svo dreymandi dökkum 
augum, suðræna arfinum sínum, og hann var á þessu augnabliki 
svo forkunnarfríður, að vesalings Gréta tók aftur til áranna 
af öllu afli, án þess að svara, svo bátinn að vörmu spori rak svo 
hart að landi, að sjórinn fyllti skutinn. Nú flýtti mærin sér að 
rétta riddaranum höndina og sagði við hann hlæjandi, að kápa 
hans væri orðin gagndrepa. En hversu kænlega sem hún duldist 
með því að bera hornið á klút sínum upp að augunum, kom 
hinn ungi greifi þó augum á tvö tár, sem stálust ofan eftir blómlegum 
kinnum hennar.

„Við skulum fara upp að húsinu“, sagði hún fremur fljótlega 
og benti á hrörlegan kofa, sem skammt frá þeim gægðist fram 
í milli birkitrjánna.

Hinn ungi sveinn lét hana sleppa og stjakaði bátnum frá landi 
og stóð sjálfur eftir í honum.

„Farðu að finna Hönnu“, mælti hann, „hvers vegna ætti ég 
að fylgja þér, úr því þér þykir ekki lengur vænt um mig?“

„Hvað ætlið þér að gera?“ æpti stúlkan forviða, reið og ráðalaus 
í senn. „Báturinn er hálffullur af sjó; honum getur hvolft 
hvenær sem vera skal“.

„Það gildir einu hvar ég dey, hér eða á Póllandi, úr því þú 
hirðir ekkert um mig“. Hann herti sig að rugga bátnum svo hann 
saup sjó á bæði borð og lá við að fara af kjölnum.

„Hvernig getið þér verið svo slæmur!“ kallaði hún upp yfir 
sig og gat með engu móti stillt sig. „Komið aftur, komið og lofið 
mér að segja yður nokkuð“.

„Ekki fyrr en þú þúar mig og lofar, að þér skuli þykja vænt 
um mig eins og áður“.

„Jæja þá, jæja þá... Bernharð, þú ert sá hlálegasti piltur, 
sem ég þekki, og samt... er mér ómögulegt annað en þykja 
vænt um þig“.

Nú stjakaði ungi greifinn að, en svo áfergislega, að bátnum 
hvolfdi við hleinina. Stúlkan hljóðaði upp yfir sig, en háskinn 
var ekki stór, því dýptin var lítið yfir alin. Yngissveinninn óð 
tveimur skrefum upp í fjöruna og hljóp upp um hálsinn á Grétu. 
Beggja tár streymdu út úr augunum eins ótt og títt sem auðið er 
ást og æsku, áður en seytjánda aldursárið er liðið.



2. Svarta Hanna í kofanum


„Vatn, eintómt vatn!“ kallaði rödd á baki unglinganna. „Tár, 
sem eru þornuð áður en flauelskápan er orðin þurr! Ást, sem 
hverfur áður en nýgræðingurinn fölnar! Æska, sem gleymir 
hinni löngu ókomnu tíð yfir slögum hjartans á svipstund munaðarins!“

Unglingarnir slepptu hvort öðru og reyndu að dylja tár sín, 
því báðum varð heldur en ekki bilt. Fyrir aftan þau stóð gömul 
kona, undarleg sýnum. Hún hafði dökkleita klútdulu vafða um 
hárstrý sitt ísgrátt og hálft andlitið, sem var bleikt og visið; hún 
var í slitinni svartri peysu og pilsfati með sama lit og sýndist 
því andlit hennar og hendur því fölara og hvítara. En þótt klæðin 
væri fátækleg voru þau hvergi rifin eða bætt, og það virtist sem 
einhver nosturs-svipur og hreinlætisfas fylgdi henni, sem gaf 
grun um, að hún, þó örbyrg væri, hefði séð sælli daga.

Svarta Hanna, eins og hún var venjulega kölluð af litnum á 
búningi hennar, hafði átt uppgjafa-hermann; hafði þá fyrir 
mörgum árum flutzt inn í byggðarlag þetta og leigt sér hólmann 
með kofanum hjá greifanum á Mæníemí. Engin gat í rauninni 
sagt nokkuð illt um hana; hún lifði helzt á því, sem hún 
vann sér inn á herragarðinum, en notaði eins og aukagetu að 
spá í lófa manna, segja til stolinna muna og fleira þess konar. 
En hin inngróna almenna hjátrú þurfti ekki meira en þessar 
brellur hennar og að horfa á hið kynduga augnaráð, sem þeim 
fylgdi, til þess að hneykslast á henni og taka hana fyrir, einkum 
þar sem hún var þýzkrar ættar og að ætlun manna kaþólskrar 
trúar. Gekk það kvis ljósum logum, að bóndi hennar hefði 
unnið einhver níðingsverk í þrjátíuára-stríðinu, fólgið í jörðu 
stóran fjársjóð, er hann hafði náð með ránshendi, að Hanna 
gamla byggi yfir þessu, kveldist því af samvizkubiti og væri nú 
í elli sinni að bæta fyrir syndir hans og sínar. Þó vissi enginn 
um sannleikann í þessu meir en annar; en það vissi alþýðan, 
að engin lifandi vera hafði áunnið hylli hennar og trúnað nema 
ráðsmannsdóttirin, Gréta hin fríða; hún hafði frá barnæsku verið 
augasteinn kerlingar og sú eina, sem velkomin var í kofann í 
hólmanum. En það vissu menn ekki, að ungi greifinn hafði eignazt 
sinn hlut í vinfengi Hönnu sakir vináttu hans og Grétu frá
því er þau voru börn; höfðu þau því oftlega stefnt sér mót í 
kofanum.

„Vertu ekki, fóstra gamla, að suða við okkur núna“, sagði 
Gréta, sem helzt vildi slá öllu upp í gaman. „Farðu nú með okkur 
upp í kofann, minna máttu ekki bjóða gestum, sem að garði 
koma“. Um leið þreif hún utan um kerlingu og hringsneri henni 
í kring um sig.

„Æskan og ólætin!“ sagði Hanna, sem kippti sér ekki upp við 
gáskann hjá Grétu. „Jæja þá, komið þið þá heim. Það er ekki 
lakara en að leika valinn og dúfuna á víðavangi. En varla hygg 
ég, að honum föður þínum þætti þetta vel tilfallið, ef hann 
vissi það“, bætti hún við og leit framan í Grétu.

„Faðir minn er farinn til Ábæjar og kemur ekki heim aftur 
fyrr en seint í kvöld“, sagði stúlkan dræmt.

„Jæja nú, komið þá. Litli greifinn er alvotur eins og nýdreginn 
fiskur. Ég held, að hann sé ekki einu sinni þurr undir eyrunum“.

„Litli greifinn“ horfði á Grétu og heyrði ekki nokkurt orð af 
því, sem kerling sagði. Nú komu þau til kofans, sem stóð á hóli 
og lauftré öllum megin. Heldur var hann fátæklegur bæði utan 
að sjá og innan. Eitt rúm, borð, tveir stólar og eikarkista; en á 
þilinu héngu tvö eirstungin spjöld, sem voru mikils virði; var 
á öðru Pappenheim á hestbaki, en á hinu Gústaf Adólf niður að 
mitti, málaður af van Dyck og eirstunginn af hinum fræga 
Pontíusi. Þar beint á móti hékk tréskurðarmynd lélega gerð frá 
Nürnberg; það var María með barnið. Hanna bar á borð eintóma 
heimarétti fyrir gesti sína: trönuber, einiberja-síróp og birkisafa. 
Síðan fór hún út og kvaðst ætla að sækja sér eldivið í ofn 
sinn.

„Hvað heldur þú?“ sagði greifinn og horfði á eftir gömlu konunni, 
„ætli hún sé okkur einlæg og segi ekki eftir okkur við 
föður minn eða þinn? Því það yrði sama sem að setja eirgirðingu 
á milli okkar“.

„Ég held, að Hanna hafi orsök til að sýna okkur fulla hreinskilni“, 
svaraði Gréta. „Henni er vel til okkar, — ég veit það, 
sem aðrir vita ekki. Fólkið heldur, að hún sé galdranorn, og þó 
er hún ekki nema manneskja, sem reynt hefir mikið og margt 
kannað, og sér því lengra framundan sér en aðrir. Faðir minn 
er henni sárreiður, og því þori ég aldrei hingað að koma, nema
þegar hann er ekki heima. Annars gæti hugsazt, að hann léti 
brenna hana á báli fyrir galdra, ef hann vissi, að við finnumst 
hér í kofanum“.

„En er það nú víst, Gréta, að þér þyki vænt um mig“, sagði 
sveinninn og hélt áfram því efni, sem honum lá þyngst á hjarta. 
„Gáðu nú að: á morgun ætla ég á stað, hundrað mílur í burtu! 
Ég má því til að fá að vita, fyrir hvað ég á að lifa og berjast“.

„Þér eigið að gleyma mér, Bernharð“, sagði stúlkan hugsandi 
og marði ósjálfrátt eitt berið milli fingranna. „Ég get aldrei orðið 
yðar kona“.

„Ef þú talar svona, fer ég óðara mína leið. Faðir minn var 
bóndadóttur-sonur og samt eignaðist hann furstadóttur. Því skyldi 
þá munurinn milli þín og mín vera meiri en var milli þeirra? 
Ertu ekki allra fegursta rósin, og...“.

Gréta hló, en þó ekki eðlilega, því tvö tár blikuðu í augnakrókum 
hennar.

„Jú, fremur er það fallegt!“ sagði hún. „Svona hafið þér aldrei 
fyrri talað, Bernharð; það er eitthvað nýstárlegt — hafið þér 
ekki lært það í Stokkhólmi? Ég skal segja yður nokkuð: hugsið 
til mín eins og systur yðar, meira er ekki vert, og ég skal hugsa 
um yður — eins og fuglinn á veturna hugsar um sumarið sem 
leið“.

„Þú trúir mér ekki, en þú skalt fá að sjá. Hanna getur spáð 
fyrir okkur; hún skal spá. Eigum við að veðja?“

„Hvað eigum við að veðja um?“

„Sérðu þennan hring á fingri mínum? Hann blikar móti sólskininu 
eins og væri hann úr stjörnubliki og báruljóma. Þegar 
Kristín drottning fór úr landi, gaf hún öllum hirðsveinum sínum 
gjafir. Mér gaf hún þennan hring, hann kostar yfir þúsund 
ríkisdali. Nú veðjum. við. Spái Hanna, að mér nokkru sinni verði 
á að unna annarri en þér, þá áttu hringinn; en spái hún eins 
og ég veit, að hún hlýtur að spá, þá gefur þú mér... lát mig 
sjá... jú, þetta kornblóm, sem þú hefir fest með prjóni við 
hálsklút þinn, og það skal vera merki þess, að við lifum í voninni“.

„Þetta væri fallegt veðmál! Hugsið þér, að ég þiggi demanta 
og drottningargjafir? Nei, en lofið þér heldur að gefa mér eirhringinn, 
sem ég hef séð, að faðir yðar ávallt ber á hendi; hann 
er mátulegur handa mér“.

„Þú veizt ekki um hvað þú biður mig, Gréta! Föður mínum þykir 
afar vænt um þann hring, þó enginn viti af hverju það er. „Bernharð“, 
sagði hann einn dag við mig, „ég mun fyrr eða síðar 
deyja skyndilegum dauða eins og móðir þín. Þá skaltu umfram 
allt annað gæta vel þessa hrings; þar liggur öll hamingja þín í 
veði“. Meira fékk ég ekki að vita, en - hvað varðar mig um 
hamingju mína, eigi ég að lifa án þín! Þegar ég eignast eirhringinn 
skaltu fá hann, ef ég missi veðmálsins, ég sel þér hönd 
mína því til staðfestingar“.

„En þess mun yður lengst iðra, Bernharð“.

„Ég hefi selt þér hönd mína. En þá máttu heldur ekki meina 
mér kornblómsins“.

„Vel, heitið er gefið. Og svo eru hér trönuber, borðið þér“.

Nú kom Hanna með viðinn, og óðara skíðlogaði í ofninum. 
Kerling tók flauelsheklu greifans og hengdi til þerris. Síðan færði 
hún stól hans að eldinum og neyddi hann til að setjast þar, um 
leið og hún sagði: „Svona, nú þurrkum við fyrst stásstígvélin. 
Er það líka vit að velja vetrarveginn yfir sjóinn og koma svo í 
land eins og sjóbirtingur. Það er auðséð, að sumir ungu herrarnir 
eru orðnir vanir því að gera sem sjálfum sýnist. En hérna brúkast 
nú engin hæverska við höfðingjabörnin“.

„Gjörið það sem yður gott þykir, gamla mín, ég hlýði eins 
og barn, ef þér einungis lofið mér einu. — Spáðu svolítið fyrir 
okkur Grétu“.

„Spá fyrir ykkur? Nei, heyrið til: sleppið því, heillabörnin. 
Það er manneskjunum til engrar nytsemdar, heldur leiðir það 
til syndar og skaða að sjá fram í tímann“.

„Og þetta segið þér, Hanna, sem spáið fyrir alla sveitina“.

„Það er nú allt annað mál. Stúlkukindunum spái ég því, að 
þær eignist unnusta, og fyrir það fæ ég sokka. Gömlu konunum 
lofa ég löngu lífi, og gömlum körlum góðæri, og að launum gefa 
þeir mér brauðsnúð eða mjólkursopa. En fyrir ykkur, nei, sleppum 
þeim barnaskap... Það ræður ykkur sú, sem vill ykkur vel“.

„En ég krefst þess, að þú spáir fyrir okkur, gerir þú það ekki, 
fer ég burtu og þú sér mig aldrei framar“.

„Nú, nú, náðugi ungherra... heitur eins og eldsglæður! 
Réttið þá fram höndina og ábyrgist sjálfur, hvað upp kemur“.

Greifinn rétti henni hönd sína — hún var enda ekki lítið sólbrennd, 
þótt fín og fögur væri. Kerling skoðaði hana vel og rækilega,
taldi æðar og drætti og alla gára og bretti ýmist eða lét 
síga brýrnar. „Hamingja!“ æpti hún, og mælti svo smám saman: 
„metorð og meðlæti — alveg eins og fyrir föður yðar — já, enn 
þá stærri upphefð, ungi herra!... hátt munuð þér stíga; furstar 
og prinsar munu yður sinn líka telja... og samt munuð þér 
einhverntíma falla, og falla fyrir sjálfskaparvíti...“.

„Það er nóg!“ æpti Bernharð óþolinmóður. „En seg mér, 
Hanna: mun ég gefa hjartað fleirum en einni unnustu, meðan 
ég dreg andann?“

Hanna gamla leit á hann spyrjandi og nálega spottandi augum. 
„Þér eruð seytján ára og ættuð að geta því nærri, en úr því 
þér spyrjið svo hreinskilnislega, skal ég svara á sama hátt. Já, 
það er víst, þér eigið eftir að elska þó nokkrar unnustur“.

„Nei, það er ómögulegt; þú ert að stríða mér!“ mælti sveinninn 
í bræði sinni.

„Og þó er það áreiðanlegt, því ég kann að lesa í lófa. Ein, tvær, 
þrjár...! Þetta strik þýðir prinsessu... fjórar, fimm... hér 
kemur ein konungborin... sex, sjö... annars manns kona! 
Fý, ungherra góður!... átta, níu, leikara-kvensnift, og þá 
eruð þér kvongaður... tíu, ellefu, tólf... ég sé trúi ég hvergi 
endann á unnustunum!“

„Hann á þá eftir að gefa hjarta sitt tólf!“ tók nú mærin til 
orða með breyttum rómi, þar sem hún stóð við hliðina á Hönnu, 
mitt á milli gamans og gremju, forvitni og ótta. „Heyrið þér það, 
Bernharð, tólf!“

„Þetta er ekki satt, þetta er lýgi, ellefu sinnum lýgi!“ æpti ungi 
greifinn utan við sig.

„Viljið þér vita meira?“ spurði Hanna og lét sig ekki, „þrettán, 
fjórtán, fimmtán... en þá standið þér á háu hengiflugi. Sextán, 
seytján... Þetta strik rennur í hið fyrsta... Þér munið einhvern 
tíma aftur sjá yðar fyrstu unnustu, en þá uggir mig, að 
beggja hárin verði hvítleit orðin“.

„Fimmtán sinnum lýgi! Sextán sinnum lýgi!“ æpti Bernharð 
greifi yfirkominn af gremju og vandræðum. „Gleypi þig allar 
illar vættir, þín arma norn!“ bætti hann við og rauk út úr kofanum, 
leit þó snöggvast við og sagði: „Vertu sæl, Gréta; við 
hittumst árla á morgun í hallarskóginum. Eirhringinn skaltu fá!“ 
Að svo mæltu hljóp hann niður að bátnum og reri svo hart yfir 
sundið, að við sjálft lá, að hann myndi hvolfa farinu. Þegar hann
komst á land, leysti hann hest sinn, varp sér í söðulinn og hleypti 
á brott. Hanna og mærin störðu á aðfarir hans eins og steini 
lostnar.

<img src=“273.png“>

„Já, mikill er hitinn í blóðinu!“ mælti kerling áhyggjufull og 
dæsti við; „þeim pilti volgnar oftar undir uggum á ævinni“.

„Ég er þér reið, Hanna“, sagði stúlkan við hana hálfkjökrandi. 
„Hefðir þú sagt tvær... það hefði verið sök sér, en <i>seytján...</i> 
það var ljótt, ljótt“.

„Hvað get ég að því gert?“ svaraði kerling og yppti öxlum. 
„En nú er hann farinn og báturinn í burtu. Nú verður þú að 
hírast hjá mér til morguns“.

„Það má ég með engu móti. Faðir minn kemur heim í kvöld, 
og frétti hann, að ég hafi hér verið, fæ ég mikla óþökk fyrir“.

„En hvernig ferðu að komast yfir sundið?“

„Það mun ég sýna“, svaraði mærin óðara. Síðan varp hún 
sér úr fötum sínum, batt þau í bagga og festi við háls sinn. Rétt 
á eftir léku öldurnar um hennar drifhvítu herðar. Hún var sundfær 
eins og svanur, og lengi lýstu hennar gulllokkar yfirborð 
hins bjarta sunds, og að tæpum tíu mínútum liðnum var mærin 
á land stigin heil á húfi.



3. Mæníemí höllin


Miðbik hinnar 17. aldar var glæsilegasta tímabilið hinna sænsku 
og finnsku aðalsmanna. Þeir áttu þá að hrósa gamalli ættgöfgi 
og nýrri nafnfrægð, auk einkaréttindanna, voru og aðrir stórauðugir 
eftir styrjaldirnar í útlöndum. Á dögum Kristínar Gústafsdóttur 
drottningar urðu þeir nú æ ofsafyllri í metnaðarkröfum 
og áleitni við ríkisstjórnina og höfðu aldrei orðið jafnsvæsnir 
síðan á þeim dögum þegar þeir réðu ríkiserfðum í Svíþjóð. Tóku 
þeir jafnvel að seilast eftir sjálfri kórónunni, en gleymdu þó ekki 
að handsama um leið það, sem hver mátti ná til af löndum og 
lénsvaldi. Stóðu þeir miðsvegar milli konungs og alþýðu og kúguðu 
hvorntveggja, eftir því sem þeir máttu sér við koma; enda 
sóttu hart eftir að ná aftur rétti til að kjósa konunga, en þrælka 
bændur. Breyttust þær horfur lítið í landinu þótt Kristín drottning 
hefði allt í sukki með eyðslu sinni og örlæti — nema þann 
hlut, sem hún var snauð af, en það var hjarta með heitu blóði. 
Hún býtti út á báðar hendur aðalstigninni, og það svo freklega, 
að hestasveinar og matreiðslumenn hlutu sæti á riddaraþingi Svíanna, 
hvort heldur menn höfðu nokkurn verðleik eða engan. 
Heimsmarkaðurinn lá þá svo opinn fyrir aðalsstéttinni, að ekkert 
hélt við ásókn manna, svo að við sjálft lá, að allt ríkið yrði gjörsamlega 
sömu stéttinni háð, og stoðaði ekkert mótstaða og andróður 
alþýðu; metorðakeppnin og ásælnin varð eins og að óstöðvandi 
vorleysing, sem flæðir yfir alla stíflugarða. Og þó átti allt 
þetta ofríkisvald — öll þessi óseðjandi höfðingjastétt, til að bera 
svo mikið af atgerfi og göfuglyndi í hjarta sínu og skjaldarmerki,
að tveim öldum síðar deildu tveir beztu sagnfræðingar Svía, og 
deildu harðlega um það, hvor vogarskálin hefði meira hallast 
hjá höfðingjum Svía á 17. öldinni: sú, sem geymdi gagn ríkisins, 
eða hin, sem skaðsemina geymdi.

Eftir fall Gústafs Adólfs gerðist þrjátíuára-stríðið enn þá óðara 
og skaðsamara en áður. Var þá allri þeirri vægð og vorkunn 
lokið, er Svíar höfðu áður kynnt sig að og sýnt sigruðum óvinum. 
Var þá og barizt um líf og dauða, og hirti sá, er betur hafði, 
allt, sem hann fékk hendur á fest, og flutti síðan ránsfenginn 
heim í land sitt. Nær því allir stór-hershöfðingjar þeir, er komust 
lífs af í ófriðnum eftir fall Gústafs og eigi eyddu herfanginu 
óðara í svalli, komu heim til Svíþjóðar með fullar hendur fjár, 
reistu sér skrauthallir í Stokkhólmi eða úti í héruðum og héldu 
sig stórmannlega meðan þeir lifðu og viðhöfðu æ sömu siði, sem 
þeir vanizt höfðu í hernaðinum. Fáeinir þeirra leituðu til Finnlands 
og létu byggja sér torsóttar herborgir á ströndum þess; en 
flestir urðu skjótt fullsaddir á hinu fábrotna veiðimannalífi og 
sveitasælunni, og á meðan þeir voru á léttu skeiði kusu þeir 
heldur hirðveizlur Kristínar drottningar og síðan herfarir Karls 
Gústafs, en létu Finnlandi nægja kvöldroðann af ellidögum sínum 
og varðveizlu beina sinna í grafklefum dómkirkjunnar í Ábæ 
eða í ættarlegstöðum við einhverja sveitakirkjuna. Enda eru og 
flest þeirra höfuðból nú horfin eða hrunin fyrir tönnum tímans 
eða eyðilegging hernaðarins, en allt um það geyma hundrað 
kirkjur á Finnlandi enn hinar síðustu raunalegu menjar þessarar 
stórfrægu kynslóðar: Grafkapellur, aðalsskildi, málverk, grafskriftir, 
kórónur, altarisbríkur og sjálfa legsteinana. Er letur 
þeirra flestra slitið orðið, en oftast má enn glögglega lesa 1 og 6, 
sem merkir öld Gústafs Adólfs.

Eitt þessara stórauðugu og mikilfenglegu höfuðbóla, er síðan 
hefir týnt blóma sínum eins og aðallinn, var greifagarðurinn 
Mæníemí. Þá höll byggði Gústaf greifi Bertelskjöld á hinum 
fyrstu árum eftir vestfalska friðinn; var hún kennd við Maríu 
mey og kölluð <i>Maríunes</i>. En á tungu alþýðunnar undi nafn þetta 
illa í fyrstu og breyttist í nafnið Marjala, og síðan í Mæníemí; 
sem viðhélzt síðan. Þegar saga þessi hófst, árið 1656, stóð höllin 
í blóma sínum. Það var steinhús þrílyft með bröttu íbjúgu eirþaki 
og þótti geigur standa af turnum þess, er einnig skinu af 
eiri. Byggingin var öll í miðaldastíl og stakk heldur en ekki í
stúf við hin lágu hreysi kotungsfólksins umhverfis. Hallartröppurnar 
voru lagðar hvítum hellum úr marmara og leiddu upp í 
háreista sali, alskreytta skjöldum, fánum, fangamörkum og elgsdýrshornum; 
lágu þaðan krókstigar upp í turnklefana, er gerðir 
voru með fáránlegu fornþýzku lagi, með útskorna bjálka og veggi, 
sem allt lýsti eyðslu og afkárasniði; máttu ókunnugir ætla, að þeir 
fremur hefði heimsótt háþýzkar höfðingjahallir, heldur en að 
þeir væri staddir á hinni fáskrúðugu Finnlands strönd, heimkynni 
sultar og seyru.

Þegar menn líta í bók Dahlbergs: <i>Svecia antiqva et hodierna</i> 
og sjá hofgarða höfðingjanna á 17. öldinni á meðan þeir stóðu 
í fullum blóma auðs og oflætis, virðist eins og yfir þeim liggi 
einhver örlagadrungi ættardrambs og ofmetnaðar, er á vorum 
dögum á illa við og mjög sýnist úrelt orðið. Mæníemí höllin 
hafði, þó nýleg væri þá, svipuð áhrif á áhorfandann. Þó hún 
væri ekki eldri en 6 eða 7 ára, leit hún út sem hefði hún staðið 
öldum saman. Kom það ef til vill af því, að húsbóndinn og stofnarinn 
sjálfur hafði ekki búið í höllinni nema sárfá ár áður en 
kallið kom og hann hlaut aftur að neyta sinna öflugu armleggja 
í ófriði fyrir konung sinn og ættjörðu. Einnig gat því valdið, að 
engin snotur hönd huglátrar húsmóður breiddi þýðusvip og þokka 
yfir höllu þessa til að milda hennar harðvíga hrottasvip gagnvart 
örbyrgðarhreysunum umhverfis.

Það var um miðmorguns skeið. Höllin speglaði sína háreistu 
múrveggi í morgunljóma vorsins og hinni lygnu vík, er náði 
alla leið að grundvelli hallarinnar. Ljúfar vorskúrir höfðu laugað 
landið í kring um nóttina; hló því náttúran af heilsukrafti og 
æskufjöri, en loftið bar að vitum manna þá óumræðilegu endurnærandi 
angan, sem gerir norræna vorblíðu svo unaðslega, fjörgandi 
og fagra. Lævirkjarnir gullu sín gleðiljóð í loftinu, en lægra 
sveifluðu svölurnar sér eins og sindrandi sólblik, og þrösturinn 
kvað kvæðin sín í hinu ljósgræna, nýsprottna laufi birkitrjánna. 
Við skógargerðið skammt frá höllinni stóð vinnufólk greifans að 
verki, karlar, konur og börn, hraklega klætt, magurt og soltið að 
sjá. Á miðöldunum þótti það ólán mikið í sveitum, ef hallir voru 
reistar. Tímarnir tóku að breytast og lögin leituðust við að stemma 
stigu fyrir yfirgangi lénsvaldsins; en á Finnlandi komu lögin þá 
enn að litlu haldi. Höfðingjarnir og ármenn þeirra gjörðu hvað 
þeim gott þótti, og umkvartanir urðu einungis til þess að steypa
þeim í glötun, sem þeim ollu, þannig var því varið, að jafnvel 
hér, svo nærri Ábæ, þar sem æðsti dómstóll landsins, hirðrétturinn, 
var, gat undirokun og ójafnaður leikið lausum hala með 
vellíðan alþýðunnar. Bygging Mæníemí hallarinnar hafði gereytt 
efnum sveitarinnar, og viðhald garðsins saup sí og æ upp 
allt það, sem ófriðurinn og hallærið leifði. Ekki er ólíklegt, að 
Bertelskjöld greifi hafi enga hugmynd haft um allt það volæði, 
sem landsetar hans áttu við að búa. Þegar hann var í hernaði 
hirti hann lítið um hag þeirra og var vel ánægður yfir eignum 
sínum meðan ármenn hans sendu honum á réttum tímum hinar
háu fjárhæðir, er hann eyddi og sóaði eins og aðrir aðalsmenn 
þeirra tíma, án þess að honum kæmi í hug, að fé það hefði 
verið pínt út úr örsnauðum landsetum hans, unz þeir stóðu slyppir 
eftir.

<img src=“278.png“>

Verkamennirnir áttu erfitt og umfangsmikið verk fyrir höndum. 
Í stað timburgirðinga áttu þeir að gera steinveggi í kring um 
allan veiðigarð greifans, sem geymdi nóg af elgsdýrum og hreinum, 
því hann var veiðimaður mikill. Frá því um sólaruppkomu 
höfðu þeir verið að viða að grjóti og hlaða úr því háa garða, en 
yfir þeim, sem unnu, stóðu aðrir menn, er ráðsmaðurinn hafði 
lagt í hendur mjúka stafi úr hesli eða úr reyniviði, til þess að 
greiða óðara hvínandi höggin hverjum þeim, er þeim þótti sýna 
leti eða þrjózku. Kona ein, er sýndist komin að niðursígi sakir 
sultar og elli, hafði ekki þótt eins vaskleg að verkinu eins og verkstjórinn 
vildi, en verkið var að aka hjólbörum fullum af smágrjóti 
til uppfyllingar; hún hlaut nú nokkur ósvikin högg og hneig við 
það niður. Þetta sá sonur hennar, piltur á 14. ári, og varð svo æfur, 
að hann hljóp á mannhundinn og lúbarði hann eins og af tók. 
Maður þessi var bæði mikill og sterkur og tók óðara til piltsins, 
fleygði honum hart til jarðar og tók að berja hann miskunnarlaust. 
Nokkrir þeirra, sem næstir voru, hættu að vinna og létu 
hótanir í ljósi við vinnustjórann. Hann barði þá til beggja handa 
með priki sínu, unz einn verkamaðurinn, sem hinn hitti framan 
á andlitið, hljóp undir hann, fleygði honum niður og barði duglega. 
Loks lenti allt fólkið í áflogum og allt komst í uppnám og 
uppreisn. Svöluðu verkamennirnir gamalli gremju, fleygðu frá 
sér því, er þeir héldu á, gripu garðstaura og felldu til jarðar 
alla sveina ármannsins og lömdu svo geyst og grimmlega, að 
þeir hefðu þar allir bana beðið, ef maður aðvífandi hefði ekki í 
sömu svipan komið til sögunnar.

„Meistari Adam!“ kallaði einn af kotungunum, og nafn það 
hafði töfrandi áhrif á þvöguna. Garðstaurunum var þegar varpað, 
grið gefin hinum sigruðu, og allir tóku þegjandi aftur til vinnunnar, 
en gutu þó flóttalega augunum, eins og ekki væri von 
á góðu.

Meistari Adam, ármaðurinn, sem allir óttuðust, kom gangandi 
eftir stíg þeim, er lá frá höllinni. Hann var hár maður vexti og 
sterklegur, á fimmtugsaldri, og var klæddur að hálfu leyti eins 
og fyrirmaður, en að öðru sem bóndamaður. Hann var að mestu
hvítur fyrir hærum og bar hundskinnshúfu á höfði. Hann var 
varaþunnur, gráeygður og smáeygður, brúnaber, djarflegur og 
harðmannlegur á svip og lymskulegur um leið. Hann hafði þegar 
álengdar komið njósnaraugum á uppþotið, en flýtti sér ekki að 
heldur. Kom nú að vinnunni og hafði mjög hægt um sig, handviss 
um að hafa í hendi sér þetta hyski, sem lært harði að óttast 
hann árum saman. Meistari Adam hlustaði hljóður á kæru 
verkstjórans og var skjótur til úrskurðar. Svo mikill var ótti 
verkalýðsins, að enginn dirfðist orð að tala til varnar sínu máli, 
enda munu þeir hafa vitað fyrirfram, að slíkt mundi einungis 
spilla sök þeirra. Fjórtán ára pilturinn, sem olli uppþotinu, sleppti 
sér með öllu, og var öllum hinum meir en nóg boðið, þegar hann 
steytti hnefana framan í meistara Adam og æpti hástöfum:

„Ef þú lætur ekki hana móður mína vera í friði, skal ég drepa 
þig, þegar ég er orðinn stór. Fyrst tókstu hann föður okkar, og 
hann fórst í stríðinu, svo tókstu elzta bróður minn, og hann 
kom aldrei aftur; svo tókstu hestinn okkar í skuldirnar. Svo 
neyddir þú hinn bróðurinn minn til þess að draga múrsteina-vagninn, 
af því við áttum þá engan hestinn; og svo gafst hann upp 
og dó af þreytunni. Og nú hefir þú nauðgað aumingja móður 
minni til að þrælka þrjá daga um vikuna kauplaust, þó við 
eigum engan brauðbita að borða. Og nú hafa karlarnir þínir 
barið bæði hana og mig. Þetta er ranglæti, meistari Adam. Þú 
getur látið hýða mig í hel, en ég segi samt, þetta er ranglæti“.

„Hvað heitirðu?“ spurði ármaðurinn hálfglottandi og horfði 
hvasst á piltinn.

„Eins og þú vitir það ekki“, svaraði pilturinn og lét sig ekki, 
„ég heiti Pétur, og Pétur hét faðir minn, og Lampi-fólkið erum 
við kölluð, af því kotið okkar liggur niður við sjóinn. Skrifaðu 
það í svörtu bókina þína; guð skrifar það líka einhverntíma í 
sína“.

„Þú hefur góð lungu“, mælti ármaðurinn glottandi. „Það væri 
synd að lofa þér ekki að neyta þeirra. Setjið þið strák í mylluklefann“, 
sagði hann til þjóna sinna, „berjið hann duglega einu 
sinni á dag og segið mér svo til, þegar hann er búinn með þrjózkuna. 
Farið burtu með móður hans, til þess hún tefji ekki vinnuna; 
hún skal aftur vinna skyldudag á morgun. Þið hinir, sem 
hafið sýnt þrjózku! vitið þið, illþýðið ykkar, hvað það þýðir að 
standa upp í hárinu á húsbónda sínum og lánardrottni? Húfurnar
af hausnum, skræfur! En þú, Níels, þú barðir fyrstur á 
þjóni mínum, ég þekki þig, kunningi! Færið hann lögreglumanninum, 
hann fer sem fangi beina leið til Ábæjar, þið hinir verðið 
sjálfir að koma ykkur aftur í mjúkinn við verkstjórana mína 
með sæmilegum sektarbótum og síðan varpið þið hlutkesti, því 
að átta af ykkur verða teknir í herinn og sendir til Póllands. 
Skiljið þið mig, skræfur?“

Tveir af verkstjórunum biðu ekki boðanna að grípa piltinn 
og Níels og leiða þá brott. Móðir piltsins, sem barinn hafði verið, 
gafst ekki upp, heldur hljóp ógnandi í flasið á verkstjórunum, 
en allt vinnufólkið, um fjörutíu að tölu, stóð í þvögu og starði 
ýmist á ármanninn eða hvert á annað með ótta og heift í augum. 
Meistara Adam leizt ekki á blikuna, því að hann sá yfirráð 
sín í veði. En heppnin kom að hjálpa karli. Hundagelt gall við 
í skóginum og í sama bili kvað við byssuskot. Allra augu litu 
þangað, því að á þeim árstíma, þegar dýrin eru að ala unga sína, 
var aldrei vant að veiða. Hundageltið færðist nær og nær, það 
brakaði í greinunum og ungur elgur kom æðandi og stefndi þar 
að, sem girðingin hafði verið rofin. Sumt af fólkinu æpti upp; 
elgsdýrið nam staðar, og aftur small skot, og við það ruddist hið 
fagra dýr blóðugt inn til fólksins, sem hopaði undan; það reikaði 
fáein skref og steyptist svo áfram og gaf upp andann með þeim 
undarlegu, biðjandi augum, sem allir veiðimenn kannast við. 
Óðara komu nú hundarnir, og eftir þeim ungi greifinn Bernharð 
ríðandi með byssuna á bakinu, er hann hafði skotið með. Hinn 
ungi maður nam staðar litla stund; var auðséð, að honum varð 
hverft við að sjá á svo óhentugum tíma og á meðan á veiðinni 
stóð hinn stranga ármann, er hann ósjálfrátt hafði nokkurn beyg 
af frá barnæsku sinni, þótt hann nú væri erfingi og húsbóndi 
óðalshallarinnar. En metnaður hans mátti sín brátt meira; hann 
steig af baki og gekk að elgsdýrinu og tók fram, eins og við sjálfan 
sig, að dýrið væri ekki kvendýr og fyrir því væri enginn kálfur 
í veði. Verkafólkið hneigði sig með lotningu og ármaðurinn tók 
ofan húfuna og mælti með eins konar auðmýktar-skopi.

„Náðugur húsbóndinn hefir leyfi til að lóga dýrunum sínum, 
hvenær sem honum gott þykir“.

Lengra komst ekki ármaðurinn, því í sama bili fleygði Lampi-konan 
sér fyrir fætur greifans og æpti:

„Náðugi herra! miskunnið þér syni mínum! Þeir ætla að kasta
honum í mylluklefann! Þér vitið ekki, hvað mylluklefinn þýðir. 
Yfir vatnshjólinu er koldimmt skot með rimagólfi, svo að löðrið 
slettist í sífellu upp. Þar lætur ármaðurinn fangana sitja dag og 
nótt matarlausa í myrkri og kulda, gagndrepa af vatninu og 
heyrnarlausa af niðinum í því. Miskunnið þér drengnum“.

„Er þetta satt, sem hún segir?“ spurði greifinn og leit til ármannsins 
eins og hann tryði því ekki, og var nú ármaðurinn 
orðinn sá ákærði. Ármaðurinn lét ekki vanta að lýsa uppþotinu 
með sömu fyrirlitningarorðum um fólkið eins og hann hafði 
talað til þess áður. En áhrifin af þeim rómi hans urðu nú önnur. 
Hann gleymdi metnaðarhreyfingunum í blóði hins 17 ára manns; 
hann grunaði heldur ekki ef til vill, að unga greifanum þótti nóg 
að hafa orðið að gera hálfvegis afsökun fyrir óhæfileg veiðibrögð 
sín og vildi nú gjarnan grípa gefið færi til að láta þjón sinn 
þekkja myndugleik sinn. Greifinn leit velvildaraugum til verkafólksins:

„Ykkur hefir stórum yfirsézt“, mælti hann, „og hvorki ég né 
faðir minn þolum slíkt hegningarlaust komi það oftar fyrir. Þó 
vil ég ekki, að mín stutta dvöl hér truflist af refsidómum. Ég 
fyrirgef ykkur í þetta sinn í þeirri von, að þið framvegis verðið 
hlýðnir þjónar. Ég gef ykkur upp allar sakir og sektir og frelsi 
frá vinnu í dag. Vil ég, að þið takið ykkur tyllidag. Þér, meistari 
Adam, sjáið um, að fólkinu sé gefinn miðdegismatur og tvær 
tunnur öls fyrir kvöldið“. Greifinn fór. Ármaðurinn fylgdi á 
eftir ófrýnn í framan, en verkafólkið æpti fegins-óp og Lampi-sveinninn 
fjórtán vetra veifaði karbættri húfunni og hrópaði: 
„Húrra fyrir unga greifanum góða! Þetta skal ég muna, þegar ég 
er orðinn stór!“



4. Meistari Adam


Garður ármannsins lá steinsnar frá höllinni á hæð einni við 
víkina; mátti þaðan vel sjá allt, sem fram fór. Það var og áríðandi 
ýmissa hluta vegna, en þó einkum sakir hatursins, er ármaður 
þessi hafði bakað sér. Þrír hinir áreiðanlegustu og sterkustu 
af þjónum hans mynduðu lífvörðinn á bæ hans; lá um hann 
plankavirki með járngöddum og var hann því eins konar útvirki 
til varnar höllinni. Efst á húsgaflinum hékk bjalla mikil, há
og hvell. Mátti með henni heimta hjálparlið frá höllinni, ef 
ármanni lægi mikið á. Í garðinum voru nægar vopnabirgðir og 
bærinn var líkari vopnabúri en friðsömu ráðsmannssetri.

Skömmu eftir að þetta varð til tíðinda, mátti einhverju sinni 
sjá meistara Adam koma frá bæ sínum og skima með njósnaraugum 
til skógarins. Það leið og ekki á löngu, áður en hann 
kom auga á tvær persónur þar inni milli trjánna: Það var Gréta 
dóttir hans og Bernharð ungi greifinn. Ekki var trútt um, að 
bros kæmi á varir ármannsins í því er hann þekkti þau. „Ekki 
er það verra“, umlaði hann. „Ungi örninn ætlar í tíma að treysta 
á vængina, en taug á ég, sem takmarka má flug hans“. Síðan 
gekk hann hægt og hægt upp að höllinni og lofaði unglingunum 
í næði að njóta skilnaðarstundarinnar.

Meistarinn var nú orðinn óþekkjanlegur. Eins og allur annar 
maður gekk hann nú um kring meðal fólksins og býtti mat og 
bjór á báðar hendur og mælti hlýjum orðum við hvern mann, 
án þess að látast sjá haturs- og grunsemdaraugun, sem hvervetna 
litu storkandi á eftir honum. Lampi-pilturinn átti bágt með að 
stýra málbeininu: „Skál, meistari Adam!“ kallaði hann og teygði 
sig fram með bjórkrúsina. „Þetta öl er ekki úr mylluklefanum“. 
Ármaðurinn svaraði því brosandi: „Þú ferð skakkt, drengur minn, 
maltið kemur beint úr myllunni“.

En æskan og ástin héldu beint sína ljúfu leið í lystiskóginum. 
Vorsólin gægðist niður milli greinanna á trjánum, skínandi eins 
og þau af fjöri og blíðu. Frumliljur vorsins, feimnar eins og 
fyrsta ástin, saklausar, ferskar og fullar vonar beygðu þær höfuð 
sín, en þau tóku ekki eftir því, og samt sem áður sáu þau allt 
og heyrðu, því að allir hlutir runnu í eitt fyrir þeim — í eina 
sýn og í einn og sama tón: sól og blómstur og fuglasöngur, allt 
tók sama lagið, það var auga elskandans, ómur hinnar ástúðlegu 
raddar, nú, þegar skilnaðarstundin nálgaðist, og gervöll ævin 
endurskein í einu einasta tári, eins og tilveran öll endurskín 
í einum einasta árdaggar dropa.

Ættgöfgi, auður, metorð, frægð og framtíðarvonir, lán og 
ljómi, sæmd og sómi: hneigið hin stórlátu höfuð, því í hjartans 
heimi býr vald, sem er meira en yðar, það jafnar fjöll og dali 
og niðurbrýtur girðingarnar millum hins háa og lága, það megnar 
allt, af því það trúir öllu, og girnist þó ekkert nema sig sjálft. 
Þess vegna er ljómi hinnar fyrstu ástar svo fagur og lifir og
leiftrar löngu eftir að hún er horfin, í ævinnar endurminning, 
eins og skáldið segir:

/#
Þú kemur aftur, 
árborni kraftur 
frumlífsins fagur --,
fyrsti sumardagur.
#/

Sólin var komin hátt á loft, þegar hinum unga greifa kom í 
hug, að hann átti að ná til Ábæjar þann sama dag og síðan 
kveðja land sitt. Hann þreif hönd stúlkunnar — hann, hinn 
ríki og stórættaði, hafði aldrei dirfzt að biðja um koss af hennar 
fersku vörum. Nú kyssti hann höndina, sem lá heit í hans, móða 
kom fyrir augu meyjarinnar; en þegar hún leit við, var sveinninn 
horfinn hinum megin við eikurnar.

Einfeldningur! Hann kom frá draumalandi sínu, vonsæll og 
sérplægnislaus, en grunaði ekki, að heima við höllina beið hans 
ísköld eigingirnin. Hann hefði þurft að eiga þrek hins fullþroskaða 
manns og reynslu öldungsins til þess að standast, en átti tóma 
angurblíðu, sælu og söknuð.

Meistari Adam beið hans í stóra salnum. Greifinn tók varla 
eftir honum, en ármaðurinn gekk á móti honum með djarfleik 
og auðmýkt, skrítilega samansetta og rétti hinum unga lánardrottni 
sínum pyngju með silfurpeningum og mælti með vel 
fyrirhugaðri áherzlu:

„Þetta er allt og sumt, sem ég hefi getað samandregið handa 
herra greifanum til ferðakostnaðar“.

„Vel er það, svaraði sveinninn, en leit ekki á peningana. 
„Leggið það í ferðakistu mína, ég skal síðar kvitta fyrir allt 
saman“.

Nú brást ármanninum bogalistin. „Þetta eru einir 450 dalir í 
silfri. Þér getið ekki, náðugi herra, borgað ferðakostnað og fargerfi 
fyrir það í Ábæ“.

„Vel, ég skil yður“, svaraði greifinn út í bláinn. „Þér ætlið 
að bæta við; látið allt í ferðakistuna“.

„Nei, náðugi herra, til allrar óhamingju get ég ekki goldið 
yður meira í svipinn. Á morgun eða hinn daginn falla landsskuldir 
frá nyrztu jörðunum í gjalddaga, og verð ég að neyðast 
til að láta annan mann heimta þær fyrir mig. Ég bið yður, sem 
sé, náðugur herra, auðmjúklega, að gefa mig lausan úr vist minni
nú þegar, með því ég þykist vita, að greifinn faðir yðar neiti ekki 
sínu samþykki“.

„Hvað segið þér, meistari Adam?“ sagði sveinninn, sem tók 
eftir áherzlunni á orðum ármannsins.

„Náðugi greifi“, svaraði ráðsmaðurinn. „Þér farið nú í hernaðinn 
og fáið þar sveit að stýra. Nú kann svo við að bera, að 
liðsmenn yðar geri mótþróa, ekki gegn yður, heldur undirforingjanum, 
sem á að sjá um, að hver og einn geri skyldu sína. 
Undirforinginn hegnir þeim fyrir ávirðing þeirra, er að öðrum 
kosti mætti eyðileggja agann í hernum. Nú kann yðar náð sjálfa 
þar að að bera. Þér heyrið einungis hina óhlýðnu segja sjálfa 
frá og gefið þeim seku upp sök þeirra — meira að segja: þér 
haldið þeim gildi og gestaboð. Undirmaður yðar dirfist ekki að 
mæla yður í móti; hann hlýðir, en gerir líka það, sem skyldan 
býður honum: hann segir af sér“.

„En það er þó ekki meining yðar, meistari Adam, þér getið 
ekki heimtað, að ég, sem kem heim til ættjarðar minnar til að 
tefja fáeina daga, skuli bletta minningu þessa tíma með refsingum“.

„En þá getið þér ekki, herra greifi, búizt við, að ég, sem hefi 
þjónað með trú og dyggð í 15 ár greifanum föður yðar, skuli 
halda þessu embætti, þar sem ég í frá þessari stundu mæti eintómri 
storkun og þrjózku frá hálfu undirmanna minna“.

„Hverja viðreisn viljið þér þá fá?“

„Ég á ekki nema um tvennt að velja: annað hvort vík ég úr 
þjónustu yðar í dag, ellegar ég hlýt að fá leyfi til að refsa hinum 
þverbrotnu á morgun“.

„Það er ómögulegt. Mitt orð er óbifandi, ekki síður en yðar. 
Þér hafið ekki farið vel með fólkið, ráðsmaður. Ég sé volæði og 
gremju á hverju andliti. Ég kenni í brjósti um það“.

„Þér þekkið ekki hyskið, herra minn góður. Þeir eru þráir 
og þrjótlyndir og verða ekki hamdir nema með hörkunni. Látið 
þér taumana rakna og látist ekki sjá óhlýðni þeirra í dag, og 
óðara en á morgun eru þeir vísir til að rífa höllina yðar niður 
að grunni. Greifinn, hann faðir yðar, hlýtur að fá 30 þúsund 
dali um árið til að standast sinn kostnað. Þér sjálfur, náðugi 
herra, komist ekki af með minna en 10 þúsundir. Útgjöldin við 
höllina kosta jafnmikið. Hvar ætlið þér að fá allt það fé, sé 
fólkinu ekki haldið í skefjum. Sextán jarðir yðar eru veðsettar,
þrjátíu eru í eyði sakir útboðanna til stríðsins. Í ár býr aðallinn 
hálfu fleira herlið en fyrr; hver áttundi kotungur fer í dátatreyjuna; 
hér við skerin eru tveir bændur af fimm teknir á 
skipin. Pestin er komin í Ábæ, og það er farið að kvisast, að 
ólyfjan sé komin í brunnana. Seyðkerlingar og galdramenn flakka 
um landið og æsa almenninginn með alls konar fjandafælum. 
Fyrirgefið gömlum og trúum þjóni, þó hann spyrji: er nú tími 
til að sýna mildi og miskun? Ég vil ekki dylja fyrir yður, góði 
herra, að sleppi ég tauminum af fólkinu í dag, getur hæglega 
komið almennt upphlaup á morgun. En ef þér heldur kjósið að 
fylgja tilhneigingum hjarta yðar en boðorði nauðsyninnar og hyggindanna, 
þá hefi ég ekki fleira að tala. Reikningar mínir eru í 
reglu og ég er albúinn að fara yfir í Svíþjóð með dóttur mína, 
jafnsnauður maður eins og ég kom“.

„Kennið mér ráð til þess að ég komizt hjá að hegna“, sagði 
hinn ungi maður, sem bersýnilega fannst mikið um hina döpru 
lýsing ráðsmannsins, enda má vel vera, að hugsunin til þess, að 
hin fríða Gréta færi í fjarlægð, fengi líka á hann.

„Þér þurfið ekki að hegna, herra minn“, svaraði ármaðurinn 
og glotti leynilega. „Þér farið í dag til Ábæjar og yður elta allra 
heillaóskir og feginslæti. En það er ég, sem fæ þakkirnar á 
morgun fyrir að hafa gert á móti vilja yðar. Ég, verð hataður 
enn þá meir en áður, því menn sjá einungis höndina, sem hegnir, 
en ekki höfuðið, sem skipar. En ég er alvanur því að vera misskilinn; 
hvað varðar mig um hatrið? Ég þjóna húsbónda mínum, 
það dugar, ég er albúinn að offra honum öllu“.

Bernharð greifi var á báðum áttum. Loksins sigraði metnaður 
hans og sómatilfinning. „Nei“, mælti hann, „það verður svo að 
vera, hvað sem eftir kemur. Hittið annað ráð. Ég svík ekki orð 
mín“.

Ráðsmaðurinn þagði litla stund, og mælti síðan: „Heitið mér 
einu, herra góður; að þér viljið, áður en þér leggið á stað, samankalla 
verkafólkið og áminna það um að vera mér hlýðið og auðsveipt 
í öllum greinum, eins og það vildi vera við yður sjálfan“.

„Verðið þér þá kyrr?“

„Já, náðugi herra“.

„Vel. Ég heiti því“.

Hálfri stundu síðar var allt fólkið samankomið frammi fyrir 
húsbónda þess, og beið þá hestur hans óþolinmóður við hallarhliðið.
Greifinn hafði uppfyllt ósk ármannsins og boðið öllum 
að hlýða honum skilmálalaust. Reyndar kom upp kurr saman 
við fagnaðarópin, en greifinn gaf því lítinn gaum, heldur hleypti 
þegar í brott veginn, sem lá til Ábæjar. Ein var sú, sem horfði 
með grátnum augum á þegar bláfjöðrin hvarf á leitinu; það 
var dóttir hins harða ármanns, hin blíða Gréta með gulllokkana.

Óðara en greifinn var kominn á hvarf, kallaði ármaðurinn á 
sveina sína. „Brott með bjórinn!“ æpti hann. „Fram með fangakerruna 
og flytjið hann Níels í fangelsi! Átta verstu illhryssingarnir 
af ykkur skulu fara í stríðið. Lampi-strákurinn fer í mylluklefann, 
og móðir hans skal óðara borin út!“

Allir, sem nálægir voru, fylltust ótta og undrun. Lampi-konan 
einsömul áræddi að opna munninn til kveinstafa:

„Vei, vei!“ hrópaði hún hástöfum. „Bölvan yfir þeim rangláta ráðsmanni!“

<hr>

Árið 1656 var erfitt á Finnlandi með mörgu móti. Óvinir 
landsins höfðu brotizt inn í fylkið Karelen og herjað þar — það 
var það sinn, sem skólapiltarnir í Víborg lögðu á stað til að verja 
bæinn. Uppskeran hafði víða brugðizt, menn bjuggust við pestinni, 
og stríðið á Póllandi saup upp allt fólk, sem vopnfært var 
og með nokkuru móti gat heiman að farið. Konungur hafði — 
ekki alls kostar lögum samkvæmt — kallað til hersins ekki einungis 
þessa árs útboðalið heldur og næstkomanda árs. Alþýðan 
knurraði og var sums staðar til þess ginnt af leynisendlum. Trúnaður 
hennar við konung sinn var óbifandi, en knúðir af hallærinu 
leiddust menn í stöku sveitum, svo sem nærri Ábæ, til að 
hlýða á ræður þeirra, er sögðu, að hið síðasta útboð kæmi ekki 
frá konunginum, heldur eigingjörnum embættismönnum, er ætluðu 
sér að selja hermennina annað hvort Dönum eða Rússum. 
Afleiðingin varð sú, að órói kviknaði hér og hvar, og menn neituðu 
útboðsskipuninni, svo ýmist varð að neyða menn með valdi 
eða lokka með fögrum fortölum til að hlýða boði yfirvaldanna.

Sveitin umhverfis Mæníemí hafði verið útsogin og pínd með 
margra ára kúgun, enda var alþýðan þar einna áfjáðust. Síðla 
hið sama kvöld, sem greifinn Bernharð hafði farið leiðar sinnar 
til Ábæjar, mátti sjá bát með tveimur karlmönnum og einni konu 
róa í skyndi yfir sundið til kofa svörtu Jóhönnu. Gamla konan
svaf eða lézt sofa, en varð þó loks vakin með bumluhöggi á hurðina 
og lét þá tilleiðast að leyfa gestunum inngöngu.

„Er fjandinn í ykkur?“ spurði kerling, „úr því þið látið ekki 
fólk vera í friði, þegar svo er framorðið. Vitið þið þá ekki, að 
svipa ármannsins mun vekja ykkur sjálfa fyrir miðjan morgun 
á morgun?“

„Það er beint fyrir þá sök, að við komum að finna þig“, svaraði 
Lampi-konan. „Svipa ármannsins skal aldrei oftar vekja 
okkur, og til þess átt þú að hjálpa okkur, Hanna“.

„Ég!“ æpti kerling og lézt verða steinhissa, þótt hún að líkindum 
vel vissi í hverjum erindum þau væru komin.

„Já, einmitt þú“, sagði konan. „Hér er enginn tími til að 
fjölyrða. Níels í Arvíó hefir verið settur í fangelsi í kvöld. Pilturinn 
minn, hann Pétur, er settur í mylluklefann, og ég er borin 
út úr kotinu, og þegar eftir sólaruppkomu verða sex og tveir 
sendir til Ábæjar og gerðir að dátum“.

„Hvað varðar mig um þetta? Mér má nægja meðan ég er 
látin halda kofanum“.

„Já“, svaraði konan einbeitt og þó heimulega: „Þú verður að 
gefa meistara Adam inn eitur í nótt!“

„Eruð þið frá vitinu? Svíkja ármanninn á eitri?“

„Heyrðu nú, Svarta-Hanna, það er ekki vert að þú viðhafir 
nein látalæti. Allir vita, að þú kannt heimuleg fræði, sem þú 
kannt að nota bæði til góðs og ills. Þú ert nær því eins víðfræg 
eins og Púú-Jómala, og margir telja þína kunnáttu fremri en 
Valborgar frá Tyrvis. Þér er því til einskis að látast ekkert vita. 
Þú skalt tilbúa töfraskot, og því skal verða kastað áður en nóttin 
er liðin inn í gegnum glugga ármannsins, þá getur hann legið 
dauður í rúmi sínu áður en dagur rennur á morgun“.

„Farið burtu, þið hafið sopið ofmikið á ölinu, sýnist mér“, 
sagði Hanna æf af reiði.

„Það er svona“, sögðu þá karlmennirnir, „heldurðu máske við 
séum komnir til þess að láta gera gys að okkur? Nei, kerling 
sæl, nú er neyð fyrir dyrum, og þú sleppur ekki úr þessum 
sporum. Gerir þú ekki vilja okkar óðara, leggjum við eld í kofaræfilinn 
þinn og kveikjum í hverju hans horni og steikjum þig 
á þinn eigin kostnað, þitt galdraskass“.

Hanna leit fast framan í mennina og þóttist skynja, að þeir 
væru reiðubúnir að efna orð sín, knúðir af neyð og hjátrú.

„Jæja þá“, mælti hún eftir nokkurt hik, „ég skal gera vilja 
ykkar, en ekki í nótt. Eða haldið þið, að hérna vaxi töfrajurtir, 
galdrastafir og drekablóð í baðstofunni? Dauðra bein kynni ég 
að geta átt í fórum mínum, og eðluhaus líka, frosklæri og fleira, 
en hvernig í dauðanum á ég að útvega kirkjugarðsmold, ugluhjörtu, 
höggormatungur og þess konar? Nei, biðjið guð um náð! 
Þið verðið að bíða róleg. Og svo er ekki hægt að aðhafast neitt 
nema með minnkandi tungli, því með því vaxandi missa jurtirnar 
kraftana og geta engan skaða gert, heldur eru þá eingöngu græðandi. 
Komið aftur eftir fjórtán daga“.

Karlmennirnir stóðu eins og ráðalausir. „Eftir fjórtán daga 
verðum við á leiðinni til Póllands“. sögðu þeir.

„Er það nú rétt, að við stöndum hérna skælandi?“ sagði Lampi-konan, 
sem æfust var þeirra og áfjáðust. „Dugi ekki kynngin, 
þá duga hnefarnir. Förum aftur í bátinn! Enn þá er stund til 
óttu. Áður en haninn galar tökum við hús á ármanninum, fjörutíu 
manns í einu, og tætum í sundur garðinn hans“.

Mennirnir voru enn á tveim áttum. Hættuspilið ofbauð þeim. 
Hanna tók til máls og vildi miðla málum. „Mér sýnist“, sagði 
hún, „að bezt væri, að einhver ykkar færi í nótt til Ábæjar og 
kærði neyðina fyrir landshöfðingjanum. Þið kunnið þá líka að 
hitta þar unga greifann, og síðan gætuð þið fengið hluta ykkar 
réttan“.

„Nei“, sagði Lampi-konan með gremju. „Þú gætir eins kært 
haglið, sem brýtur kornstangirnar og frostið, sem eyðileggur 
kornið okkar. Haglið og frostið munu fyrr rétta hluta þinn en 
einn höfðinginn vilji hreyfa við lafinu á skikkju sinni. Hvers 
getum við fávísir kotungar vænzt, þegar við munum hvernig fór 
fyrir kóngsfógetanum Króell, valmenninu, fyrir fáum árum síðan, 
hann, sem kærði hirðstjórann og mátti þakka sínum sæla, að 
hann slapp ómeiddur út úr fangelsinu, og þó með skömmina, en 
bændurnir græddu ekki skónálar virði. Nei, aumur er hver, sem 
ekki getur hjálpað sjálfum sér á þessum dögum, hann á skilið, 
að brauðið væri hrifsað út úr munninum á honum og barnið 
þrifið úr fanginu á honum. Svívirðilegar raggeitur eruð þið, sem 
þolið aðra eins ánauð og hafið ekki móð í ykkur til að slá þann 
með réttu, sem lúber ykkur með engum rétti!“

„Gætum við fengið allan Arvíó-bæinn og allt Lampi-fólkið 
vakið upp til liðs við okkur í nótt, yrðum við alls 50 til 60
manns“, sagði nú annar maðurinn. „Á garðinum eru þrír og 
fjórði er ármaðurinn, því ekki teljum við Grétu og vinnukonuna“, 
sagði hinn maðurinn, „en hringi hann ófriðarklukkunni fær hann 
til fylgis 10 eða 12 menn frá höllinni“.

„12 og 4 eru 16“, svaraði Lampi-konan, „þeir 16 og þið 50 
minnst! Er dropi af mannshug í ykkur! Þið megið kalla mig 
galdranorn, ef ég segi ekki á sunnudaginn öllu kirkjufólkinu, 
hvaða bleyður þið hafið verið, svo hvert barn í sókninni skal 
hlægja upp í opið geðið á ykkur“.

„Ofan í bátinn!“ æptu báðir mennirnir, því nú var stirða 
blóðið finnska fyrst farið að volgna og lá nú við, að það hitnaði 
svo, að síður væri spurt um áhættuna en réttinn. Óðara voru þau 
þrjú aftur þotin yfir sundið.

Hanna horfði á eftir þeim og hristi hugsjúk höfuðið. „Sá, sem 
til sverðsins tekur, mun fyrir sverði farast“, sagði hún við sjálfa 
sig. „Skyldi þá ekkert réttlæti vera lengur finnanlegt á Finnlandi 
nema hins blóðuga ofbeldis? En Grétu hlýt ég að bjarga; en guð 
má náða föður hennar, fái þeir fangaráð á honum“.

Að svo mæltu leysti hún smákænu þá, sem falst þar við klettana 
í hálflýsunni þessa vornótt, og flýtti sér svo eins og af tók 
sömu stefnu sem hinn báturinn, en réri mjög hljóðlega. Það 
var blíðalogn. Í fjarska heyrðist þrastasöngurinn upp í skógunum, 
er blandaðist saman við bárukvakið við hinar sofandi 
sjávarstrendur.



5. Nætur-ókyrrð


Svo sem tveimur klukkustundum áður en að samkoman varð 
í kofanum, stóð meistari Adam á tröppusvölunum við hús sitt 
á hæðinni. Var þaðan gott útsýni. Hann var manna bezt skyggn 
og hugði sem nákvæmast, ef nokkur nýbreytni væri sýnileg í 
nágrenninu; leit fyrst til hallarinnar og síðan til þorpsins Arvíó, 
sem lá lágt svo sem bæjarleið í burtu, og sást þar á húsaþökin; 
það var hægra megin, þar sem engin enduðu við skóginn. Hann 
sá hvar verkafólkið labbaði heim frá vinnunni, og virtist vel 
ánægður, þegar hann sá, að það gekk ekki í hópum, heldur fór 
hver sinn krókstíg yfir ekrurnar.

Eftir þjóðveginum frá höllinni kom maður gangandi með tösku
á baki. Hann gekk hratt og bar brátt að; óðara en varði var 
hann kominn að garðshliðinu og barði til dyra. Meistari Adam 
flýtti sér að lúka upp hurðinni. „Er þú það, Jóhannes?“ sagði 
hann stuttaralega, og þó með mýkri rödd en endranær. „Hvaðan 
ber þig að svo seint á degi? Væri þér ekki betra að hafa setið 
við grammatík þína í Ábæ en að flakka hér um sveitir með 
skreppu á baki?“

„Jú, en hvað á ég að gera?“ svaraði komumaðurinn, yngismaður 
rúmlega tvítugur, með gáfulegan og góðfelldan svip, en 
snemma hafði hann hrukkur fengið í andliti og var magur að sjá 
og fölleitur. „Hvað á ég að gera? Matskrínan var tóm, og margir 
hlaupadjáknarnir í Ábæ, svo góðsemi getur ekki alið og fætt þá 
alla. „Nauðsyn brýtur lög“, hugsaði ég. Hvítasunnan er í nánd, 
og því réð ég af að finna fólk í sveitunum, ef vera kynni, að 
mér fénuðust fáeinir aurar og nokkrir brauðhleifar, svo ég síðan 
gæti sigrað frúnnar <i>Logica og Metaphysica</i> um miðsumarið. Ég 
vona, að þér synjið mér ekki gistingar, meistari Adam? Hvernig 
líður Grétu? Það er orðið æðilangt síðan ég sá litla konuefnið 
mitt“.

„Já, já, varla hygg ég, að jungherranum liggi lífið á brúðardjásninu. 
Reyndu nú fyrst að verða meistari (kandídat), og fá 
meiri mat í skreppuna, og sjáum svo hvað gerist. En komdu nú 
inn og taktu þér bita. Matarlyst hefirðu góða, vænti ég“.

„Víst er svo, meistari; ég er búinn að ganga hálfa þingmannaleið 
í dag og hefi fundið upp á nýrri fræðisetning, sem mundi 
gleðja vorn hálærða <i>Martinus Miltopæus. — An homo bestia 
sit?</i> Svar: <i>Certe, quia comedit similes suos</i>[* ɔ: Er maðurinn dýr? - Vissulega, því að hann etur sína líka.], og á meðan ég var 
að hugsa duttu mér grísatærnar góðu í hug, sem þér ætlið að 
gæða mér á í kvöld, meistari góður“, bætti stúdentinn við og 
brosti heldur slóttugur.

Ármaðurinn sýndist ekki gefa stóran gaum heimspekistalinu, 
heldur leiddi gest sinn inn í stórstofuna, sem tók allt gólfrúm 
hússins, ásamt tveim hliðarherbergjum. „Hvíldu þig“, sagði hann, 
„svo skal ég biðja Grétu að bera þér náttverð“.

Gréta kom, og stúdentinn heilsaði og tók í hönd hennar og 
kreisti fast, en mærin leit niður augunum, líklega í því skyni að 
dylja hin ofberu merki þess, að hún hafði verið að gráta.

„Hvað er að?“ sagði Jóhannes hlýlega. „Hefirðu verið að 
gráta, <i>pullula mea?</i>[* ɔ: unginn minn] Ég þori þó ekki að ætla, að þú hafir þráð 
svo heitt komu mína“.

„Fuglinn hennar fríði flaug í dag“. flýtti faðir hennar sér að 
segja, áður en Gréta hafði skotið upp augunum. „Þú ert heimskingi, 
telpa mín, að vera volandi þó að sá páfugl flýgi. Talaðu nú 
eitthvert almennilegt orð við hann Jóhannes og færðu honum 
svo skyr í viðbót. Eða sérðu ekki, að hann er svo svangur, að 
hann gæti tekið upp á því að eta þig sjálfa?“

<img src=“291.png“>

Og nú var hinn harðúðgi ármaður hinn blíðasti. Hann átti 
líka til mannlegar taugar, einkum var það samt ylurinn til dótturinnar 
og hugsunin að sjá hana á síðan orðna konu þessa stúdents 
og tilvonandi prófasts í prestakalli hennar. En Gréta þorði hvorki 
upp að lita né svara; hún flýtti sér út og kom inn aftur með 
vistir þær, er umbeðnar voru.

<img src=“292.png“>

Stúdentinn var fremur víðlesinn, en veraldarmaður, og trúði 
eins og ármaðurinn talaði viðvíkjandi tárum Grétu og tók nú 
með stóiskri rósemi að borða mjólkurmat sinn.

„Í sannleika sagt, Adam meistari“, sagði hann, „þér eruð öfundsverður 

maður: eigið hlýja stofu, ríkulegt borð og mjúka meyjarhönd 
— <i>numen domesticum</i> — eða heimilisgyðju eins og við 
komumst betur að orði en <i>dominus</i> Bang, sem sí og æ talar um 
sín <i>mala herba</i>, illgresi sitt, sem sé, og sveitarsæluna ykkar, 
<i>otium mentis</i>, samvizkufriðinn og fólkið; tóma hjarðsveina og 
dalarósir, sem leiða til yðar lömbin í linda úr liljum og rósum; 
en lambakóngurinn yfir hjörðinni eruð þér...“.

„Seg þú mér, Jóhannes“, sagði nú ármaðurinn, er að líkindum 
var ekki alveg sömu skoðunar eins og stúdentinn um hjarðsveinasæluna 
í sveitunum, „rífast menn enn þá eins og áður við háskólann?“

„Ég fyrirgef, meistari Adam“, svaraði stúdentinn og spændi 
djúpa gróf upp úr skyrinu, „þótt þér viðhafið heldur óþvegið 
orð, eins og að „rífast“, um það, sem vér köllum réttu máli að 
dispútéra. Víst er það, að enn hitnar mönnum oft við þær kappræður. 
<i>Dominus</i> Miltopæus sannar, að <i>dominus</i> Bang sé asni, 
og <i>dominus</i> Bang, að <i>dominus</i> Miltopæus sé heiðingi. Hvað mig 
snertir, þá kýs ég heldur að vera heiðingi heldur en asni, enda 
get ég sagt án þess að grobba, að vikuna, sem leið, hrakti ég og 
hlóð sem <i>posterior opponens</i>[*  ɔ: orð, sem tákna atriði í dispútatinu.] bæði <i>majorem, minorem og conclusionem</i> 
fyrir <i>dominus</i> Bang. Bang gekk berserksgang og hótaði 
að stefna mér bæði fyrir galdra og kettarí[** ɔ: villutrú.], með því að hann 
þóttist geta sannað, að ég hefði fyrir löngu síðan fengið lánaðar 
bækur hjá <i>dominus</i> Stodius, en hann hefir, eins og þér vitið, 
verið illa ræmdur fyrir fjölkynngi. En... hvað varð af meistara 
Adam?“

Ármaðurinn hafði gengið út í því skyni að athuga enn þá 
betur frá svölunum, hvers hann kynni að verða vísari, áður en 
fulldimmt væri orðið. Hann varð einskis var; en áður en hann 
hyrfi inn, gætti hann að, hvort garðshliðið væri í lás, hvort reipið 
í klukkunni væri trútt, skoðaði lásana á báðum byssunum, sem 
hengu við dyrnar hlaðnar. Að svo búnu hvarf hann öruggur 
inn.

Gréta hafði á meðan notað tækifærið og spurt Jóhannes, eins 
og til að segja eitthvað, hvort hann hefði mætt nokkrum ríðandi 
mönnum á veginum frá Ábæ, og stúdentinn hafði svarað með 
munninn fullan af brauði og sméri, að ungi greifinn frá Mæníemí 
ásamt tveimur þjónum hefði þeyst fram hjá sér og slett á sig 
auri. Til allrar lukku var orðið dimmt í stofunni, því loftið hafði 
mjög þykknað undir nóttina og leit út fyrir úrkomu. Hvorki ármaðurinn 
né Jóhannes gátu því tekið eftir því, hvernig kinnar 
Grétu stokkroðnuðu og brunnu við þessi orð eins og eldingar um 
nótt.

„Klukkan er tíu“, sagði ármaðurinn með sinni skipandi rödd, 
sem hann einnig viðhafði á heimili sínu. „Góða nótt, börn. Á 
morgun sérðu, hvað ég get greitt fyrir þér, Jóhannes“.

„Hafið beztu þakkir fyrir, meistari Adam“, svaraði stúdentinn.




„Satt að segja, þá hefi ég ekki etið mig saddan síðan ég kom 
hingað seinast, og væruð þér <i>dominus</i> Bang skyldi ég skora yður 
á hólm með spánnýrri setning: <i>Num homo Deus sit?</i> Svar: <i>Certe, 
quia Deus nihil desiderat. Ego autem nihil desidero (scilicet 
post coenam copiosam). Ergo Deus sum. Quod erat probandum</i>[* ɔ: Er maðurinn Guð? - Vissulega, því Guð þarfnast einskis. Ég þarfnast 
einskis (með því ég hefi etið ríkmannlegan kvöldverð). Þess vegna er ég 
Guð - eins og átti að sanna.]. 
Góða nótt, meistari Adam“.

Nú var Gréta búin að kyssa á hönd föður sínum og rétta Jóhannesi 
höndina. Gekk hún svo til sængur uppi á lofti; voru þar 
tvö eða þrjú kvistherbergi, og lá að þeim dimmur gangur á 
bakhlið hússins; svaf hún þar á sumrin ásamt vinnukonu. Ármaðurinn 
gekk til hvílu í öðru svefnherberginu niðri, en stúdentinn 
teygði sig makindalega í annarri hálmsæng þeirri, sem stóðu 
hvor upp af annarri með langvegg stofunnar beint á móti ofninum. 
Þar hneig hann óðara í arma svefnsins, fullur ofmetnaðar 
út af væntanlegum hólmgöngum, þeim, er ríða áttu <i>dominus</i> 
Bang að fullu. En alllíklegt er, að þessi harðsnúni, en heldur 
áleitni dispútatíu-berserkur vor hafi verið of stórhöggur við grísalappirnar 
og skyrmjólkina, því þrátt fyrir þreytu hans, svaf hann 
hálfilla og daprar draumfarir röskuðu ró hans um nóttina. Hann 
þóttist sitja við neðsta kennarastólinn í <i>auditorium majus</i>, en yfir 
honum og á bak við hann stóð Miltopæus með sitt síða, silfurhvíta 
hár vel kembt og skilið að yfir enninu, en fyrir framan 
hann gnæfði hinn risavaxni og dökkbrýndi guðfræðingur Bang, 
ískrandi af bræði sem <i>opponens ex officio</i>[** Svo heitir sá, sem kjörinn er til að fella þann, sem opinberlega dispútérar 
við háskóla. - Þýð.]. Jóhannes þóttist 
árangurslaust beita allri sinni mælsku og skarpleik. Hans digri 
og drambsami mótstöðumaður hellti þeirri heljarhríð af hebreskri 
kynngi og kirkjufeðra fræðum yfir höfuð honum, að vesalingurinn 
varð úrræðalaus, orðlaus og að engu gerður. Svartari og svartari 
varð svipur Bangs og búkur, hann belgdist út og tútnaði og varð 
loks eins hár eins og kirkjuturn, um leið og hann leit niður á 
hann með óumræðilegri fyrirlitning. Þá þótti Jóhannesi sér verða 
litið á borðið fyrir framan sig og sér, að það stóð í björtu báli; 
sótugir draugar stukku fram og aftur með logandi blys og kveiktu
í hinu og þessu, og hvæsandi eldslogar hófu sig hátt í loft móti 
kolgráum himni.

Í sama bili hrökk hann upp skelkaður og settist upp í sænginni. 
Kolamyrkur var í stofunni, því hlerar voru fyrir gluggunum 
að utan verðu, en svo leit út sem hinir hræðilegu draumórar 
ætluðu sér að ofsækja líka í vökunni. Hann þóttist glöggt heyra 
í næturkyrrðinni eitthvert kynlegt hvískur uppi á loftinu. „Aulabárður“, 
sagði hann við sjálfan sig, „það er farið að hvessa; það 
er stormurinn, sem hvín úti í skóginum“. Hann lagðist út af 
aftur með þeim ásetningi að láta <i>dominus</i> Bang ekki oftar sækja 
að sér.

Þá nótt neitaði hinn mildi guð svefnsins samt sem áður að 
strá svefnkornum sínum yfir augnalok stúdentsins. Hvískrið hélt 
áfram að suða í eyrunum á honum, og nú þykist hann heyra 
álengdar eins og mannamál einhvers staðar blandað klukknahljóði. 
Hann settist upp í rúminu. Uppi undir loftinu yfir einum 
glugganum sá hann bjartan díl; smám saman varð hann stærri 
og birtan meiri, og í sömu svipan kom upp reykjarþefur í herberginu.

Stúdentinn stökk fram úr rúminu. „Eldur!“ hrópaði hann og 
hljóp að dyrunum á herbergi ármannsins; þær voru læstar, en 
þar inni var allt í uppnámi.

Ármaðurinn ruddist út hálfklæddur og ætlaði að lúka upp forstofuhurðinni. 
Hún var lokuð — slagbrandur fyrir henni að 
utan. Meistari Adam skildi óðara, hvílík hætta væri fyrir höndum. 
„Fantarnir“; æpti hann, „þeir hafa klifrað yfir skíðgarðinn, 
rekið slagbrand fyrir dyrnar og kveikt í þekjunni með tundurörvum. 
Bannsettir þorpararnir, sem haldið hafa vörð í nótt! Þeir hafa 
drukkið sig fulla af öli og sofið frá sér og okkur allar bjargir“.

Grunur ármannsins var alveg réttur. Hinir hamslausu kotungar 
höfðu slegið hring um garðinn, hitt varðmennina sofandi og 
skotið með bogum sínum örvum með logandi hör og biki upp 
á þakið, þangað til í því kviknaði. Þótt veggir og þak væri vott 
af regninu, var háskinn samt bersýnilegur, því að hvassviðri var 
á. — Klukkan var nálægt tvö um nóttina og himinninn hulinn 
þykkum og dimmum bólstrum, sem seinkuðu birtunni.

Meistari Adam var ekki sá maður, sem þegar væri uppnæmur. 
Honum datt fyrst í hug klukkan. Hann kippti í reipið — klukkan 
svaraði engu, og hann hélt eftir litlum spotta í hendinni. „Komdu
hingað, Jóhannes“, kallaði hann, „þeir hafa skorið í sundur 
klukkustrenginn, en við skulum þó finna ráð til að merkja fantana 
og vekja menn okkar“.

Hann tók í skyndi ofan hinar þungu tinnubyssur, rétti stúdentinum 
aðra þeirra og bjó sig vel út að púðri, kúlum og tundri. 
Síðan þutu báðir upp stigann til kvistloftsins, og var þaðan gott 
útsýni því gluggarnir voru opnir, er hlerum var hleypt frá. Bjarminn 
af eldinum í þakinu var ekki enn nægilegur til að lýsa langt 
út í grenndina, og bændurnir, sem ekki höfðu blys, héldu sér 
kyrrum og biðu þess, að höfuðskepnurnar kæmu fram hefndum 
þeirra.

„Sérðu nokkuð?“ spurði ármaðurinn hljóðlega.

„Ég get ekki greint annað en trén í heimaskóginum og þakið 
á hlöðugarðinum. En þey!... Þarna, rétt við skíðgarðirm sé 
ég skugga hreyfa sig“.

„Þeir hafa sett menn í stöður til þess við skulum ekki komast 
undan. Skjátlist mér ekki, stendur heil þyrping af brennuvörgunum 
úti fyrir hliðinu. Þeir hljóta að vera þrjátíu upp að fjörutíu saman. 
Allt Arvíó-þorpið hefir lagt saman við Lampi-fólkið til þess 
að fyrirkoma mér; en gættu nú að, ég skal gefa þeim föntum 
þá ádrepu, sem þá skal reka minni til til þeirra dánardægurs“.

Að því mæltu rétti ármaðurinn byssuhlaupið út úr glugganum, 
miðaði nákvæmlega og kveikti í púðrinu og hleypti af. Hvellurinn 
var hár og skotleiftrið lýsti upp allan garðinn og grenndina nálægt. 
Óðara kom þys upp, vein og óhljóð úti meðal kotunganna. 
Ármaðurinn núði höndum saman af ánægju og flýtti sér að 
hlaða morðvopn sitt aftur. „Verði ykkur að góðu!“ æpti hann, 
„hún var hlaðin fimmtán kúlum! Skjóttu, Jóhannes, skjóttu áður 
en fantarnir dreifa sér! Skjóttu í miðja þyrpinguna — þarna 
hægra megin við hliðið!“

Stúdentinn svaraði engu, en hönd hans skalf. Hann var lengi 
að miða og virtist vanda sig mjög; — svo skaut hann — og skaut í 
loft upp. „ónýt skytta!“ æpti ármaðurinn í bræði sinni, „ónýtur 
maður til þess að skjóta með öðru en málæði og hégóma. Hladdu 
aftur!“

„En hvernig á að fara að hitta blindandi í myrkrinu?“ svaraði 
stúdentinn gramur í geði — að sjá — og fálmaði eftir byssukrassanum; 
en við sjálfan sig gerði hann eftirfarandi ályktun: 
Skammirnar þarna fyrir utan eru meðbræður mínir og landsmenn;
menn skjóta ekki meðbræður sína og landsmenn; <i>ergo</i> 
skýt ég ekki á skammirnar.

<img src=“297.png“>

Þey! Í sama bili heyrðist hvínandi hljóð, en þó enginn hvellur. 
Og í sömu svipan kom eitthvað þjótandi inn í gegnum gluggann, 
flaug fram hjá öðru eyra stúdentsins og sat fast í veggnum 
hinum megin.

„Hvað er þetta?“ spurði Jóhannes.

„Það var ör!“ svaraði ármaðurinn. „Bannsett illþýðið hefir 
ekki efni á að eignast byssur, kúlur og púður, enda er það 
stranglega bannað. Þess vegna veiða þeir enn þá með boga og 
örvum eins og forfeður þeirra og skjóta þeim eins beint og æfðustu 
skyttur með byssu. Boginn er ágætt vopn fyrir veiðiþjófa; 
enginn hvellur, einungis þytur og bráðin liggur dauð. Varaðu þig, 
stattu ekki við gluggann. Ég ætla nú að senda þeim, og um leið 
svefnpurkunum, sem áttu að vera á verði, aðra sendingu“.

Í því hann þagnaði þutu tvær örvar í loftinu í einu; önnur 
lenti í kampinum við einn gluggann, en hin flaug inn og reif 
flís úr gluggagrindinni og hitti ármanninn í handlegginn, reif 
vaðmálstreyju hans og veitti honum mikinn áverka. Meistari 
Adam herti sig að æpa ekki af sársauka, miðaði aftur byssunni, 
sem rótast hafði, og hleypti af skotinu. Nýtt vein gall við frá 
hliðinu, sem sýndi, að það hafði gert góð áhrif. Nú var regnið,
sem vofað hafði yfir, skollið á og helltist niður í bunum, til 
stórhjálpar hinu innibyrgða fólki því eldurinn í þakinu vildi seint 
magnast, þó að töluvert styrmdi. Nú gullu óhljóð, hávaði og 
blótsyrði niðri í garðinum, hvort heldur var, að bændurnir bjuggust 
þar til áhlaups, æfir yfir falli félaga sinna, ellegar að skotin 
höfðu vakið varðmennina í klefahúsinu við hliðið og þeir nú 
gripið til vopna. Bardaginn þar niðri varð æfari og æfari, en 
stundum smullu skotin ofan frá glugganum, en sakir óttans að 
hitta sína eigin þjóna þorði ármaðurinn ekki að skjóta nema í 
loft upp, til að kalla á hjálp frá höllinni. Loksins tók að birta 
aftur af degi. Bændurnir sáu sig sýnilega blekta í þeirri von 
að geta brennt ármanninn inni með leynd. Þeir höfðu nú fulla 
ástæðu til að sjá, að nú var annað hvort fyrir þá að hrökkva 
eða stökkva og fyrir því ásettu þeir sér að láta nú skríða til 
skarar, enda áttu þeir að hefna fimm fallinna og særðra. Lampi-fólkið 
hélt áfram að skjóta örvum upp á þakið, en Arvíó-mennirnir 
ruddust inn í garðinn með reiddar axir. Fyrsti vinnumaðurinn 
ármannsins, sem vaknaði og áræddi að verja garðinn, varð óðara 
bændunum að bráð og féll, en félagar hans urðu hræddir og 
fóru ekki spor úr húsinu, heldur reyndu til að verja sig innanað 
frá með því að hlaða fyrir dyr og glugga. Arvíó-mennirnir þurftu 
ekkert að óttast af þeirra hálfu og ruddust því að aðalstofunni, 
sprengdu hurðina og brutust inn, og nú var höfuð meistara Adams 
ekki álnar virði.

En hann vænti statt og stöðugt hjálparliðs, og var sá maður, 
sem lét sig ekki fyrr en í fulla hnefana. Óðara en hann sá, hvað 
bændur ætluðust fyrir, hljóp hann, blóðugur með dulu vafða um 
handlegginn, að stiganum, sem lá upp á loftið, og byrgði uppganginn 
með öltunnum og skrani. Stúdentinn fylgdi honum trúlega. 
Þegar hurðin að húsinu var sprengd, var uppgangurinn 
byrgður.

„Á ég að segja yður nokkuð, meistari Adam“, sagði stúdentinn, 
„þetta fer ágætlega. Þér eruð <i>præses</i> (ɔ: framsögumaður) hér, en 
ég <i>respondens</i> (ɔ: fyrir svörum); en svo sýnist mér, sem eitt af 
tvennu sé hér í efni: annað hvort komast <i>opponentarnir</i> gegnum 
öltunnurnar, sem ég vil kalla okkar <i>argumenta fundamentalia</i>, 
og þá verðum við ofurliði bornir fljótara en kapelán, sem kominn 
er á knén við examensborðið, ellegar þá rekum við <i>opponentana</i>
á flótta og þá verðum við steiktir lifandi hér uppi á kvistinum, 
en það mundi ég kalla <i>judicium disjunctivum</i>, ef þér 
skilduð einhverja vitund í logíkinni (ɔ: rökfræði)“.

Meistara Adam þótti ekki taka því að svara þessari rökfærslu, 
heldur varð hann æ trylltari, er hann heyrði ólætin niðri þar 
sem þeir óðu um herbergin og mölvuðu og rændu öllu í reiði 
sinni yfir því að finna ekki þann, sem þeir vildu. Loks stekkur 
einn þeirra upp í stigann, en rekur sig á öltunnurnar. Öll þvagan 
þyrpist nú saman og sækir þangað, en stiginn var of þröngur, 
svo aðeins tveir eða þrír gátu komið öxunum við í einu við 
tunnurnar, og því gekk þeim aðsóknin afar seint, því að óðara 
en ein tunnan var brotin, valt að þeim önnur í staðinn. Bændur 
skiptust til verka með ópum og formælingum. En það var árangurslaust, 
ávallt kom ný tunna og fyllti stigagatið. Tíminn leið 
og það var kominn hábjartur dagur. Á hverri mínútu mátti búazt 
við fólki frá höllinni. Þá gall við óheillarödd gegnum háreystina:

„Við skulum svæla skolla inni í hans eigin greni; nú skal hann 
ekki sleppa lifandi!“

Um leið ruddist þykk reykjarsvæla inn á loftið og var þá eldurinn 
loksins kominn inn í húsið. Bændurnir höfðu sig nú út með 
sigurópi og biðu hróðugir, að eldurinn ynni á fjanda þeirra.

En nú er að segja frá ármanninum og hans lærða félaga uppi 
á kvistinum. Þegar reykurinn óx og Adam sá, að háskinn magnaðist, 
en engir komu til hjálpar, greip hann hönd Jóhannesar 
og sagði:

„Þakka þú guði fyrir, drengur minn, að þú hefir soltið í Ábæ 
og ert orðinn eins mjósleginn og köngurló. Glugginn þarna horfir 
að heimaskóginum, smjúgðu út um hann; hann er of þröngur 
fyrir mig. Óðara en þú hefir sigið niður í reipi þessu, sem ég 
fæ þér, þá hlauptu upp á loftið, sem hún Gréta er í, bjargaðu 
henni úr bálinu og flyttu hana til bakarakonunnar, systur minnar 
í Ábæ. Þegar þú síðar nærð í brauð, þá eigðu stúlkuna — 
farðu vel með hana og vertu henni ávallt góður. Og guð sé svo 
með þér, sonur minn!“ Hinn harðráði ármaður strauk í laumi 
tár af hvarmi.

„En hvað verður um yður, meistari Adam?“ spurði stúdentinn, 
„ég fer ekki spor frá yður“.

„Engar vífilengjur, drengur!“ svaraði ármaður með hörðum 
rómi og hratt hinum nálega með ofbeldi út úr glugganum. Síðan 
hlóð hann enn löngu byssuna, miðaði á bændurna, sem ekkert 
uggðu að sér og stóðu í þyrpingu, og hleypti af. Skotið gerði 
ógurlegan usla. Fjórir eða fimm steyptust til jarðar, en hinir 
stukku skelkaðir til hliðar og hugsuðu, að menn frá höllinni 
væru komnir yfir þá ... næsta augnablik eftir var garðurinn 
mannlaus. Meistari Adam sætti færinu, og tókst honum að 
læðast niður í kjallarann, en þar var hann að minnsta kosti 
óhultur fyrir eldinum.

Á meðan hafði Jóhannes skundað til útiloftsins. Þar greip 
hann í tómt. Gréta var horfin. En ekki vissi Jóhannes, að Hanna 
gamla hafði bjargað henni, og nú bilaði rökfræðin hans í fyrsta 
sinni.

Garður ármannsins stóð nú í björtu báli, en loks eftir langa 
mæðu hafði háreystin vakið hallarmennina úr drykkjuvímunni 
eftir gærdaginn, enda var rykið ómælt eftir. Tólf vel vopnaðir 
menn og allir trúir ármanninum skunduðu nú honum til hjálpar. 
En þótt kotungarnir væru liðfleiri en þeir, höfðu þeir axir 
einar vopna og bogana og þorðu því ekki að veita viðnám, heldur 
flýðu þegar í allar áttir. Meistari Adam kom nú fram úr fylgsni 
sínu. Hafði hann nú látið garð sinn og góss, en mátti happi hrósa, 
að hann hafði undan komizt með lífinu.

Til þess að lengja ekki sögu þessa, skal þess getið, að afleiðingar 
þessa atburðar urðu enn þá meiri eymd og örbyrgð í 
sveitinni umhverfis Mæníemí. Það voru gerð orð eftir hersveit 
frá Ábæ og voru dátunum fengnar vistir, sumum heima við 
höllina, en sumir settir á kost þeirra, sem uppþotinu höfðu valdið.
Í stað átta, voru tuttugu og fjórir bændur reknir í pólska stríðið. 
Aðrir voru fluttir í fjötrum til Ábæjar-fangelsisins. Tveir forsprakkar 
upphlaupsins voru dauðadæmdir og teknir af lífi. Hinir 
mörgu aðalsmenn í grenndinni skoðuðu sem von var til höll greifanna 
á Mæníemí eins og sér viðkomandi, og fyrir þá sök beittu 
þeir hinni mestu hörku til þess að kæfa anda upphlaupsins. Vor 
þetta var hið versta, fullt alls konar eyðileggingar. Margir bæir 
lögðust í auðn; þorpið Arvíó varð nálega mannlaust, og í Lampi-kotunum 
sáust ekki eftir nema konur og börn og öldungar — og 
þetta í hinu auðugasta héraði á öllu Finnlandi, eins og þá stóð!



6. Orustan við Varsjávu (Warschau)


Nú víkur sögunni frá hallærisneyðinni heima á Finnlandi 
suður á bóginn til fjarlægra landa, þar sem sóað var blóði og 
fjármunum þess til að leggja lönd undir ágjarnan konung. Í hásæti 
Gústafs Adólfs og Kristínar drottningar sat hinn hrausti 
bardagamaður, mikli herstjóri, göfugi og stórhugaði hetjukonungur 
Karl tíundi Gústaf. Stjórnvitringur var hann enginn. 
Þetta var í júlímánuði 1656. Hvílík stórræði, hvílíkar frægðarfarir, 
hvílíka sigurvinninga og tjón og ófarir hafði ein einasta 
árstíð alið og af sér getið! Karl konungur hafði í brennandi vígahug 
steypt sér yfir hið mikla Pólland, en það var sundrað af 
deilum og uppgjafaland sakir sérdrægni manna og flokkadrátta. 
Þriðja dag júlímánaðar hafði hinn hrausti og nafntogaði Finni, 
Arvid Wittenberg, lagt á stað frá borginni Stettin með tuttugu 
þúsundir æfðra hermanna eftir þrjátíuára-stríðið og brotizt inn 
á Pólland. Konungur sjálfur fylgdi á eftir honum, fljótur eins 
og stormbylur, og fyrir nóvember um haustið var hann búinn 
að vinna Varsjávu, Kraká og Thorn, lykla Póllands og höfuðborgir, 
sigra herskara landsins, eða ginna þá til landráða, þegar 
hann var áður búinn að tvístra þeim, reka hinn dáðlitla konung 
Pólverja eins og flóttamann yfir fjöll vestur í Slesíu, leggja undir 
sig meir en helming hins víðlenda ríkis og láta íbúa þess vinna 
sér hollustueiða. Karl Gústaf stóð þá á hæsta tindi hamingjunnar 
og hafði enga hugmynd um hennar brigðlyndi. „Konungur Svía“, 
stóð í einhverju flugriti frá þeim tíma, „álítur lukkuna ferhyrnda, 
en allir aðrir kalla hana kringlótta“.

En síðan eftir þann tíma! Hvílíkt æ vaxandi hatur milli þjóðanna 
— tryggðarof og svik, lævísi, örvilnun, morð, ofstopi og 
blóðhefndir; en samfara því — ættjarðarást, hreysti, hugvit og 
drengskapur; hvílíkir mannskaðar svo hins vegar, sárkeyptir 
sigrar, háskasemdir, eymd og vandræði; hvílíkur örlagadómur 
yfir vopnum Svíþjóðar, sem á frægðardögum hennar hlaut að 
læra hvílík bölvun fylgi ranglátum hernaði, og hvílíkt æði gagntaki 
hverja þjóð, sem berjast á um líf sitt eða dauða! Miklu, 
glæsilegu, en jafnframt voðalegu ástríður manna! Undir árslokin 
1655 höfðu Póllendingar loks skilið, hve djúpt þeir voru 
sokknir í ófarir og volæði. Neyðin var búin að fylkja þessari léttúðugu
og riddaralegu þjóð undir merki konungs þeirra. Framundan, 
að baki og allt umhverfis Karl Gústaf vopnuðust borgir 
og bæir, hver kotbær sendi einn mann til hefndanna, hver hönd 
þreif sverðið, og Jóhann Kasimír hvarf aftur heim í hið auðnulausa 
ríki sitt. Hinn sænski her sótti fram, táldreginn af svikurum, 
og var nú líkur snjóflóði, sem bráðnar móti geislum vorsólarinnar. 
Karl Gústaf hafði valið sér hinn sama veg, sem Karl XII 
síðan stefndi, en það var leiðin til Jaròslaw. Þar varð hann að 
snúa við og hlaut að ryðja sér braut til Varsjávu; kostaði sú 
ferð ótrúlega erfiðismuni og háskasemdir; lá og við sjálft, að 
hann ekki mundi bjarga leifum einvalaliðs síns og sjálfum sér, 
þrátt fyrir hreysti þess og hugvit sjálfs síns, er nú var allt undir 
komið. En í stórborginni Varsjávu sat Wittenberg með þrem 
þúsundum manna, öðru æfðu og reyndu einvalaliði. En af því 
var allur helmingur sjúkur og sár. Var hann nú búinn að verjast 
þar með dæmafáum drengskap samfleytt í sex vikur og mátti 
berjast jafnt við svikræði og fjörráð innan borgar og herskara 
konungsins utan borgar, sem aftur og aftur var sagt að næmi 
120 þúsundum. Hinn 20. júnímánaðar náðu svo Pólverjar seint 
um síðir Varsjávu, sumpart með áhlaupi, sumpart með drengilegum 
samningi af Wittenbergs hálfu. En hann var svikinn af 
Pólverjum í tryggðum og honum varpað í dýflissu. Þar lauk 
kappinn ári síðar hinu lofsæla lífi sínu.

En dagar voru enn fyrir höndum, auðugir af stórum atburðum 
og skjótum hamingjubrigðum. Mikill hluti af herliði Jóhanns 
konungs brá hollustu við hann, er borgin hafði verið tekin. Þó 
fylgdu honum enn þá yfir 40 þúsund liðsmenn. En aftur hafði 
Karl, er hann komst svo nauðuglega úr kröggunum, bundið félag 
við Friðrik Vilhjálm kjörfursta af Brandenborg og skundaði nú 
í broddi 18 þúsund manna, er brunnu af gremju og heiftrækni, 
og bjóst þegar að vinna aftur Varsjávu. Í fyrsta sinn stóðu konungar 
þessir hvor öðrum öndverðir, og er fundur þeirra alkunnur 
í sögunni: Þriggja daga orustan við Varsjávu.

Sendiherra Frakka réð frá að barist yrði og reyndi að semja 
til friðar. Jóhann Kasimír svaraði: „Ég vil gefa Törturum mínum 
Svíana í miðdegisverð“. Karl Gústaf mælti: „Ég vildi óska, að 
allir óvinir mínir væri hingað komnir andspænis mér, svo ég 
mætti sigra þá alla í einu“. Héldu honum engin bönd að ráðast 
á óvini sína þótt liðsmunur væri margfaldur.

Hinn 18. dag júnímánaðar mættist hvorttveggja herinn á austurbökkum 
Veiksel-fljótsins og andspænis Varsjávu. Pólverjar 
höfðu fljótið sér til hlífðar vinstra megin og örugga víggarða að 
auki. Hægra megin létu þeir skóginn Bjallalenka gæta sín og 
fen nokkur, er þar voru. Svíar og Prússar sóttu fram í móti 
þeim á mjórri sléttu milli fljótsins og skógarins. Þann dag barðist 
eingöngu riddaraliðið af beggja hálfu og skreið lítt til skarar. 
Hafðist sambandsherinn við undir berum himni um nóttina, skjóllaus 
og vistalaus.

Loks birti af degi hinn 19. júní. Var heitt veður um daginn, 
en þó sló vindgolu við og við yfir sléttuna, er rak ryk og reyk 
í augu Pólverja, svo varla varð vígljóst. Prússar réðust á hægri 
fylkingararm Pólverja, færðu fallbyssur sínar yfir fenin og 
náðu hæð einni og vörðust þaðan vasklega. Svíar ruddust þar 
og fram til liðs við þá. Sóttu óvinir þeirra hart fram öllum 
megin; fyrst réðust þeir á brjóstfylking Svíanna, en mættu svo 
skæðri haglskotadrífu, að þeir hörfuðu undan; hins vegar hlupu 
Tartarar fram úr skóginum, grenjuðu hátt og lögðu fram spjótunum, 
en sænskir og finnskir riddarar snerust hraustlega við 
þeim og ráku þá öfuga á flótta. Því næst kom Karli konungi 
það snjallræði í hug að ryðja sér braut gegnum skóginn Bjallalenka, 
og fylkti síðan liði sínu í boga með Prússum andspænis 
hægra fylkingararmi Pólverja. Þá ruddust til móts við hann 
hinir svonefndu Quartíanar og Húsarar Jóhanns konungs. Glóði 
sólin á hjálma þeirra og pansara, og hjuggu þeir bæði hart og 
títt. Þótti ekkert riddaralið skrautlegra í þann tíma. Móti þeim 
tóku riddarasveitir frá Upplöndum, Smálöndum og Austur-Gautlandi. 
Komu þeir hart saman; hleyptu Svíar heldur snemma af 
skammbyssum sínum og riðluðust sveitir þeirra, en Prússar æptu 
siguróp og sóttu eftir. En Finnar, er að baki voru Svíunum, stóðu 
fast. Fyrir þeim var Fabían Berndes, enda voru þar komnir 
margir af köppum þeirra Wittenbergs og Sinclairs. Varð nú höggorusta 
mikil, er maður mætti manni. Lauk svo, að Pólverjar 
hörfuðu undan og sneru síðan hestum sínum og flýðu. — Lágu 
eftir mörg hundruð fallnir hinna hraustustu þeirra. Þá og jafnsnemma 
varð Karl konungur að snúast við Törturum, er komnir 
voru í opna skjöldu og sóttu fram í riðlum. Varð konungur þá 
nálega fráskila sínu liði, sóttu hann í einu þrír Tartarar, en hann 
felldi þá alla. En þótt villimenn þessir berðust sem galnir væri,
varð þeim þó komið á flótta. Var þá og nótt komin og sleit það 
bardaganum. Aftur lá allur herinn úti, vistalaus og hælislaus, 
beint fyrir vopnum óvina þeirra, með fallinn valinn fyrir fótum 
og fjölda sárra manna. Áttu nú enn eftir blóðuga þraut, er dagur 
rynni. Með slíkum drengjum má vinna heim allan.

Þegar dagur rann 20. júní stóðu Svíar og Prússar aftur í 
fastri fylkingu. Vildu þeir nú verða fyrri til atlögu. Gerðu þeir 
fyrst áhlaup á skógarlund einn við forstaðinn Praga. Náðu þeir 
og þeirri stöðu eftir harða sókn. Höfðu Pólverjar gleymt að setja 
liðsveit til hlífðar stórskotaliði sínu, og tók nú kjörfurstinn fallbyssurnar. 
Fótgöngulið hægri fylkingar Pólverja kom á flótta, 
flýði yfir fljótsbrúna til borgarinnar og reif brúna af, er yfir 
hana var komið. Herinn vinstra megin sá þetta og skaut honum 
það skelk í bringu. Kom það fyrir ekki, að konungur sjálfur reið 
um fylkingarnar og bað menn duga sem bezt og hét þeim fé og 
fullsælu; né heldur stoðaði, að hin hugprúða drottning María 
Lovísa eggjaði menn fast til að berjast fyrir ættjörð og orðstír. 
Karl Gústaf hamaðist; fallbyssur hans sópuðu fljótsbakkana, Pólverjar 
flýðu sem fætur toguðu og höfðu nú sigrinum með öllu 
glatað.

Í þessari snerru létu Pólverjar 4000 manna fallinna og særðra, 
50 fallbyssur, allan farangurinn og borgina Varsjávu sjálfa, er 
næsta dag gafst upp orðalaust. Svíar og Prússar er talið að misst 
hafi 7 til 8 hundruð manna. En afleiðingar orustu þessarar urðu 
miklu síður glæsilegar. Pólverjar söfnuðu aftur liði sínu og buðu 
óvinum sínum aftur byrginn með óvígum her, fullum haturs og 
heiftrækni. Prússar og kjörfursti þeirra gerðu svo þungar kröfur, 
að Karl Gústaf neitti þeim, og skildust þeir engir vinir. Eftir það 
hélst Svíakonungur ekki við í Varsjávu, þar sem hann þá hafði 
einar 8-10 þúsundir manna eftir gegn slíku ofurefli, svikum 
og heiftrækni allra landsmanna. Hann lét því undan síga og 
hafði sig brott, en með mikilli gætni; lét sér nægja að verjast; 
varð því orustan fremur sá atburður, er bjargaði Póllandi en 
steypti því.

En þegar hin glóðheita hásumarssól steikti sandana kringum 
Varsjávu, þar sem valur mörg þúsund manna og hrossa lá í 
kösum og rotnaði, varð loftið svo fullt af herfilegri ýldu og 
ólyfjani, að menn héldust lítt við í borginni eða í námunda við 
hana. Borgin var og sjálf full af dauðum mönnum, sjúkum og
sárum. Gaus þá loks upp af allri þessari hroðalegu hrævastöð og 
ýldulofti ein af drepsóttum þeim, er jafnan hafði verið refsivöndur 
hins grimma þýzka ófriðartíma. Sópaði pest þessi brott 
hundruðum og þúsundum saman, þeim sem vopnin höfðu þyrmt. 
Frá eitur-héruðum þessum hóf drápsengillinn göngu sína og 
stefndi norður að Eystrasalti og herjaði síðan hlífðarlaust bæði 
árin 1656 og 1657 öll Norðurlönd með Finnlandi og austur um 
allt Rússland að norðanverðu.

Á hinni nafntoguðu afturför Karls Gústafs frá Jaròslaw komst 
konungur og her hans oftar en einu sinni í vandræða-kröggur. 
Eitt sinn var herinn kvíaður inni í krók þeim, þar sem áin San 
fellur í Veiksel. Þótti þá nálega úti um hann, og svo hefði farið, 
ef snarvizka konungs, ofurhugi og hamingja hefði ekki fundið 
ráð til að komast yfir ána San, og í hendingskasti ráðizt á herbúðir 
Litháu-mannanna og tekið þær þegar. En óvinir hans 
héldu undan og bjuggust við að kvía konung og her hans aftur 
þar sem fljótið Vípert fellur í Veiksel. Konungur kvaddi saman 
alla yfirforingja hersins til ráðagerðar. Kom þeim saman um, að 
einka-úrræðið væri að villa sjónir fyrir óvinum sínum, svo þeir 
sæi ekki hersins réttu stefnu. Skyldi senda liðssveit á leið til 
Lublín, svo óvinirnir mætti trúa, að Svíar ætluðu að senda lið 
til bjargar setuliði því, er þeir áttu þar. Þessi liðssveit var fyrirfram 
ofurseld. Ætlunarverk hennar var að snúa öllum her óvinanna 
að sér og frelsa meginliðið með falli sínu. Þessi ráðagerð 
skyldi vera á laun við liðið, sem fara átti, en gat ekki dulizt 
fyrirliðunum. Hver átti nú að stýra fórnarliði þessu? Hinir hugprúðustu 
drógust í hlé. Þá bauðst ofurstinn Gústaf Bertelskjöld 
greifi til farar þessarar. Voru það 300 Líflendingar og Finnar, er 
fóru þessa forsending. Sveitin hélt þegar á stað og dró þegar, 
eins og til var ætlazt, athygli alls Litháu-hersins til sín. Í þrjá 
daga varðist hópur þessi móti fimmtugföldu ofurefli. Þar kom um 
síðir, að þeir urðu sigraðir og stráfelldir eftir dæmalausa vörn 
dag og nótt. Komst sveitin varla miðja vega áður en hver maður 
var fallinn; 4 eða 5 menn björguðu lífi sínu gegnum skógana 
alla leið til Varsjávu eftir ótölulegar þrautir og fáránleg ævintýri. 
Einn þeirra var Bertelskjöld greifi.

Skömmu eftir orustuna við Varsjávu skildist Karl Gústaf við 
Prússa, eins og fyrr var frá sagt, og hélt nú liði sínu til Vestur-Prússlands. 
Konungi var þá allþungt í skapi. Hamingjan hafði
þá skömmu áður sýnst honum „ferhyrnd“, en var nú hnöttótt 
orðin og völt eins og kúla. Hver borg og hvert hérað á fætur 
öðru féll frá hlýðni við hann, þrátt fyrir sigur hans. Sárast sveið 
honum að missa Litháaland; en þar börðust þeir de la Gardie 
og Lewenhaupt og höfðu nálega glatað allri von, þar sem þeir 
voru umsetnir jafnt af svikráðum innan hers og fólsku og heiftarhug 
fjandmannanna.

„Gefið mér Litháaland aftur!“ æpti Karl Gústaf, „þeim manni, 
sem vinnur það, gef ég hertogakórónu“.

„Yðar hátign“, svaraði rödd meðal hershöfðingjanna, sem sátu 
yfir ráðagerð í konungstjaldinu, „fáið mér tvær herdeildir, og 
ég skal þá setja höfuð mitt í veð, að þér skuluð eignazt aftur 
Litháaland!“

Konungur snerist við forviða til að sjá þann, er svo djarfmannlega 
talaði: „Og hver vill ábyrgjast mér, að ég glati ekki 
til engra nota bæði herdeildunum og höfði yðar, Bertelskjöld?“

„Hamingja mín, herra!“ svaraði greifinn einarðlega.

Konungur brosti við og sneri sér að Slippenbak greifa, er 
stóð hjá honum. „Það er þá enn þá til sá maður, sem trúir á 
hamingju sína“, mælti hann.

„Yðar hátign sjálfur hefir kennt heiminum þá trú“, svaraði 
Slippenbak, fremur hirðmannlega en hyggilega eins og þá stóð á.

Konungur varð fár við og glotti biturlega svo hið síða örmjóa 
skegg hans á hinni afar-þykku efri grön hans ýfðist við, því 
vonbrigðin hin miklu voru rík í huga hans. „Þér skuluð heyra 
fyrirskipanir mínar árla á morgun“, mælti hann til Bertelskjölds, 
en aldrei þessu vant gat hinn ekki lesið út úr hinu skarplega 
augnaráði konungs, hvað hann hefði í huga.

Hugur Karls Gústafs hélt aldrei kyrru fyrir og lét ávallt hverja 
ráðagerðina elta aðra og sást aldrei fyrir: var hann og æ hinn 
mesti ofurhugi í skapi; var og sem grunaði hann, að honum 
yrði ekki langlífis auðið, vildi fyrir því vinna sér sem mesta 
frægð, meðan hann til entist. Hann svaf lítinn svefn og lét oftlega 
vekja sig á nóttum. Hann reis snemma úr rekkju og gekk 
seint til hvílu og lagði ríkt á við menn sína, að hlífast ekki við 
að vekja sig. Þó kom fyrir, að hann sofnaði heldur fast, er vín 
hafði drukkið verið í tjaldi hans. Í þetta sinn sat hann lengi og 
vakti eftir að höfuðsmenn hans og aðrir liðsmenn voru sofnaðir. - 
Slippenbak trúnaðarmaður hans var einn hjá honum. Horfði konungur
hugsjúkur og þungbrýnn á uppdrátt Póllands, er lá á borði hans 
— eintómt bréf, nafnið eitt, alveg þýðingarlaust eins og virkileikinn 
sjálfur var í þann tíma. „Bannsetti Brandenborgari!“ sagði 
hann og horfði á Austur-Prússland, landssvæðið, sem Friðrik 
Vilhjálmur hafði heimtað að fá úr skiptum, en Karl Gústaf neitaði 
að sleppa, og sem varð þeirra skilnaðarsök. „Gefið betlaranum 
smjör við kökunni, þá mun hann heimta ostinn í viðbót. Sú 
ósvífni! Eða hyggur hann, refurinn, að hann þurfi ekki fleira að 
vinna en að elta hæla ljónsins til þess að fá að seðja sig á þess
bráð, og verða máske að lokum fyrstur til að naga hnútur húsbónda 
síns!“

<img src“307.png“>

Slippenbak, hinn slægi Kúrlendingur, fylgdi augnaráði konungsins 
og nam staðar við Austur-Prússland eins og hann. „Refurinn 
er hundaættar“, mælti hann, eins og hin sviksama stjórnlist 
þeirra tíma skaut honum í brjóst. „Haldið kjötbita að hundstrýninu, 
þá getið þér ginnt hann hvert sem þér viljið. “Loðvík 
ellefti var stjórnvitringur mikill. Hann fylgdi einni og sömu 
reglu öll sín ríkisár: <i>að lofa, en efna ekki</i>. Og Loðvík ellefti lagði 
undir sig allt Frakkland enda á milli“.

„Þú hefir rétt að mæla“, mælti konungur, sem að mörgu 
leyti fylgdi ráðum Slippenbaks í stjórn sinni. „Svik móti svikum, 
bragð á móti bragði. Já, herrar mínir og furstar, það segir 
refsinornin. Þið skoðið mig eins og þá hönd, er heldur um meðalkafla 
sverðsins; ég skal sýna ykkur, að þessi höndin kann fleira 
en að höggva, að hún kann líka að láta ykkur dansa eins og 
barnabrúður í bandi mínu“.

Ljóta ráðabrugg þeirra tíma, er aldrei gat náð svo hátt að 
verða að hugstóru hreinlyndi, er ekki neytir svika og pretta til 
að ná í fagrar og stórar fyrirætlanir! Það var ljótasta lýtið á 
Karli Gústafi, að hann ekki bar af samtíð sinni í þessu, enda reið 
það honum að fullu að lokum.

Konungur leit nú aftur á hinn litla blett á landabréfinu, sem 
táknaði hið víðáttumikla Pólland. Þá mælti hann: „Hvað stoða 
hyggindin og hin mesta ráðsnilli, fylgi hamingjan ekki hverju 
spori dauðlegra manna? Far þú... vertu allra manna vitrastur, 
vertu mesta hetja veraldarinnar, en berstu um leið við þetta 
þrálynda dutlungavald, sem hamingja heitir: Þá hugsar þú til 
ónýtis, þá blæðir blóð þitt til ónýtis og þú ert ekki neitt. Seg mér, 
Slippenbak, er nokkur dauðlegur maður til, sem boðið getur lukkunni 
að vara eilíflega?“

„Yðar hátign“, svaraði gæðingurinn, „ég trúi ekki á stjörnulistina 
— hraustur maður trúir á mátt sinn og megin, en þó eru 
menn til, sem svo lengi og svo fastlega eru hamingjunnar óskabörn, 
að menn eins og neyðast til að trúa á áhrif stjarnanna. Þér, 
herra konungur, eruð einn þessara ástgoða auðnu-stjarnanna. 
Slái myrkva á þær rétt sem snöggvast, leiftra þær óðara aftur 
enn þá bjartari“.

„Þessi Bertelskjöld“, sagði konungur, án þess að hlusta á orð
Kúrlendingsins, „hann reiðir sig á hamingju sína, en það þoli ég 
ekki nú. Hvað mundi gefa honum tilefni til að tala svo?“

„Það er sannast að segja“, svaraði Slippenbak, „að Bertelskjöld 
greifi er engum manni líkur. Hann er enginn spekingur að viti 
og fátt hefir hann umfram aðra menn nema óbilandi ofurhug, 
en frá æsku hefir hamingjan hann á höndum borið. Hann hefir 
verið í hundrað orustum og ótal sinnum sloppið úr bráðum voða, 
en aldrei nokkru sinni verið sári særður síðan ráðizt var forðum 
að Tillý yfir Lech. Ávallt hefir hann vaxið að metorðum, nafnbótum, 
auðlegð og áliti; ætterni hans þykir allókunnugt, en það 
vita allir, að hamingjan eltir hann og að drottningin, fyrirennari 
yðar, jós yfir hann stór-sæmdum í sífellu. Lendur hans eru einhverjar 
hinar mestu í ríkinu, og mundi mér því kynlegt þykja, 
ef gamanyrði yðrar hátignar um gjöf hertogakórónunnar á Litháalandi 
félli ekki í skaut Bertelskjölds greifa“.

„Þú segir satt“, sagði konungur eftir litla þögn. „Sá maður 
trúir ekki á lukku sína alveg ástæðulaust. Slíkra manna þarfnast 
ég. Og samt sem áður — eins og stendur — fyrirlít ég þá“.

„Þessir menn eru smáir hjá snillingunum, herra, þeim er 
sjálfir eru sinnar lukku smiðir. Snillingarnir nota þá eins og 
blind verkfæri til að koma fram fyrirætlunum sínum, en varpa 
þeim síðan frá sér. En úr því um Bertelskjöld er að ræða, skal 
ég geta þess, að metnaður hans er jafnstór og hamingja hans. 
Engan af aðalsmönnum yðar hátignar stenzt hann við hlið sér; 
hann á bezt heima í nýunnu landi, þar sem engum hleypidómum 
þarf að þyrma“.

„Allt að einu hlýt ég þess að freista að taka Litháaland“.

„Menn lofa, en efna ekki. Menn klappa þeim fyrst eins og 
með mjúkri meyjarhendi, en aga þá síðar með svipu eins harðri 
og Bertelskjöld er. Vilji yðar hátign endilega halda landinu, græða 
sár þess og efla þess velgengni... vel og gott, þá skuluð þér 
senda Würtz eða Dahlberg þangað. En ef þér ætlið vægðarlaust 
að halda landinu lítinn tíma að veði, sendið þá Bertelskjöld þangað 
með fullnaðarvald í vasanum, og þá mun hann taka það, enda 
þótt bundið væri fyrir bæði hans augu. Manninum er svo varið, 
að það eru eins og álög hans, að hann sjálfur sí og æ stígur, en 
lætur aðra falla. Hamingjan, herra, heimtar ætíð þokkabót. Hún 
eys yfir Bertelskjöld velgerðum sínum gegn því að gera alla 
auðnulausa, sem nærri honum eru“.

„Með vægð eða miskunnarlaust“, mælti konungur í þungu 
skapi. „Litháaland er að mestu farið en því verður aftur að ná. 
Lewenhaupt hefi ég kvatt þaðan aftur til að verja Karelenhéraðið. 
De la Gardie er umkringdur ólmum búendum og nálega ruddur. 
Hvað kemur framtíðin mér við? Litháarnir hafa þegar svikið mig 
tuttugu sinnum. Hafi þeir nú skömm sína í heimgjald; ég sendi 
þeim Bertelskjöld“.



7. Greifinn Gústaf Bertelskjöld


Það var nálægt lokum septembermánaðar þetta sama ár 1656, 
að herdeild 1200 manna lagði á stað í leiðangur. Voru það ýmist 
Finnar eða Líflendingar, helmingur reiðmannalið og hitt gangandi. 
Lá fyrir þeim hin versta færð um auðnir Litháalands, því 
sífelldar rigningar höfðu gert allar götur botnlausar. — Skyldu 
þeir skunda til liðs og lausnar köstulum þeim, er halda áttu 
landinu í hlýðni við Svía. Þessi litli liðsstyrkur var allt og sumt 
af herafla, sem Karl Gústaf þá hafði á að skipa móti hamstola 
og heiftarfullri þjóð, þar sem hver einasti maður stóð búinn til 
að verja ættjörð sina gegn útlendum kúgurum. Höfðu þeir og 
vígbúnar yfir 100 þúsundir vígra manna. Var liðsmunurinn svo 
mikill, að ofdirfska þessa leiðangurs mátti virðast óðs manns æði 
enda var fyrirtækið gert í móti ráðum allra hinna æfðustu herstjóra, 
er álitu það ekki til annars en þess að útausa blóði hraustra 
hermanna. En að líkindum hefir það einmitt verið áhættan, sem 
espaði skap konungsins, má og vera, að hann hafi reitt sig á 
sundurlyndi óvina sinna, viðvaningsskap þeirra í hernaði og vesæla 
vopnabúnað - allt saman hentugt til hjálpar Svíum hefði 
öðruvísi á staðið, en hér gerðu landshættir og landslag slíkt að 
litlum notum. Svíar voru neyddir til að fara gegnum óþrotlega 
skóga, yfir fen og foræði og beljandi stórár, og um auðar sveitir, 
þar sem engra nauðsynja varð aflað nema með mesta lífsháska; 
varð og fanga að leita dag eftir dag og gekk það afar erfiðlega. 
Af fallbyssum gátu þeir ekki með sér flutt nema fáeinar litlar.

Í broddi þessa liðs reið greifinn Gústaf Bertelskjöld, er nú hafði 
hlotið hershöfðingja tign. Að öðru leyti er hann fornkunningi 
vor frá tíma Gústafs konungs Adólfs. Hann, sem þá var grannvaxinn 
sveinn, var nú mikill maður og vörpulegur, bæði hár og
þrekvaxinn, hálf-fimmtugur að aldri, bjartur á hár, bláeygur, sólbrenndur 
í andliti eftir hitann á Póllandi, og auðkenndur af ari 
því, er hann bar eftir bardagann forðum við Lech. Margt var 
það í svip hans og aðferð, er minnti á Gústaf konung, var það 
þó einkum augnaráð hans, hið háa, hvelfda enni og hans risavaxna 
vaxtarlag. Þó þótti vanta hinn einfalda tignarsvip hetjunnar 
og hið rólega og látlausa stórleiks-yfirbragð, sem öllum 
fannst svo mjög um, einmitt fyrir þá sök, að honum var það 
ósjálfrátt. Hinn þýði svipur unga mannsins hafði og breytzt í 
25 ára styrjöldum og mannraunum og var nú orðinn harðlegur 
og minnti fremur á þrályndi en hetjuhug; var augnaráðið orðið 
fast og ósveigjanlegt og yfir hinni alskeggjuðu efrivör hans lágu 
rákir, er sýndust tákna óbifandi skapsmuni. Allur virtist hershöfðinginn 
líkari til að vekja ótta manna en yl og traust. En 
hvað sem þessu leið, var greifinn einhver hinn fríðasti og hermannlegasti 
maður, þar sem hann reið fram á hinum þreklega, 
stórvaxna, jarpa reiðfáki sínum; var hann mjög auðkenndur af 
hinum breiða skínandi panzara og fjaðurskúfaða hjálmi, einkum 
þar sem háski var eða bardagi stóð sem heitastur, og þekktist hann 
langt að.

<img src=“311.png“>

Fáum skrefum aftar reið grannlegur, svarthærður og dökkeygur 
sveinn, rúmlega 17 ára gamall; var auðséð á ásýnd hans,
að hann bjó yfir sál, er hneigð var til draumsjóna. Bernharð 
Bertelskjöld — sá var maðurinn — virtist gefa lítinn gaum að 
því, er á gekk næst honum, enda reið liðið að mestu þegjandi 
um skóginn. Við hlið hans reið helzti hersveinn og þjónn föður 
hans, hinn gamli Pekka, alltorkennilegur fyrir ör sín, en oss vel 
kunnugur frá orustum við Breitenfeld og í Bæjaralandi. Við og 
við opnaði hann varir sínar til máls, með venjulegri einurð trúrra 
þjóna, til að lífga fábreytni ferðalagsins, en væri honum engu 
svarað, lokaði hann óðara munni sínum og varð heldur ófrýnn; 
heyrðist þá ekkert nema traðk hestanna, sem óðu jafnt og þétt 
bleytu vegarins, eða ef einhver æpti hátt og bað menn varast dý 
eða fen utan við götuna. Þannig hélt liðið áfram um hríð. Pekka 
gamli gat þó ekki að sér gert og umlaði við sjálfan sig, um leið 
og hann leit til hins unga húsbónda síns, sumpart með óánægju 
og sumpart með föðurlegri velvild:

„Drengaulinn sér hvorki né heyrir. Hann ríður þegar hver vill 
beint í fenið án þess að verða þess var. Guð hjálpi mér; það hefir 
hann af móðurinni. Greifinnan sáluga var svona, hana dreymdi 
um hábjartan daginn; hún sá margt, ímynda ég mér, sú kona. 
Það er eitthvað skrítið við þess háttar fólk, en ekki skil ég 
það“

„Pekka“, sagði nú Bernharð, sem beint hafði huga sínum að 
nýju efni, „segðu mér, hvaða sögur ganga um látúns-hringinn 
hans föður míns?“

„Hvaða sögur, svo sem?“ svaraði Pekka og færðist undan.

„Það er ein heima, sem vildi eignast hringinn, og ég hét að 
gefa henni hann, ef ég skyldi erfa hann eftir föður minn. Ég 
hugleiddi þetta ekki þá, en þegar ég sá hann í gærdag á hendi 
hans föður míns, spurði ég hann, hvers vegna hann bæri svo 
auvirðilegan hring. Þá styggðist hann við, leit til mín hvössum 
augum og spurði: „Veiztu ekkert um sögu þessa hrings?“ Ég 
neitaði því. „Þegar ég einhverntíma dey“, svaraði hann, „muntu 
finna erfðaskrá mína í hirðréttarsafninu í Ábæ. Þar færðu þá 
fræðslu, sem þú við þarft“. Síðan áminnti hann mig, að ég mætti 
aldrei nokkru sinni lóga honum, er ég hafði eignazt hann. Hvað 
þýðir nú allt þetta, Pekka?“

„Hvað veit ég um það?“ svaraði hinn eins önugur og fyrr. — 
„Óefað einhver tryggðapantur frá æskuárum greifans“.

Bernharð greifi kippti af óþolinmæði í taumana. „Er það nú
rétt, vildi ég spyrja, að fá aldrei að heyra eitt orð í trúnaði af 
vörum föður síns? Að finna aldrei neinn föðurkærleik. Ótti, 
hlýðni og aftur ótti og hlýðni og sífelld niðurlæging — það eru 
mín kjör. Hver og einn liðsmaður í hernum þekkir betur leyndarmál 
föður míns en ég“.

„Hershöfðinginn er lukkunnar maður“, sagði Pekka, nálega 
óvitandi. Hamingja greifans var orðin að orðtaki um allan herinn.

„Hann hamingjumaður!“ svaraði sveinninn nálega með gremju. 
„Já, sé það hamingja að stíga ávallt hærra og hærra í völdum, 
auðlegð og virðingum. En manstu það, að móðir mín dó aðeins 
26 ára gömul, að tveir yngri bræður mínir fóru í gröfina á 
undan henni, að óhamingjan eltir og ásækir alla, sem við elskum 
og okkur tilheyra, að undirmenn okkar farast úr hungri og formæla 
okkur, og að jafnvel allur sænski aðallinn hatar og öfundar 
okkur? Eða veiztu, að milli föður og sonar hefir sí og æ verið 
vantraust af beggja hálfu og sú tilfinning, sem er líkari hatri en 
kærleik. Ó, ég er auðnulaus maður, og faðir minn engu síður! 
Blessanin stráir yfir okkur öllum ytri ljóma...“.

„Það er blessan föðurmóður yðar“, sagði Pekka og strauk sér 
tár af vanga, er hann minntist Emmu hinnar góðu.

„Já, en bölvanin er á hælum okkar og kastar volæði, hatri og 
grátþögulum gröfum fyrir fætur okkar“.

„Það eru bölvunarorð föður ömmu yðar“, sagði Pekka og skók 
sínar gráu hærur.

Bernharð varð æði fár og hugsjúkur við þessi orð. Sólin var 
að hníga og sendi síðustu geisla sína yfir þéttan bækiskóg, sem 
liðið átti þá að fara gegnum. Þar voru mörg vegamót á mörkinni, 
allar leiðir jafnillar, en sú, sem liðið fór, varð æ mjórri 
og mjórri, og æ verri og blautari. Hershöfðinginn lét staðar nema, 
kallaði leiðsögumanninn fyrir sig, ógnaði honum og spurði, hvort 
sá vegur lægi til kastalans Birzen, er þeir skyldu fara til. Maðurinn, 
er var Gyðingur, sór og sárt við lagði að svo væri og 
beygði sig beint til jarðar fyrir augnaráði hins stranga höfðingja. 
Síðan var haldið áfram.

Nú gekk sólin undir bak við eikartoppana, en þrumuský byrgðu 
himininn með koldimmum bólstrum og gerði brátt óratljóst. Eftir 
því sem talizt hafði til áttu þeir að hafa náð kastalanum í björtu; 
tók því bæði fyrirliðum og liðsmönnum ærið að óróast í auðn
þessari, þar sem þeir áttu víst, að öllum megin væru fjandmenn 
þeirra á verði til að svíkja þá. Hershöfðinginn bað menn því 
að hraða ferðinni og sendi forverði, 30 saman, til að rannsaka, 
hvar skógurinn hætti, svo þeir kæmist sem fyrst á víðan völl, 
áður en almyrkt yrði. En forvarðasveitin lét sín lengi bíða. 
Leiðsögumannsins var þá stranglega gætt, og gat hann skemmt sér 
við að horfa á reipi, er haft var til taks til að festa hann upp með 
í næstu grein, óðara en minnsti grunur gæfist um svikræði. Í því 
skall á þrumuveðrið og eldingarnar snörkuðu og leiftruðu uppi í 
bækitoppunum. Var nú kveikt á blysum og skotið á fylking, því 
búizt var við hinu versta.

Þá small í skoti nærhendis gegnum Þórdunurnar, og nokkrir 
af forvörðunum komu aftur á harða stökki og fluttu þau ótíðindi, 
að hvergi þraut skógurinn, heldur varð æ þrengri og ófærari og 
loks endaði stígurinn við þvergirðing. Óvini kváðust þeir ekki 
hafa séð, en skotið hefði þeir þeim til aðvörunar, sem eftir hefðu 
orðið.

Hershöfðinginn lét nú aftur staðar nema og leiðsögumanninn 
enn leiða fram. „Þræll!“ æpti hann, „þú hefir svikið oss. Kjós 
nú annað hvort“, mælti hann og hristi pyngju fulla af gulldölum 
að honum með annarri hendi, en benti á snöruna með 
hinni. Maðurinn grét og baðst friðar. Greifinn brá sér ekki. Reipið 
var fest um grein á hávöxnu linditré og lykkjunni smeygt um 
háls hinum seka, en síðan hringdu þeir pyngjunni við eyru hans 
eins og til storkunar. Óveðrið óx.

Liðið var í sannleik illa statt. Í fyrsta lagi voru þeir villtir 
vegarins og sviknir inn í auðnir, svo óvinir á allar hliðar; það 
var þrumuveður og komin nótt; og þar á ofan uggðu þeir á 
hverju augnabliki, að hlaupið yrði á þá í opna skjöldu, en engin 
voru tiltök að skipa fylkingum sakir myrkurs og mýrlendis; 
regnið fossaði niður, og fallbyssur og byssur komu þar að engum 
notum. En svo var trúin á foringjanum örugg, að engum hafði 
enn fallizt hugur og einmitt þessi trú frelsaði herdeild þessa; án 
hennar hefði allt verið úti.

Bertelskjöld greifi sýndi nú, að hann verðskuldaði þetta traust. 
Rödd hans hélt ávallt sama myndugleik og ró. Allt er hann 
fyrirskipaði bar ljósan vott um fyrirhyggju og fastlyndi. Tvö 
úrræði og ekki fleiri virtust reynandi. Annaðhvort að freista að 
snúa aftur hina sömu leið og búast fyrir eins og kostur væri
hinu fyrsta skjóli, þar sem að minnsta kosti ekki yrði komið að 
baki þeim. Hinn kosturinn var að láta fyrirberast þar sem þeir 
þá voru komnir, höggva rjóður um sig, gera elda og bíða svo 
þess er lýsti. En bæði úrræðin virtust jafnháskasamleg, en þó 
sýndist enginn þriðji kostur vera fyrir hendi.

Hershöfðinginn lét sér þó ekki bilt við verða og bjó yfir þriðja 
tiltækinu. Þegar hvorki dugðu góð hót né grimm við Gyðinginn 
lét hann taka lykkjuna af hálsi honum, kallaði hann á eintal og 
tók hann þar tali. Er það sumra manna mál, að greifinn héti 
að gefa honum hálfu meira fé, en hótaði hins vegar að láta leggja 
hann kvikan á glóandi kol. Aðrir segja, og þykir líklegra, að 
Gyðingurinn hafi fengið loforð um miklar réttarbætur handa 
trúarbræðrum sínum, og að Bertelskjöld hafi með eiði heitið að 
útvega þeim frjálsa vist í löndum Svía, er þeir aldrei höfðu 
áður haft. En afleiðing samtalsins kom öllum mjög á óvart. Hershöfðinginn 
bauð að kveikja skyldi bál mikið, lét færa saman 
fallbyssur, hesta og farangur þangað sem þurrast var við veginn, 
lét nálægt 300 manna verða eftir þar til varnar og ávarpaði 
síðan liðsmenn sína snjallt og skorinort, og hét þeim sigri, 
herfangi og góðri hvíld, ef þeir fylgdu nákvæmlega fyrirskipunum 
hans. Síðan dró hann sig með allt meginliðið lausbeizlað 
nokkur hundruð skref aftur á bak, lét slökkva blysin og gaf nýtt 
orðtak; stefndi síðan ásamt leiðsögumanninum eftir mjórri þvergötu, 
er lá til hægri í skóginum. Liðsmennirnir, sem vanizt 
höfðu á að hlýða blindandi, fylgdu eftir honum í röðum og gengu 
þrír og þrír saman og fóru hljóðlega.

Vegurinn var hinn versti; datt liðið ýmist í holur eða fen svo 
margir stóðu í mitti; enginn mátti æpa né orðið mæla, og hvergi 
sást handaskil fyrir myrkri, nema þá er eldingu laust niður milli 
trjánna, og hellirigning dundi í sífellu. Gáfust þá ófáir upp, en 
aðrir villtust, en hinir héldu áfram í rauðan dauðann með óbilandi 
kjarki. Loksins voru þeir lausir við skóginn. Höfðu þeir 
þá komizt í kring um óvinina; þrátt fyrir myrkrið mátti eygja 
allmikla sléttu og álengdar heyra óm af mannamáli.

Bertelskjöld kannaði nú liðið, eins og auðið var í myrkrinu, og 
lét það kasta mestu mæðinni og gefa hverjum manni vínbikar 
til hressingar. Að því búnu ítrekaði hann heit sín um herfang 
og sigur. „Þarna, piltar mínir, eru fjandmenn vorir“, sagði hann 
og benti þangað, sem ómurinn heyrðist „Þeir sitja um oss eins
og úlfar um bráð; þykjast nú svo vissir að hafa hana í hendi, 
að þeir hirða ekki um að grípa hana. Nú skulum vér spara þeim 
ómakið og kasta á þá óvæntri kveðju. Ætlið ekki, sveinar, að 
illþýði þetta sé komið tómhent saman. Aðallinn hefir gert samtök 
við bændur og hefir með sér bæði vín og vistir og mun 
hvorttveggja í meira lagi munntamt. Og hér á sléttunum er fullt 
af aðalsmanna höllum. Þegar dagur rennur eru þær allar á voru 
valdi, og megið þér ræna þær og rupla eftir vild yðar. Ef vér 
vinnum sigur verðið þér allir að auðmönnum, en látum vér hugann 
bila, kemst enginn vor lífs undan“.

Nú heyrðist gleðikurr um allar raðirnar. Háskinn, hefndin 
og ránsfýsnin lagðist allt á eitt til að æsa vígahug liðsins. Var 
nú haldið áfram, en með mikilli varúð. Síki varð á leið þeirra, 
en þeir óðu yfir það; tók þá við akur hálfskorinn og tróðu menn 
hann og stefndu beint sem horfði. Þeir fóru mjög hljóðlega, og 
Litháa grunaði ekkert fyrr en um seinan. Höfðu þeir allan 
hugann á skóginum og stíflunum og biðu þess, að þeir sæi eða 
heyrði Svía brjótast þeim megin fram. Hresstu þeir sig á meðan 
á mat og drykk, er þeir höfðu með sér haft.

Í stað byssanna, sem regnið hefði gert ónýtar, hafði Bertelskjöld 
vopnað menn sína með löngum spjótum og björtum sverðum. Og 
þegar er þeir voru komnir að baki fjandmannanna og þó rétt að 
þeim, æptu þeir heróp og í sama bili hlupu Finnar og Líflendingar 
á herbúðir Litháa. Þeir höfðu fyrr búizt við, að himinninn 
hryndi niður yfir þá, og komust óðara í hið voðalegasta uppnám. 
Voru þeir að vísu tuttugu um einn, þeirra er að sóttu, en lentu 
í þvögu, ráðlausir og margir vopnlausir; vildi þá hver forða sér 
sem mátti og leituðu brott í allar áttir. Miskunnarlaus og voðaleg 
var aðferð Finnanna í því áhlaupi; það var engin sókn eða orusta, 
heldur múgasláttur af manndrápum. Fleiri en þúsund manna 
létu þar lífið á örstuttri stund og kom engri vörn fyrir sig, en hinir 
komust undan út á sléttuna. Eftir tæpa klukkustund höfðu Svíar 
náð öllum herbúðunum, sem flutu í blóði, hálfbyrgðar af valköstum, 
en innan fullar af vopnum, vistum og alls konar herfangi.

Sigur var unninn, en háskinn hvergi búinn. Enn lifðu tvær 
stundir eða þrjár af nóttu. Bertelskjöld uggði, að svipað áhlaup 
kynni yfir sjálfum sér að vofa óðara en óvinir hans söfnuðust 
aftur saman, og lét því nokkurn hluta liðs síns skipast í fylking 
úti fyrir herbúðunum, meðan hitt liðið var sent til að höggva
stíflugarðinn, er hindraði framkomu þeirra, sem skildir höfðu verið 
eftir í skóginum. Liðsmennirnir voru orðnir örþreyttir eftir gönguna, 
óveðrið, orustuna og manndrápin; vildu nú fyrir hvern mun 
byrja þegar að ræna. En foringjans drottinsorð stöðvaði alla óreglu. 
Hann var alls staðar kominn, óþreytandi, járnfastur fyrir. Hann 
var jafnskjótur til að umbuna og að hegna. Bertelskjöld var við 
þetta tækifæri sannnefndur lærisveinn hins mikla Gústafs Adólfs. 
Tókst honum á svipstundu með járnvilja sínum að festa aftur 
agans taum, þann er losnað hafði í uppnámi þessu á liði hans, 
og þegar loks dagurinn rann og lýsti, mátti sjá allan liðsstyrk 
Svía til samans kominn í hinum teknu herbúðum. Höfðu þeir 
misst að eins á þriðja tug manna, og jafnmargir voru sárir eða 
uppgefnir.



8. Meinsæri veldur hamingjubrigðum


Þessi mannskæði bardagi, er Bertelskjöld nú hafði unnið á 
landvarnarher Litháa, var einungis eitt af ævintýrum hins hamingjulausa 
ófriðar — yfirleitt varð hann sögulegri fyrir sakir 
tjóns og hefndarverka heldur en árangurs og ábata fyrir Svía. 
Það, sem við mátti búazt, kom fram. Óðara en birti af degi 
gat það ekki lengur dulizt óvinunum, að Svíar höfðu sáralítinn 
liðsafla; heimtu þeir því í skyndi saman hersveitir sínar og 
sóttu fram með tvöföldum ofstopa, eins og brotsjór eltir kjölfar 
skips, er árætt hefir að kljúfa hann næsta augnablik áður. Bertelskjöld 
þurfti á öllum sínum viturleik að halda og allri þeirri herkænsku, 
er hann hafði numið, fyrst í Gústafs Adólfs skóla, en 
síðan hjá þeim Banér og Thorsteinsson, til þess að verjast þeim 
sæg, sem hvervetna sat um hann, komast yfir slétturnar, gefa 
hvíld liði sínu, hvetja hug þess með von um ránsfeng frá tveimur 
eða þremur stórgörðum, og svo loks að koma liðinu saman við 
herstyrk þann, er de la Gardie fór með, áður en þeir í sameining 
héldu hernum til Vilna: Þetta allt tókst honum líka fyrir 
framsýni sína og skarpvitra herskipan, heraga ágætan og þolgæði, 
svo og naut hann sundrungar óvina sinna og ránfýsi. Bændur 
landsins þoldu ánauð mikla af kúgun aðalsins og neyttu því hvers 
færis, sem gafst, til hefnda og rána í móti. Hvervetna þar sem
landsherinn fór, skulfu menn í höllum og ríkismannasetrum af ótta 
fyrir bændum engu miður en fyrir Svíum; enda rændu hvorirtveggju, 
vinir og óvinir, allt sem af tók. Þá voru og drýgð alls 
konar illvirki, en hins vegar hittast og líka dæmi frá þessum 
miklu óaldartímum, er lýsa mikilli óeigingirni og trúmennsku 
bænda við góða landsherra.

Sigursæld og ofdirfska Bertelskjölds vakti hina mestu undrun 
og furðu landsmanna. Og hugðu þeir slíkt alls ekki einleikið. 
Voru og þarlendir menn ærið hjátrúarfullir og í mörgu siðleysingjar. 
Rankaði þá við frásögum úr þrjátíuára-stríðinu um fjölkynngi 
Finnanna, var því nú kennt um ófarir landsins. Svo 
mikil brögð urðu að þessum ótta, að ef einn einasti finnskur 
liðsmaður lyfti upp handleggnum, eða hann þuldi nokkur orð 
fyrir munni sér, er enginn skildi, þá flýðu landsmenn hópum 
saman sem fætur toguðu. Bertelskjöld kunni vel að nota þetta. 
Hann lét fanga í herbúðunum oftlega, eins og óvart væri, vera 
sjónar- og heyrnar-votta að særingum, er vitaskuld voru þeirra 
vegna framdar. Það bar og við, að einhver löngu jarðsettur stórfursti 
Litháa kom skyndilega upp um op eða gat á gólfinu og 
rétti hershöfðingjanum stórfursta-kórónu; ellegar taminn örn, er 
á það hafði verið vaninn, kom fljúgandi og settist á öxl Bertelskjölds, 
svo fangarnir sjálfir sáu. Eitt sinn horfði greifinn fast 
á vissan stað á víðavangi, benti síðan með spekingssvip, að þar 
skyldi rannsaka, hvað fyrir væri, og fannst þá niðurgrafinn 
mikill forði vopna og vista. Öllum herteknum mönnum, er þess 
konar fyrirburði sáu, var óðara gefin lausn og sleppt. Kunnu þeir 
síðan frá mörgu ótrúlegu að segja. Þóttust allir sjá og skilja, að 
það var ekki mennskra manna færi að etja við slíkan ógnarbíld 
og töframann, sem réði jafnt yfir dýrum, mönnum, öndum og 
árum, og ekki þurfti annað að gera, ef á lá, en benda á jörðina 
til þess að finna vistir og vopn eftir vild sinni. En þótt Bertelskjöld 
hefði til sín dregið allt það lið, er laust var og fáanlegt, 
nam tala þess þó aldrei fullum 3000 manna. Með svo litlum 
her gat hann litlu áorkað er til lengdar lét. Hann ásetti sér því 
að ná marki sínu með brögðum; enda er búið, að hann í því 
efni hafi farið eftir fyrirskipunum, er rót hafa haft að rekja 
til stjórnkænsku Slippenbaks.

Í fyrstu sneri hann máli sínu til ríkismanna landsins og tjáði 
þeim, að hin sænska stjórn væri fús til að auka enn þá betur
einkaréttindi aðalsins þar í landi. En er þetta ráð mistókst, sneri 
hann sér með orðsendingum til bændanna. Hét hann að leysa 
þá frá ábúðarfestu þeirra, létta af sköttum, og leyfa þeim þar 
á ofan að ræna höfðingjasetrin. En þetta ráð sprakk einnig á 
þjóðarhatrinu. Þá tók Bertelskjöld til nýrra bragða og ærið frekra 
og ofdirfskufullra, en aldrei skorti hann áræðið. Hann lét sem 
væri hann stórreiður hinni sænsku stjórn fyrir það að hafa sig 
að verkfæri til að kúga hina hraustu og hugprúðu Litháa-þjóð; 
kvaðst því boðinn og búinn til samnings við „stéttir“ landsins; 
skyldu hvorirtveggja koma sér saman um sættir eins og bezt 
mætti falla, enda lét á sér skilja, að hann mundi ekki víla fyrir 
sér að bregða trúnaði í því máli gagnvart konungi sínum og 
landsmönnum, ef honum byðist sú umbun, er aðgengileg væri, 
í löndum eða lausum aurum. Litháa-menn héldu einmitt stéttaþing 
það haust í Vilna og sóru þar með ópum og óhljóðum dýra 
eiða, að þeir skyldu hjálpast að til að reka alla sænska menn 
út úr landi þeirra eða strá-drepa alla. Menn gáfu því í fyrstunni 
lítinn gaum að máli Bertelskjölds, enda ætluðu þeir að honum 
gengi ótti til og úrræðaleysi. En brátt snerist veður í lofti. 
Orðrómurinn um samninga hins útlenda höfðingja við fjandann var 
kominn til hvers manns eyrna og hafði vakið ótta og skelfing. 
Mátti það því sýnast heillaráð að losast við slíkan vágest með 
svo hægu móti. Fyrir allmörgum meðal aðalsins vakti og enn 
önnur ástæða. Þeir óttuðust bændur, að þeir kynni að snúa hefnd 
sinni þeim á hendur, þegar búið væri að hreinsa landið; myndu 
þeir þá krefjast bóta fyrir blóð það, er þeir hefðu í sölur lagt, og 
yrðu þá eignir og völd aðalsins í veði. Hinsvegar, ef sættin gengi 
saman við Bertelskjöld, myndi hann hjálpa þeim að halda búendum 
í skefjum, og yrði þá allt með felldu eins og áður var.

Bertelskjöld sat í vel víggirtum herbúðum við fljótið Vilía 
milli borganna Vilna og Kovnó, og sat um færi til að ná hinni 
fyrrnefndu auðugu borg, er lá 3 eða 4 mílur frá herbúðunum. 
Eftir langan matning og þrætur milli Litháanna var að lokum 
ákveðið að stefna til samkomu milli hins sænska herstjóra og 6 
stórhöfðingja og biskupa landsins til að ræða sáttaskilmálana. 
Þann dag var sólskin og hiti mikill, þótt komið væri að lokum 
septembermánaðar. Bráðabirgðabrú hafði verið gerð yfir fljótið, 
þar sem það var mjótt, og á henni miðri var tjald reist, og í 
því skyldi fundurinn vera haldinn. Hvorirtveggja mættu, eins og
ákveðið var, og hvorirtveggja höfðu lagt hönd á helga bók og 
svarið að hinn fyllsti friður og hin helgustu grið skyldu standa 
af beggja hálfu, unz hvorir um sig kæmi heim til sinna. Til 
enn meiri tryggingar voru tvennir 12 menn settir á vörð, en 
vopnlausir, sínir við hvern brúarsporðinn. Sín megin fljótsins 
beint á móti herbúðum Svía höfðu Litháar slegið landtjöldum og 
héldu þar hátíð með hersöngum og dansleik; fögnuðu þeir mjög 
þeirri von að losast undan refsivendi útlendinganna.

Lítið atvik, er hæglega hefði mátt varazt, hafði nær ónýtt samkomu 
þessa þegar í upphafi hennar. Sá kvittur kom upp meðal 
Finna og Líflendinga, að höfðingi þeirra væri ráðinn í að svíkja 
ættjörð sína og selja þá í hendur óvinum þeirra. Í fyrstunni fór 
þetta lágt, en smám saman magnaðist grunsemd þessi, unz búið 
var við upphlaupi. Herstjórinn sá, hvað um var að vera og flýtti 
sér að bæla kurrinn. Hann kallaði nokkra hinna helztu fyrirliða 
saman í tjald sitt og kunngerði þeim ráðagerð sína. Fyrirliðarnir 
fóru til sinna sveitunga og sögðu þeim í hámæli frá hinu sama 
og buðu höfuð sín í veð fyrir trúmennsku herstjórans. En liðsmenn 
voru óðir og æfir og fullir hjátrúar; vildu ekki láta sér 
segjast, heldur brugðu sverðunum og létust mundu þegar í stað 
brytja niður alla landráðamenn. Uppnámið óx og magnaðist; fé 
var framboðið, en ekkert dugði. Bertelskjöld var úrvinda af 
gremju. Þá hleypur ungur maður fram og upp á einn víggarðinn; 
hann var fríður sýnum og göfuglegur, en svartur á brún og brá 
og þótti honum eldur brenna úr augum. Þekktu hann allir liðsmenn 
og lofuðu fyrir sakir hreysti og örlætis. „Góðir félagar“, 
kallaði hann með viðkvæmri rödd, en þó snjallri, „hvort er hér 
enginn nærri staddur, sem barizt hefir með föður mínum við 
Breitenfeld, Lech og Lützen?“

„Ég! Ég!“ mæltu ýmsir í mannfjöldanum, því að þar voru 
margir liðsmenn, sem barizt höfðu í hundrað orustum allt frá 
1630.

„Hvar er þá sá á meðal yðar“, sagði sveinninn og blóðroðnaði 
af bræði og ákafa, „hvar er þá sá, er dirfist að bregða föður 
mínum, að hann hafi nokkru sinni á ævi sinni svikið drengskap 
sinn og ættjörðu? Þér skylduð blygðast yðar, félagar, að festa 
trúnað við kviksögur og róg um foringja yðar, sem þolað hefir 
allar þrautir með yður samfleytt í sex ár og tuttugu, sem hefir 
jafnlengi þjónað Svíakonungi með heiðri og sóma og þolað sverð
og hungur, þjáning og þorsta til jafns við hinn minnsta meðal 
yðar. Og slíkan mann þorið þér að kalla svikara!“

Þessi orð sveinsins bitu menn óðara, svo liðsmenn sneyptust 
við og fyrirurðu sig, að þessi piltur, er ekki var grön sprottin, 
skyldi minna þá á skyldur og drengskap hermannsins. „Þetta 
eru verstu tímar“, nöldruðu menn sín á milli, „því enginn veit 
lengur hverju trúa skal“.

„Faðir minn er sæmdarmaður, er allir mega treysta!“ gall 
Bernharð við aftur. „Hann hefir heitið yður því hinu sama, sem 
hann lofar óvinum vorum, að semja þessi mál með ströngustu 
réttvísi frá beggja hálfu. Þér hafið heyrt, að þetta hefir hann 
bundið svardögum, og hvern þann, er dirfizt að véfengja drengskap 
hans og haldinyrði, kalla ég lygara og skora á hann til 
einvígis með hverju vopni, sem vera skal, hvort heldur sá er fyrirliði 
eða liðsmaður ... í ófriði eru allir hermenn aðalsmenn. Þér 
þegið? Er hér enginn, er gegnir áskorun minni?“

Liðsmennirnir steinþögðu. Tunga sannfæringarinnar hafði kúgað 
upphlaupið. Dreifðist svo mannösin og brátt létu menn sér vel 
smakka kost þann og góðgæti, sem herstjórinn lét deila milli liðsmanna. 
Bernharð greifi gekk í tjald föður síns. „Ég hefi nú sett 
drengskap minn í veð fyrir yður“, mælti hann og leit til föður 
síns alláhyggjufullur og horfði fast á hann.

„Far þú og hygg að því, er þú átt að vinna, en hirð ekki hót 
um mig, því til þess ætlast enginn“, mælti hershöfðinginn heldur 
ófrýnn. „Draum-æringi!“ bætti hann svo við, „þú ert og verður 
líkur móður þinni“.

„Hvað hafist þér fyrir, faðir minn?“

„Ger sem ég skipa!“ mælti greifinn.

Nú kom stefnutíminn til ráðagerðarinnar. Það stóð á hádegi. 
Litháarnir urðu fyrri til og stefndu til brúarinnar með skínandi 
skrauti. Komu þeir ríðandi og var allt áreiði þeirra gulli skotið, 
en gimsteinar glitruðu frá húfum þeirra og hermelíns-skikkjum. 
Riðu 4 höfðingjar fyrir með síðu skeggi og girtir bjúgum sverðum 
og með þeim biskupar tveir í kápum alskreyttum silfri og 
perlusaumi; hélt hver þeirra á bagal í hendi greyptum perluskeljum 
og dýrum steinum. Þeir voru göfgastir í förinni og lutu þeim allir.

Þá er skrautflokkur þessi kom að brúnni stigu hinir 6 sáttagerðarmenn 
af baki og fengu hesta sína í hendur prúðbúnum 
þjónustumönnum, er teymdu þá brott. En hinir sex gengu inn 
í tjaldið og túlkur með þeim, en við brúarsporðinn námu staðar 
þeir tólf menn, er vörð skyldu halda, eins og um hafði verið samið. 
Bertelskjöld virtist með vilja draga komu sína, því hann vildi 
ekki, að svo skyldi líta út sem hans væri þágan, en þó var ekki 
lengi til setu boðið, því að ekki þótti honum ráð að æsa hið öra 
blóð óvina sinna fyrr en þyrfti. Þá var liðinn fjórðungur stundar 
frá hádegi er hann kom og með honum sonur hans og 4 foringjar 
aðrir; voru þeir allir búnir sem bezt, eins og sjálfur hann, 
eins og hermönnum sómdi, enda vildu þeir ekki, að óvinina skyldi 
gruna þröng í búi þeirra Svíanna, — þótt gullið og gimsteinarnir, 
er þeir báru, væri að ætla má mjög svo nýfengið við rupl og rán 
hinna þarlendu stórbýla. Stóðu nú í tjaldinu 7 hvorum megin, 
því að Bertelskjöld hafði einnig túlk með sér.

Tókust nú kveðjur með mönnum og heldur fálegar, en samkvæmt 
siðvenju höfðingja. Síðan lögðu hvorirtveggja vopn sín 
frá sér við tjaldsdyrin til merkis um að full grið væri sett, og 
við það var tekið til óspilltra mála.

Litháumenn frambáru fyrst kröfur sínar, og þó svo til orða 
tekið, að mjög mætti málum miðla. Skyldu Svíar niðurleggja 
vopn sín, skila aftur herfangi og föngum, fara úr landinu, sleppa 
köstulum öllum og vinna eið að því að bera aldrei framar vopn 
í móti konungi Póllands; skyldu þeir aftur í móti í friði fara, 
og hersveit fylgja þeim yfir landamærin. Þessi voru meginatriðin 
og báru Litháar þau fram fremur sem ívilnanir væri, heldur en 
samþykkt jafnborinna málsaðila.

Bertelskjöld hlýddi með þolinmæði á, unz hin langa ræða var 
á enda. En síðan tók hann til máls og frambar <i>sínar</i> kröfur, er 
ekki voru heldur allsmáar. Skyldu Litháar uppleysa landvarnarlið 
sitt, fá Svíum borgina Vilna ásamt ýmsum öðrum bæjum og köstulum 
í kostnaðarveð, greiða 3000 gulldali um mánuðinn til viðurværis 
og tryggja með svardögum, að þeir næstu 8 mánuði eða 
vetrarlangt skyldu engan herskjöld hefja gegn Svíum. En hins 
vegar skuldbatt Bertelskjöld sig til að gæta stranglega heraga, 
enga brennuskatta heimta, heldur verja fé manna og fjör, og 
loks hét hann sinni umsjá við Svíakonung, að hann veitti þeim 
sanngjarna friðarkosti.

Svo forviða og æfir urðu Litháar, er þeir heyrðu þessa kosti, 
að fremur má nærri geta en með orðum lýsa. Lá við sjálft, að 
þeir gæti ekki hamið sig meðan túlkurinn talaði. Þeir, sem ákafastir 
voru, gripu til vopna og vildu þegar slíta fundinum, en biskuparnir 
öftruðu, líklega í því skyni, að þeir ætluðu, að Bertelskjöld 
hefði gert slíkar kröfur einungis af yfirvarpi eða í því skyni að 
tryggja málstað sinn hjá förunautum sínum.

Ekki var það tilgangur hershöfðingjans að sefa ofsa Litháanna. 
Óðara en biskuparnir höfðu með nauðung stöðvað landa sína, 
hellti hinn stórláti Svíi olíu í eldinn, því að nú frambar hann 
nýja kröfu, er vakti hinum enn þá meiri skapraun en hinar fyrri; 
en krafan var sú, að Litháar skyldu selja honum 12 göfgustu 
menn landsins í gisling, að friðarkostirnir væri vandlega haldnir.

Nú varð allt í uppnámi. Því óðara en höfðingjarnir heyrðu 
slíkan skammarkost, setti þá dreyrrauða og gripu vopn sín. Urðu 
þeir og enn æstari við, er þeir sáu, að Bertelskjöld stóð grafkyrr 
og leit á þá storkunaraugum. Brugðu þeir þá allir sverðum og 
leituðu höggfæris við hinn útlenda ofstopamann.

Eftir þessu beið Bertelskjöld. Brá hann óðara upp lítilli pípu og 
blés í hátt. Gall þegar við skot og fylgdi því brestur mikill. Brúarboginn 
undir tjaldinu hristist, sem hrynja vildi, en trékubbum 
og grjóti rigndi yfir tjaldið, gekk og víða í gegnum dúkinn og 
hitti þá hart, er inni voru, þótt fáum yrði að verulegum skaða.

Í fyrstu varð Litháum svo felmt við, að þeir gleymdu vopnum 
sínum, enda greip þá alla hjátrúaróttinn við fjölkynngi Bertelskjölds. 
Þó varð einum þeirra að ganga út, en nam þegar staðar 
í tjaldsdyrunum sem steini lostinn. Sá brúarboginn, er næstur 
var Litháumanna megin, hafði verið sprengdur með púðri gegnum 
leynigöng. Tæp 4 skref frá tjaldinu gein við fljótið, sem þá var 
í ægilegum vexti, og var því engum auðið að flýja eða forða sér 
til þeirrar handar. Hafði meiri hluti lífvarðanna þeim megin 
verið sprengdur í loft upp með brúnni.

Bertelskjöld beið ekki boða að færa sér í nyt uppnám óvina 
sinna. „Grípið svikara þessa, er rufu griðin að fyrra bragði!“ 
æpti hann. Var því boði hlýtt nálega mótstöðulaust. Voru Litháar 
settir í fjötra og fluttir í skyndi til sænsku herbúðanna. En er 
Bertelskjöld gekk frá tjaldinu, gekk Bernharð greifi sonur hans 
fram fyrir hann, snerist að honum rauður að sjá af reiði, og 
mælti svo: „Hershöfðingi! gefið mér óðara fararleyfi; synjið þér 
mér þess, brýt ég sverð mitt, varpa því fyrir fætur yðar og segi: 
Drepið mig, en neyðið mig ekki til að hlýða framar meinsærismanni, 
þótt faðir minn sé!“

Bertelskjöld varð forviða. Barðist honum sýnilega hugur í 
brjósti, því hann svaraði seint og nálega með mjúkum rómi: „Ég 
skil þig, Bernharð, en þú skilur ekki mig. Far, og haf þig hægan, 
svo ekki hljótist af verra. Tíminn er dýrmætur; ég skal segja 
þér síðar, hversu öllu er varið“.

En Bernharð heyrði varla orð hans. Hann dró sverð sitt og 
kastaði því fyrir fætur föður sínum og æpti með grátkjökrandi 
röddu: „Ég hefi veðsett drengskap minn fyrir yður, faðir minn! 
Drepið mig, því þér hafið svívirt yðar nafn og mitt. Eftir þetta 
mun ég standa með kinnroða í augum hverjum liðsmanni, og 
hver og einn þeirra mun segja við mig: Brott, þú heitir Bertelskjöld, 
en Bertelskjöld hefir svikið sitt svarið orð!“

Kinnar herstjórans urðu fölvari og svipur hans dimmari en 
venja var til. „Grípið þennan segg!“ hrópaði hann. „Farið burt 
með hann, svo læti hans veki ekki hávaða í herbúðunum“.

Skipuninni var hlýtt. Sveinninn þagði með társtokknum augum 
og lét leiða sig viljugan burt. „Ég hefi engan tíma til að gegna 
keipum þessa veikgeðja unglings“, umlaði hershöfðinginn eins og 
vildi hann sannfæra sjálfan sig um, að nauðsyn krefði slíka aðferð. 
„Allir menn í stöður!“ kallaði hann svo hástöfum. „Fram 
stórskotaliðið! skjótið!“

Óvina megin heyrðust óhljóð og ólæti. Skotvígi, sem byrgt 
hafði verið, var nú afklætt, og 12 til 15 fallbyssur tóku nú að 
sópa fljótsbakkann á móti, en þar var allt á riðli. Danslætin 
enduðu með skelfingu, en lík lágu þegar í hrönnum á bökkunum. 
Sænski herinn naut færisins, fór yfir fljótið, sumir á bátum, en 
sumir á trjám, er lögð voru yfir sprengdu brúna; var svo sótt 
að óvinunum, gert afar-mikið herfang og mörg hundruð fanga 
fluttir yfir. Hafði nú Bertelskjöld gert óvinum sínum aftur hinn 
mesta skaða. En leikslokin munu sýna, hvort hann hafi ekki 
bruggað sjálfum sér annan meiri.

Ráðagerð Bertelskjölds var sú að ná Vilna að öllum óvörum 
áður en landsmenn kæmi til sjálfs sín eftir ófarir þessar. Hann 
hélt því tafarlaust liði sínu yfir ána Vilna og rak óvini sína á 
undan sér. En í fyrsta skipti á ævi sinni hafði honum yfirsézt, 
er hann treysti hóflaust hamingju sinni. Mátti og svo virðast 
sem hún hefði skyndilega tekið sinnaskiptum, því upp frá þessu 
sneri hún alveg baki við honum. Þegar flytja skyldi fallbyssuliðið 
yfir brú þá, er gert hafði verið við í flaustri, brotnuðu trén 
undir þyngslunum. Fjórar fallbyssur með mönnum og hestum 
fórst þar í fljótinu; eyddist heill dagur við það slys áður en hitt 
liðið komst yfir. Á meðan á þessu stóð hafði finnska riddarasveitin, 
er hugði, að fótliðið og fallbyssurnar kæmi óðara á eftir, 
hætt sér rétt að veggjum borgarinnar Vilna, og síðan dirfðust 
margir af hermönnunum, sem treystu því að hershöfðinginn væri 
ekki nærstaddur, að fara fámennir til rána út um nærsveitirnar. 
En Litháar, sem voru hamslausir af hefndarþorsta, gerðu rögg 
af sér, drógust saman í flokka svo þúsundum skipti og drápu 
hvern sem þeir stóðu, af þeim sem dreift fóru, og gerðu hinum 
fyrirsát. Þeim heppnaðist þetta allt of vel. Þeir kvíuðu heila 
riddarasveit og slógu hring um, og þegar hún vildi undan leita, 
lenti hún í þrengslum og lézt þar 100 manna fyrir sverðum og 
spjótum Litháa, en aðrir voru fangaðir og flestir drepnir. Milli 
20 og 30 manna sluppu lífs af og komust um krókstigu gegnum 
skóginn og þó nauðuglega aftur til meginliðsins.

Bertelskjöld lofaði með eiði að hefna sín. Hafði hann loks 
komizt yfir fljótið og skundaði síðan til Vilna. En það var um 
seinan. Óvinir hans vörðu leiðina með tíföldu ofurefli. Þrisvar 
sinnum réði hann á þá og varð jafnharðan að hörfa frá og missti 
æ fleiri menn í hverju áhlaupi, en að sama skapi óx hinum hugur. 
Tók nú og að bila traust Svía á hamingju höfðingja þeirra. Dugði 
nú engin hernaðarlist, engin brögð og enginn ofurhugi hetju þessari. 
Allt endaði í óförum. Á tæpum 6 dögum var einungis helmingurinn 
eftir af herstyrk hans, og 7. daginn eftir að brúin var sprengd, 
sá Bertelskjöld sig alla vega umkringdan af æfum fjandmönnum.

Staða hans var hin versta. Fimmtán mílur fullar þurfti að 
fara til að ná til næsta kastalans, er var á valdi Svía. Til hvers 
var að brjóta gang út úr þessari kví, ef hann óðara lenti í annarri? 
Hershöfðinginn kannaði hinar hraustu, en þunnskipuðu 
raðir liðs síns. Hvergi heyrðist kurr eða kæra frá vörum hinna 
örmagna liðsmanna, en hver maður var dapur í bragði, og hvert 
hjarta vonum horfið. Bertelskjöld bað þá herða hugina. „Hví 
skyldum vér hræðast kotungaskræfur þær, sem þér hafið ótal 
sinnum tvístrað og tætt í sundur eins og strá í vindi?“ kallaði 
hann hátt og setti upp þann svip, er sýna skyldi, að hann vænti 
nýrra sigurvinninga.

„Nei, hershöfðingi“, svaraði gráhærður hermaður frá Gústafs 
Adólfs dögum. „Vér óttumst ekki fjandmenn vora, en vér óttumst 
guð. Vér einfaldir liðsmenn kunnum lítt til launbragðanna; 
en hitt höfum vér ávallt heyrt, að <i>meinsæri hefti hamingjuna</i>“.

Kynlegt glott lék um varir Bertelskjölds. „Já, þú hefir rétt að 
mæla“, mælti hann og lét sér ekki bilt við verða. „Óvinirnir sóru 
að halda hin settu grið, en þrátt fyrir það brugðu þessi varmenni 
sverðunum í móti oss. Af því sjáum vér, að guð hefir ofurselt þá 
í hendur vorar, hversu mjög sem þeir hælast um ófarir vorar“.

Í þessu bárust þau tíðindi, að óvinirnir hefði brotizt inn fyrir yztu 
vígin og væri liðið hægra megin í háska statt. Bertelskjöld hljóp 
þegar á bak hesti sínum og hleypti þangað. Ný tíðindi komu. 
Það var ráðizt á miðfylkinguna bæði að framan og aftanverðu. 
Hér var ekki gaman á ferðum; var auðsætt, að óvinirnir fylgdust 
nú að einu ráði og höfðu ásett sér að sækja að öllum megin til 
þess að fyrirkoma Svíum með öllu.

Rétt í miðjum herbúðunum var lítil hæð og hafði Bertelskjöld 
látið reisa þar nóttina á undan 7 gálga, sem glöggt mátti sjá frá 
óvinunum. Hafði hann frestað að grípa til þessa óyndisúrræðis 
fyrr en í síðustu lög — og nú þurfti á öllu að halda. Óvinirnir 
urðu æ æfari og raðir þeirra, sem vörðust, æ færri og þunnskipaðri.

Hinir 6 föngnu Litháar og túlkur þeirra hinn 7. voru leiddir 
upp á hæðina, íklæddir skrautklæðum þeim, er þeir höfðu borið 
á sáttafundinum; mátti þá af því þekkja langt tilsýndar. Lúðursveinn 
var sendur yfir til móts við óvinaliðið að láta þá vita þá 
kosti, að svo fremi þeir frestuðu ekki aðsókninni og héti að 
semja um sæmilega friðarkosti, skyldu þessir göfugustu landsmenn 
þeirra verða þegar hengdir í augsýn þeirra.

Hvort heldur sem var, að lúðursveinninn gat ekki látið Litháumenn 
heyra boðskap þennan sakir hergnýsins, ellegar þeir voru 
svo óðir og æfir, að þeir gegndu honum ekki, hélt áhlaupið áfram 
og varð æ voðalegra. Þrjú vígi Bertelskjölds voru og þegar tekin. 
Þá var túlkurinn festur upp. Óvinirnir hertu áhlaupið því meira. 
Mikill hluti Finnanna, sem settir voru að verja þar sem hættan 
var mest, voru fallnir. Nokkrir Líflendingar köstuðu vopnum 
sínum og hlupu til að ræna herbúðir sjálfra þeirra.

Þá lét Bertelskjöld leiða fram helztu fangana og leggja snörur 
um háls þeirra, en sökudólgarnir, er þóttust sjá sigur sinna landa 
nærri, báðu glottandi, að Svíar vildu flýta sér, svo að þeir sjálfir 
mætti komast sem fyrst á gálgann á eftir sér. Þó var þessum 
blóðdómi ekki fullnægt. Nokkrir þýzkir og líflenzkir fyrirliðar 
óttuðust, að sér mundi engin grið verða gefin, heldur allir höggnir 
niður miskunnarlaust, væri fangarnir hengdir; þeir brugðu því 
við, gerðu opinbert upphlaup, fengu með sér flokk liðsmanna, 
réðust á og tóku hæðina; leystu síðan fangana og báðu þá útvega 
sér grið hjá löndum þeirra. Nú urðu allar herbúðir Bertelskjölds 
í uppnámi; nokkur hluti liðsins gafst upp og bað griða, 
aðrir voru höggnir niður, og enn aðrir leituðu undankomu í 
skógunum, en flestum þeirra varð náð og blóði þeirra úthellt til 
ræktunar ekrum og engjum, en til engra annarra nota. Hershöfðinginn 
sjálfur var einn hinna sárfáu, sem undan komst. Hin 
skuggalegu og fátíðu forlög, sem breiddu ógn og ófarir alla vegu 
umhverfis hann, en hlífðu sjálfum honum, höfðu enn þá einu 
sinni borgið honum og skotið undan því tjóni, sem stráfelldi menn 
hans. Úr dauðanum var hann sloppinn án þess að hafa fengið 
eitt einasta sár, en hvað hafði hann við það unnið? Her hans 
var eyðilagður, sonur hans hertekinn. Draumsjón hans um kórónu 
Litháalands var liðin eins og þoka fyrir augum hans. Hverju 
skyldi hann svara konungi sínum, er hann spyrði: Hvað er orðið 
af köppunum mínum?

Bertelskjöld reikaði lengi um skógana. Hann var fallin stærð 
og einn um auðnu sína, er nú var ekki orðin öfundsverð. Eftir 
ótöluleg ævintýri náði hann loks einum hinna sænsku kastala.



9. Önnur ástin


Nú höfum við fyrst um sinn fengið nóg af ólmum hergný og 
orustum — öllum þessum blóðugu afreksverkum og óförum, sem 
leiftra og lýsa við vorn sjóndeildarhring á næturhimni liðinna 
alda, eins og fjarlægir vitaeldar. En hví skulu hinir liðnu dagarnir 
svo auðugir vera af þessum grátlegu dæmum, sem töfra þann, 
sem á þau horfir, með litum og ljóma, en ofbjóða honum um leið 
með grimmd þeirra og gegndarleysi? Sviplíkar myndir mæta oss 
enn í sögu þessari, en þó viljum vér nú litla stund draga andann 
í vorloftinu milli blómanna — það endurnærir hug og hjarta.

Við kvísl eina í fljótinu Wieprtz — það er eitt hinna ókristilegu 
pólsku nafna, sem ómögulegt er nokkurri mennskra manna 
tungu að bera fram — má enn þá á vorum dögum sjá tóftir 
hallarinnar Radzyn, er síðar hefir gefið bænum nafn. Sveitin 
umhverfis er nú slétta, sem auganu skemmtir með fríðum og frjósömum 
kornekrum, en var á þeim dögum vaxin háum eikar- og 
bæki-skógi; en hin starfsama mannshönd hafði hér og hvar rutt 
til rjóður og gert sáðekrur til að bæta úr dagsins nauðsynjum. 
Hið gamla hörðingjasetur gnæfði hátt og stórmannlega með virkismúrum 
umhverfis og varið af fljótinu, en turnar þess buðu eldingum 
himinsins byrginn — ímynd hins pólska aðals með hans 
auðsvald og ójafnað á þeim tímum. Því að þá var Pólland ættjörð 
þúsund fylkiskonunga og milljóna af þrælum. Hinir ofstopafullu 
ríkismenn bældu svo landið til beggja handa, að engin allsherjar 
stjórn stóð yfir þeim, og engin alþýða eða þjóð undir þeim.

Það var snemma um vorið 1657. Þá stund sá hið örmagna Pólland 
engan óvin innan sinna víðu landamæra, en höll þessi hafði 
þó varnarlið um sig eins og á ófriðartíð. Stóðu menn í varðstöðum 
hér og hvar á virkisveggjum, á vegum og stígum. Óðara 
en göngumann bar að var kallað til hans og honum frá vísað. 
Engum aðkomanda var leyfð aðganga, hliðum var harðlokað og 
vindubrýr uppdregnar. Hver mundi orsök til svo strangrar varúðar?

Það var óvinur einn, sem kvíaði sundur kot og hallir, og fór 
herskildi um byggðir og borgir, ófriðarseggur, sem skæðari var 
en hin sænsku vopnin, voðalegri en allt, sem ótta vekur: pestin!

En innan girðinganna var aldingarður, lítill ummáls, en með 
fagurgrænum blettum móti sólblíðu frumvorsins, fullur af angani 
og ilmi rósanna, þar sem ástin átti griðastað og launfundir hæli. 
Í garði þessum var lundur af vafningsjurt og akasín, og sátu þar 
í kvöldsvalanum og hjöluðu saman ungur sveinn og yngismær. 
Hún var furstadóttirin Lódóiska, tvítug að aldri; en sveinninn 
var Bernharð greifi Bertelskjöld, 18 ára gamall. Skaplyndi karls 
og konu var öfugt hjá þessum unglingum; hún var brennheit 
og ákaflynd og sást ekki fyrir, en hann var blíður í lund og 
fullur vordrauma, en hæglátur hversdaglega. Þegar hann renndi 
augum til hennar var það sem þá er kvöldstjarnan lítur niður 
yfir lundinn meðan móða leggst yfir laufin; en liti hún á hann 
var augnaráð hennar brennandi eins og hádegissól heitu landanna, 
þegar allt lifandi hvílir sig. Hann sat við fætur hennar 
og hreyfði með mjúkum fingrum viðkvæma gígjustrengi; hún 
sat á grasbekk undir eikarlimi og plokkaði lauf eftir lauf af 
lægsta kvistinum með hægri hendi sinni, meðan vinstri höndin, 
eins og óafvitandi, hvíldi létt eins og hugurinn á lokkum sveinsins.

<img src=“329.png“>

„Syng þú aftur söng móður þinnar fyrir mig“, mælti furstadóttirin 
um leið og hún vafði einum hinna hrafnsvörtu lokka, er 
léku í hendi hennar, um baugfingur sinn.

Bernharð söng:

/#
Þó forlög græti, 
og fátt mig kæti, 
hjá himnadrottning ég huggun mæti. 
Til angursbóta 
þá harmar hóta 
þér Drottins móðir ég fell til fóta.
#/

Í sama bili leit hann djúpt í augu Lódóisku, en sló þó jafnharðan 
augum sínum niður, eins og hefði hann mætt — ekki 
„Drottins móður“, heldur yndisfríðu flagði. Furstadóttirin tók 
eftir því og brosti við með töfraglotti konu, sem þekkir veröldina 
gagnvart feimni yngismannsins. „Gæt þín vel, Bernharð, mælti 
hún, „þú syngur heitt um hina helgu mey, svo syngja kaþólskir 
einir. Sæi landsmenn þínir það, mundu þeir þig á báli brenna“.

Bernharð þagði við. „En ef ég nú væri kaþólskur, Lódóiska!“ 
sagði hann stuttlega og lét gígjuna falla úr hendi sér.

„Drauma-sveinn minn!“ hvíslaði furstadóttirin. „Það hefir þú 
oftlega sagt mér, að móðir þín hafi ávallt elskað kaþólsku trúna 
með brennandi ákefð. En þú, þú hefir víst ekki haldið öðru eftir 
af þeirri trú en eintómri meyjarmynd“.

„Lódóiska“, svaraði Bernharð henni. „Við skulum heldur tala 
um þig. Hversu mikið þakklæti á ég þér að gjalda? Það varst 
þú, sem heimsóttir mig ásamt föður þínum í fangelsinu í Vilna 
og baðst um leyfi að annast vesalings særða fangann, sem ekki 
sá annað en dauðann fyrir sér ... Það varst þú, sem lést flytja 
hann heim til hallar ykkar, þú, sem græddir sár hans, þú, sem 
gafst honum þitt heita hjarta og storkaðir hans vegna strangleik 
föður þíns ... Hvers vegna gerðir þú þetta, Lódóiska? hvers 
vegna léztu mig ekki deyja?“

„Hvers vegna, spurull? Af því ég sá þig við tröppur fangelsisins 
í því ég þaut fyrir í vagninum hans föður míns; af því ég 
elskaði þig óðara en ég sá þig í fyrsta sinni, og af því ég gat 
ekki úr því án þín verið. Og svo spyrðu hvers vegna ég hafi 
ekki lofað þér að deyja!“

„En Lódóiska, hönd þín er ekki lengur frí. Hún tilheyrir fursta 
af ætt Radzivílanna. Ef hann sæi mig við hlið þína mundi hann 
deyða mig“.

„Bernharð — ég elska þig!“

„Ef faðir þinn vissi það mundi reiði hans hamslaus verða. 
Hann mundi loka þig inni í köldu klaustri, láta þig visna í vist, 
sem er verri en dauðinn“.

„Bernharð — ég elska þig!“

„Ég er fjandmaður fósturlands þíns, allt þitt fólk hatar mig, 
og maðurinn, sem er svipa alls Litháalands, ber nafnið Bertelskjöld. 
Að elska Bertelskjöld er sama sem að vera formælt og 
fordæmd af milljónum Póllendinga“.

„Bernharð — ég elska þig; heyrirðu ekki? Hvað varðar mig 
um nauðungarloforð? Hvað hirði ég um harðan föður? Hvað gerir 
mér þó milljónir manna formæli mér? Skilurðu ekki enn, að ég 
elska þig? Til er maður, sem álítur réttinn meiri en kærleikann. 
En ég þekki annan, sem gæti átt meiri kærleik en rétt — ef 
hann þyrði að nota sér það“.

„Heimtaðu af mér lífið — ég tilheyri þér!“

„Já, líf þitt, allt lífið þitt, en ekki dauða þinn, Bernharð! Þín 
vegna fórna ég öllu — manni, ætt og ættjörð. Allt gef ég þér 
— allt, því ég elska þig! Beiddu, og ég uppfylli óðara bæn þína! 
Skipaðu, og ég hlýði! Það er enginn hlutur til á himni eða jörðu, 
sem ég gæti synjað þér um — ekkert nema þú sjálfur. Fyrir 
allt, sem ég offra, krefst ég einna einustu launa, en stórra, dýrmætra 
launa: ég áskil mér þig og allt þitt líf!“

„Ég hefi sagt, að ég tilheyri þér“.

„En heyrðu eitt orð: veiztu nú, hvað þú hefir sagt? Þú ert 
18 ára. Á morgun máski, að ári, að 10 árum liðnum, ertu búinn 
að gleyma, að Lódóiska er til. Fríðari og yngri meyjar en ég 
munu hertaka hjarta þitt — ó, hvað þú ert stór og fríður! hví 
skyldu ekki hundruð meyjanna keppast um að leggja snörur 
fyrir fætur þínar! En það segi ég þér, Bernharð, ég deili þér ekki 
við neina; ég heimta þig allan óskiptan fyrir mig eina — óskiptan, 
óskiptan! Gleymir þú mér einhverntíma, kem ég til þín, dauð 
eða lifandi, og segi: Bernharð, ég elska þig; mundu, að þú ert 
minn að eilífu! Engin nótt skal vera svo dimm, enginn staður 
svo fólginn, að þú megir fela þig, þegar þar að kemur. Flýir þú 
yfir hafið, elti ég þig; dyljist þú í því dularfyllsta gervi, vopnir 
þú þig með harðasta hörkufrosti, og hrindir þú mér frá þér með 
bitrasta hatri: það þýðir ekkert, ég fylgi þér allt að einu, vef 
um þig örmum mínum, þrýsti kossum á þitt guðdómlega enni 
með svörtu lokkana — svo! svo! — og þó þú rekir daggarðinn 
í hjartað á mér, þá sleppur þú ekki — þá kem ég til þín með 
blóðugan barminn og með mitt óbreytta brennandi hjarta og 
þrýsti bleikum vörum við þínar — svo! svo! — ég segi við þig 
eins og nú, ávallt og að eilífu: Bernharð — ég elska þig!“

Aftur dirfðist Bernharð að líta snöggum augum í eld hennar 
djúpu og dökku augna, er horfðu á hann eins og tvær glóandi 
sólir og nístu hann í gegn. En hann stóðst þau ekki nema augnablik; 
höfuð hans hneig aftur í skaut Lódisku og hann svaraði með 
hrollblandinni ást:

„Hvað heimtar þú af mér?“

„Eið, að þú skulir vera minn“.

„Vara þú þig, Lódóiska. Tvöföld örlög hvíla yfir ætt minni. 
Það hvílir blessan yfir henni, sem færir oss sífellt meðlæti, með 
einni undantekning, þeirri, að vér megum ekki drýgja meinsæri,
því þá erum vér heillum horfnir. En líka búum vér undir 
bölvan, skelfilegri og skuggalegri; hún veldur því, að þótt vér sí 
og æ miklumst og mögnumst að völdum og virðing, slær óhamingja 
allt umhverfis oss eins og grimmur gammur bráð og hremmir 
alla, sem oss eru háðir, og deyðir þá, sem elska oss. Nei, Lódóiska, 
svo grimmlyndur er ég ekki, ég vil ekki binda þín forlög 
við mín! Ég vil hverfa aleinn burt með ást mína, því ást mín 
er dauðinn — ég vil elska þig svo djúpt, að ég fagni farsæld 
þinni í faðmi annars manns ... Veiztu, Lódóiska, að hin hæsta 
og hreinasta ást er sú, sem einskis annars æskir en sælu þess, 
sem hún er helguð!“

Furstadóttirin stóð snögglega á fætur með fyrirlitningarsvip. 
„Ó, þið norðursins synir!“ sagði hún reiðugleg, „hve lítið skiljið 
þið, hvað það þýðir að elska fyrir allt lífið! Af því brjóst ykkar 
er úr snjó, þá er hjarta ykkar klaki; hugsið þið, að öll hjörtu 
láti sér nægja ykkar náfölu, hálfvolgu ástir, sem þó er ekkert 
nema eldur í sinu, sem fuðrar upp í dag, en er slokknaður á 
morgun án þess að hafa kveikt í nokkurri tilfinning að marki. 
Far, Bertelskjöld greifi; burt með yðar háa og hreina kærleika, 
sem þér kallið, og sem einskis krefst, þar sem honum er sjálfboðið 
allt — far, og finnið yður hjarta þar nyrðra, kalt og freðið 
sem yðar eigið; ímyndið yður, að þér elskið, ó, heimskingi, meðan 
þér eruð að prédika miskunnarlausa siðafræði, og huggið yður 
svo með þeirri afsökun, að þér hafið ekki þekkt né grunað né 
verðskuldað þá ást, sem ein á skilið að heita hin hæsta! Greifi, 
þér eruð mér of lítill og smár — þér eruð huglaus!“

Bernharð stökk upp rauður sem blóð. „Furstadóttir!“ kallaði 
hann hátt og leit nú djarflega beint í hin svörtu augun með fullt 
eins stórmannlegu augnaráði og hennar: „Gætið betur orða yðar, 
þegar þér talið við finnskan hermann! Það eru til orð, sem smán 
fylgir, þótt komi frá fegurstu vörum. Ég sver og særi, að þér 
treystið því um of, að þér eruð kona — kona, sem ég elska!“

„Ég ítreka það: þér eruð huglaus, Bernharð greifi. Þér færist 
undan að vinna eið, sem ég heimta, og nú skal ég segja yður 
fyrir hverja sök: Yður grunar, að eiður yðar verði meinsæri, og 
óttist, að það valdi yður hamingjubrigðum. Viti það allir heilagir, 
að slíkt er tvöföld svívirðing — tryggðarof og hugleysi í senn — og 
ég kona. Það er ég, og ella munduð þér ekki misbjóða mér refsingarlaust. 
„Brott, herra, brott!“ æpti hin ofsafengna mær, því 
hún réði sér ekki fyrir reiði — fremur en ást sinni. „Brott, brott! 
ég hefi aldrei elskað yður; ég hata, ég fyrirlít yður!“ Og yfirkomin 
af ástríðu hneig furstadóttirin niður á grasbeðinn, studdi 
höfuðið við eikarstofn og grét svo ákaft, svo gegndarlaust, eins og 
óstýrilátt og illa vanið barn, ef ekki er allt látið eftir því. Var 
þetta af ásetningi, eða var þannig skaplyndi hennar? Því er 
erfitt að svara. En hver er sá maður, sem aldrei hefir látið sigrast 
af tárum fríðrar konu? Bernharð var svo ungur og óvanur; 
hann skildi ekki bragðavef ástanna, þekkti eingöngu þeirra töfra 
og máttuga afl; allt, sem hann sá, var yngismær liggjandi við 
fætur hans grátandi út úr ótakmarkaðri ást á honum, sem rétt 
áður hafði ýtt henni frá sér — það dugði, hann sá hvorki meira 
né heyrði heldur kastaði sér á kné fyrir hinni hágrátandi mey, 
kyssti með ákefð hendur hennar, sór henni ótal eiða, að hann 
unni henni og elskaði eina í allri víðri veröldu — og Lódóiska 
hratt honum ekki frá sér, hún naut sigurs síns, lét hann fyrst 
biðja og biðja, og þegar hún loksins lyfti höfðinu frá eikarbolnum 
og leit á hann aftur svörtu augunum, þar sem eldurinn brann 
sem í hjörtunum kveikir, þá þurfti ekki nema augnabliks bending 
frá hinum síðu, svörtu augnahárum og þegjandi bæn frá brosinu, 
sem aftur fór um varirnar, til þess Bernharð segði:

„Já, ég sver þér við alla ævi minnar hamingju, og við allt, 
sem mér er helgast og dýrast, að elska þig eina til dauða og 
grafar, og rjúfi ég eiðinn máttu koma dauð eða lifandi og krefjast 
hans af mér“.

„Ég þigg eið þinn og ætla að halda honum“, svaraði Lódóiska 
með eld í augum. „Tak við mínu hjarta í staðinn og eig það 
um tíma og eilífð!“

Sólin var hnigin á bak við eikartoppana og tunglskinið lék 
á spegilfleti árinnar, og enn þá hljómuðu tónar frá gígju Bernharðs, 
þar sem hann lá við fætur Lódóisku í skuggum aldingarðsins. 
Þau voru sæl og sáu ekki, að á meðan ástin dró að 
sér vorsins ilm og angan, kom háskinn inn um hlið hallarinnar.

Þerna Lódóisku kom allt í einu hlaupandi og kallaði: „Furstinn!“ 
og í því stóð Radzívíl fursti yngri við dyr laufskálans. 
Lódóiska fleygði sér í flasið á honum; hann hratt henni frá sér 
og virti hana einskis orðs.

„Loksins hitti ég þig hér, svikuli sonur svikara!“ æpti furstinn 
hamslaus af bræði.

Bernharð fékk varla ráðrúm til að bregða sverði sínu, því 
Radzívíl, sem annars var göfugmenni mikið, fylgdi hér spænsku 
reglunni að berjast ekki, heldur drepa.

Sverðin mættust og sveifluðust í tunglskininu. Hendingin eða 
hamingjan réði sigri. Furstinn sá hvorki né heyrði annað en afbrýði 
sína og hefnd. Hamingjulausa hrausta ungmenni! Við annað 
eða þriðja frumhlaup hljóp Bernharð greifi til hliðar, en Radzívil 
rak sverð sitt í eikarstofn; og í sömu svipan gekk sverðsoddur 
Bernharðs gegnum brjóst hans og á hol.

Radzívil féll og flaut í blóði sínu, en Bernharð flýtti sér til 
Lódóisku. „Flýðu, flýttu þér!“ hrópaði hún. „Tak við lyklinum 
að hliðinu bak við höllina! Flýðu, ella myrðir faðir minn okkur 
bæði!“

„Ofurselja þig hefnd hans! Aldrei!“ svaraði Bernharð æstur 
og trylltur eftir vígið, því hver sem ekki er eldri en 18 ára, vinnur 
ekki víg með köldu blóði.

„Ætlarðu að fyrirfara okkur báðum?“ hvíslaði furstadóttirin. 
„Flýðu! Þegar faðir minn kemur, segi ég, að þú hafir neytt mig 
til að fá þér lykilinn til að frelsa þig, og að furstinn hafi fallið 
meðan hann hafi verið að verja mig. Far vel! Við sjáumst aftur. 
Mundu eið þinn!“

Og Bernharð skundaði brott með hörðum hjartslætti og Lódóisku 
síðustu kossa brennheita á vörunum, út í frelsið og — nýjar 
mannraunir.



10. Litla belti


Aftur liðu vikur og mánuðir, og nú erum við komin að byrjun 
hins atburðaríka árs 1658. Hin „ferhyrnda“ hamingja hins sænska 
konungs hafði oltið eins og óstöðvandi kúla áfram allar götur, 
ýmist gegnum sigur eða ósigur, stundum móti ljómandi útsýni, 
en stundum gegnum sviknar vonir, en sí og æ yfir herjuð lönd, 
eydda bæi og borgir, rjúkandi rústir eftir horfna velgengni, yfir 
plógför pestar og sverðseggja, gegnum blóð og bál, eymd og ösku, 
tár og trega. Hverju hafði nú gripshönd drottnunargirninnar 
haldið eftir af draumunum um kórónur og konungsríki við Veiksel? 
Einungis minningunni um orustur og yfirgang, nokkrum 
glæsilegum, en blóði flekkuðum blöðum í sögunni, óvini sliguðum 
til bana fyrir ógurlega áreynzlu ættjarðarinnar sjálfrar, sem 
orðin var úttauguð og örþjáð. Beizka kenning hafði sigurvegarinn 
fengið: ævarandi viðvörun um sverðsins harðstjórn, sem send var 
Póllandi til höfuðs! Hve margir garpar stóðu enn þá uppi til að 
græða fósturjörðina og endurskapa hennar farsæld? Tæpar tíu 
þúsundir hálftrylltra ofstopamanna, sem í sífelldum orustum, 
háskasemdum, manndrápum, ránum og grimmdaræði höfðu 
gleymt að unna og meta kyrrð og farsæld friðsælla daga og 
sérhvern annan grundvöll siðaðrar sambúðar en ófriðarins harða 
heraga. Með hvílíkum tilfinningum hljóta þeir menn, sem heim 
komu til átthaga sinna, að hafa horft á kirkjunnar og grafarinnar 
frið, sem þeir höfðu raskað og saurgað í löndum óvinanna, 
eða hin friðsælu bændabýli, sem þeir höfðu hjálpað til að brenna, 
eða ástir mæðra og meyja, sem þeir höfðu svívirt eða séð aðra 
svívirða, eða akranna gullstengur og öll hin nytsömu sveitarstörf, 
sem þeir höfðu vaðið yfir og herjað líkir ólmum óargadýrum? 
Sumir af hinum betri hafa þá strokið hendi um hvarma eins 
og vöknuðu þeir eftir vondan draum, en allur þorri þessara 
manna hafa haldið víkingsvananum og jafnan verið óróaseggir, 
ódælir og ágjarnir. Á því fékk og ættjörð þeirra að kenna. Því 
að sá hernaður, sem háður er til þess að verja fósturjörðina, hann 
er góðs og göfugs eðlis og eflir þjóðanna þrif og þroska; en hernaður, 
sem rekinn er fyrir ofmetnaðar og ágirndar sakir og til að 
vinna annarra þjóða lönd og ríki, hann er ekki ósjaldan óargadýrið, 
sem hættir ekki fyrr, hafi það komizt á blóð, en það etur 
sitt eigið afkvæmi.

Stríðið á Póllandi, er svo auðugt var af afreksverkum, en hamingjulaust 
að lokum, hafði aflað Karli Gústaf og Svíþjóð þriggja 
nýrra óvina, sem voru Rússland, Austurríki og Danmörk. Tvö 
hin fyrrnefndu voru tafin af tveim herdeildum, en konungur 
sjálfur var fljótur til bragðs eins og fyrri og leitaði sér lausnar 
með því að steypa Danmörku. Í því skyni brá hann sambandi 
við Ragoczi fursta í Sjöborgaríki, er herjað hafði Pólland með 
honum fram á vor 1657, hélt leifum hers síns vestur á Prússland, 
og síðan, þegar Danir höfðu með fljótræði sínu boðað þeim ófrið 
á hendur, fór hann inn í Pommern. Þeir konungur og Stenbock 
færðu Wrangel, þeim er þar sat og beið liðs þeirra með óþreyju, 
einar 6-8000 manna, en það voru stálhertir liðsmenn, reyndir 
í hundrað orustum, eintómir ofurhugar, bjargfastir í fylkingu — 
liðsmenn, sem treysta mátti móti tíföldu ofurefli og ekkert, og 
ekki örlögin sjálf létu fyrir brjósti brenna. Frá Pommern brauzt 
konungur með 13000 manna gegnum Mecklenborg og norður á 
Holsetaland, tók sér litla hvíld við Hamborg, og stefndi svo norður 
á Jótland — sama veg, sem Torstenson hafði forðum farið.

Konungi fórst einkar vel og vaskmannlega. 23. júlímánaðar var 
hann kominn inn í Holsetaland, en við ágústmánaðarlok hafði 
hann lagt land það allt undir sig, Suður-Jótland og suðurhluta 
Norður-Jótlands, en rekið danska herinn saman og kvíað inni í 
kastalanum Friðriksodda, er síðar nefndist Friðricia, og frægur 
varð á vorum dögum (1849) af hinum mikla sigri Dana yfir 
hinum Holsteins-Sljesvíska uppreisnarher. En í þetta sinn, 1657, 
var Friðricia miður sigursæl. Kastalinn rammlegur og hafði nægar 
birgðir og 5000 manna til varnar, en hinn 24. október var hann 
tekinn af Wrangel. Réð hann til um nótt með fáheyrðri ofdirsku 
og gerði ofsa-áhlaup á kastalann með einum 3000 manna þeirra, 
er unnið höfðu Pólland, og vann hinn skörulegasta sigur.

Þetta sló felmtri á Dani. En Karl Gústaf tók þegar að dreyma 
um að leggja allt Danaveldi undir. Frá Friðriciu yfir til Meðalfarar 
á Fjóni er beltið mjóst og að eins nokkur hundruð faðmar, 
þar sem allra mjóst er, en stríður straumur er í sundinu.

Veturinn 1643—44 fann Torstenson upp það dirfskuráð að 
freista þess að fara með her sinn á ísum yfir beltin, en þá 
frægðarför hafði auðnan geymt lærisveini hans. Þá fórst það 
ráð fyrir af þeirri sök, að veturinn var mildur og beltin héldust 
opin. Karl Gústaf greip hugsun meistara síns og kom henni í 
framkvæmd. Nú skyldi Danmörk falla úr sögunni, en ríki Svíanna, 
umsetið af æfum óvinum öllum megin, skyldi sigur vinna 
og taka lönd og lýði í stað þess að líða til loka.

En áður en vér tökum til þeirra stórtíðinda, munum vér nema 
staðar við bæinn Kolding, þrem mílum sunnar en Friðricia. 
Hittum vér þar þrjá af helztu mönnum frásagna vorra.

Það var að kvöldi dags 26. janúarmánaðar 1658. Nálega allur 
sænski herinn var saman kominn skammt fyrir norðan Kolding, 
í þorpinu Heilse og þar í kring; urðu og þær stöðvar frægar 190 
árum síðar. Konungur kannaði lið sitt á hinum freðnu og fannlögðu 
mörkum. Hann var þann dag heldur dapur í bragði; hafði 
þíðviðri komið á og sunnankæla og brotið aftur nokkuð af ísnum, 
þeim er átti að vera brú fyrir herskara hans og bera þá og 
hamingju hans yfir til Kaupmannahafnar. Hann var harður við 
her sinn þennan dag og hreytti ónotum í yfirmenn sem undirgefna.

Konungi fylgdu hershöfðingjar hans, Wrangel, Dahlberg og 
fleiri. Allt í einu stöðvaði konungur hest sinn andspænis herdeild 
einni, er hafði verið í Pommern. Búningur liðsmanna var 
slitinn og lítt voru þeir álitlegir tilsýndar við hersýningu, en 
beinir stóðu þeir og ekki árennilegir í fylkingu. Hver maður horfði 
fast í augu konungi með ör og úfið skegg, og brugðu sér hvergi, 
enda þorðu vel að hreyfa sig eins og frjálsir menn, voru það og 
stálhertir víkingar einvalaliðs, er fyrir engu óuðust og ekki reiðisvip 
sjálfs konungsins. Þá birti yfir Karli Gústafi. Hann vék sér 
að Wrangel og mælti: „Lítið á þessa pilta og segið mér svo ekki 
oftar, að hafsjór sé á milli mín og Kaupmannahafnar“.

Wrangel hafði sí og æ ráðið frá förinni yfir beltin og svaraði 
heldur stutt. „Til þess að aka Jótunum út í Eystrasaltið, þurfið 
þér ekki sjálfur að fara í hundana“.

Konungur tók ekki eftir svari hans, heldur benti háum fyrirliða 
í föruneyti sínu.

„Eru þetta yðar menn, Bertelskjöld greifi?“

„Já, yðar hátign“, svaraði greifinn hreykinn og heilsaði konunginum.

„Vér sáumst síðast á Póllandi“, sagði þá konungur með þykkjusvip. 
„Hershöfðingi, hvað gerðuð þér við kappana mína í Litháalandi“.

„Skyldu mína“, svaraði hinn skjótt.

„En voru það ekki þér, sem vilduð ráða hamingjunni?“

„Yðar hátign hefir sýnt og sannað, að hamingjan styður hinn 
hrausta! Ég hefi dirfzt að feta í yðar fótspor. Ég hefi glatað 
Litháalandi, eins og yðar hátign Póllandi, en fylgt yðar dæmi 
og hreinsað Pommern, Bremen og Verden og borið hamingju til 
að vinna hundrað sinnum sigur í smá-bardögum eins og hátign 
yðar í höfuð-orustunum“.

„Þér talið djarfmælt, greifi. Eða hvernig viljið þér sanna orð 
yðar um hamingjuna?“

„Með því að ríða fyrstur ísinn yfir beltin“.

Konungur brosti og benti Wrangel. „Hér er efni í barefli á 
Jótann. Slíkra drengja þarfnast ég“.

„Gölnu glópaldar!“ umlaði Wrangel.

„Vel og gott, Bertelskjöld“, sagði konungur, „ég skal trúa yður, 
ef þér ríðið yfir beltið á morgun og færið mér þaðan fanga 
fyrir kvöld frá Fjóni“.

„Svo skal verða, yðar hátign“, svaraði Bertelskjöld seint og 
drýgilega og hirti ekki um hæðnisglott Wrangels; en allir vissu, 
að blotinn hafði leyst ísinn austanvert í beltinu, svo ófært var 
að komast yfir að Meðalför. Svo mikinn hug hafði konungur á 
þessum punkti, að hann greip hvað eina feginshendi, sem styrkt 
gat vonir hans í þessa átt. Vera má og að eitthvað hafi verið 
líkt með skyldum, þeim konungi og Bertelskjöld, er því olli, að 
hann hlýddi með ánægju á djarfyrði greifans; það er víst, a.m.k. 
að báðir þóttust ástgoðar hamingjunnar og tefldu á tvær hættur 
þótt allt væri í veði. Liðskönnuninni var lokið, konungur reið 
leiðar sinnar, en liðið leitaði til gististaðanna til að mýkja hina 
köldu limi sína. Kotin og kofarnir tóku ekki alla, og voru eldar 
kyntir úti við, en flaskan gekk boðleið milli allra, sem sezt gátu 
að. Loks varð fjöldinn svo mikill, að opnuð var kirkjan í þorpinu. 
Ófriður þeirra hörðu tíma hlífði engum hlutum. Mátti sjá 
liðsmennina liggjandi í kösum í kórnum og kringum gráturnar 
með flöskur sínar, og alls konar keskivísur heyrðust kveðnar innan 
þeirra múrveggja, er rétt áður höfðu ómað af helgum sálmasöng. 
Karl Gústaf hafði herstjórastöð sína á prestssetrinu; naut hann 
þaðan opins útsýnis yfir ströndina og ísinn. Aftur og aftur sleit 
konungur tali sínu og ráðagerðum við hershöfðingjana og gekk 
eirðarlaus að glugganum og horfði út í héraðið, sem dimmdi 
óðum yfir, en allt fram að rökkrinu hafði mátt sjá opna rennuna 
yfir við ströndina hjá Fjóni. Hitamælirinn var þá ekki enn fundinn, 
en hið skýjum hulda loft og snjórinn sýndi honum glögglega, 
að hlákan hélzt og hló að óskum hans og vonum.

Allt í einu lauk hann tali sínu við Dahlberg, lét kalla Bertelskjöld 
og mælti: „Greifi, segið mér hreint og beint: hafið þér 
gert samning við djöfulinn? Verið óhræddur, ég gef yður óbeðið 
syndakvittun“.

„Ég skil ekki, yðar hátign“.

„Ég vildi feginn læra af yður þá list að ríða yfir auðan sjóinn 
yfir að Meðalför“.

„Ekkert er auðveldara. Vill yðar hátign líta út í gegnum gluggann“.

Konungur gerði svo. Himinninn, sem rétt áður var skýjum 
hulinn, var nú orðinn heiður, og leit út fyrir að í vændum væri 
frost mikið. Þetta varð og óðara orð og að sönnu. Konungur klappaði 
á öxl Bertelskjölds og mælti: „Þessi tíðindi verðskulda heilan 
hrepp í laun austur á Finnlandi — ef yður tekst eftir því fyrirtækið“.

„Það mun takast, herra“.

Þegar sólin um morguninn eftir rann yfir hina beru bækitréstoppa 
á Fjóni skein allt Litlabelti með einnættum ísi. Svíarnir 
flykktust niður í fjöruna til að sjá, hvað vetrarnóttin væri 
dugleg að byggja brýr og hvort hamingjan kæmi, þegar hún 
væri kölluð. Konungur var í bezta skapi. Hann sá allar þrjár 
kórónur Norðurlanda tindra í móti sér og bera við himininn.

Frostið var ákaflega mikið. Þegar um morguninn var ísinn fær 
fyrir fótgangandi menn. Um kvöldið bjóst Bertelskjöld að freista 
hins fífldjarfa fyrirtækis. Hann lagði frá sér hinn þyngri herbúnað 
sinn og fór í létta leðurtreyju; í stað hins risavaxna jarpa 
hests síns valdi hann lítinn og léttan hest frá Eysýslu. Tveir 
hestasveinar runnu með honum á skautum og rak hvor þeirra 
lítinn sleða á undan sér. Síðan lögðu þeir út á ísinn, en allur 
hinn sænski her stóð og horfði á.

Í fyrstu var ísinn öruggur, og reið þá Bertelskjöld hægt og gætilega 
til þess að ofþreyta ekki hest sinn. En eftir því sem nær 
bar röstinni í sundinu, eftir því herti hann á reiðinni, svo skautasveinarnir 
áttu fullt í fangi með að fylgja honum. Nú færðist 
hin fjónska strönd nær og nær. Ísinn brakaði og gekk í bylgjum 
undir hestsfótunum, og steig hesturinn niður úr annað veifið 
svo sjórinn gaus upp úr götunum, en riddarinn reið því hvatara 
og loks eins og hesturinn gat harðast farið ... fáum augnablikum 
síðar stóð Bertelskjöld á þurri jörð heill á húfi, en hestur 
hans féll dauður niður í flæðarmálinu.

Sólin seig til viðar bak við strendur Sljesvíkur föl og frostköld 
og tók því þegar að rökkva, enda var skammdegið byrjað. Var 
nú ekki lengur til setu boðið. Bertelskjöld hafði náð landi nálægt 
sveitarþorpi fyrir sunnan Meðalför. Margt danskt fólk var þar 
saman komið, karlar, konur og börn; vildu menn heyra, hvað 
hinn fífldjarfi ferðalangur hefði í fréttum að segja. Að líkindum 
hugðu þeir, að þar kæmi hraðboði Svíakonungs. Engan grunaði 
tilgang þessarar kynlegu farar. Bertelskjöld leit í kringum sig; 
fylgdarmenn hans með sleðana áttu enn þá kippkorn eftir. Hann 
gekk til fólksins og spurði eftir leiðinni til Óðinsvéa og gaf í 
skyn, að hann væri sendur til þess að semja frið. — Þessum nýmælum 
fögnuðu allir. Menn flykktust að honum þar við fjöruna 
án minnstu grunsemdar, og í þessu bili færði annar skautamaðurinn 
Bertelskjöld sleða sinn og skauta, eins og fyrirmælt hafði 
verið, og sneri þegar út á ísinn aftur. Bertelskjöld spurði, hvort 
ekki mætti fara til Meðalfarar eftir ísnum og spennti á fætur 
sér skautana. Bændur buðu honum í gleði sinni að lána honum 
nýjan hest í stað þess, er sprungið hafði. Allt fór með mestu 
vinsemd. Þá þreif Bertelskjöld 5 ára sveinbarn, er þar stóð, áður 
en nokkurn varði, fleygði barninu út á sleðann og stökk sjálfur út 
á ísinn eins og kólfi væri skotið og hafði með sér fanga sinn. 
Allt þetta gerðist í einni svipan.

Bændur stóðu hremmdir og forviða og skildu ekkert í þessu, 
fyrr en þeir heyrðu hljóðin í drengnum úti á ísnum. Kona ein 
hljóp fram — það var móðir barnsins — og reif í hár sitt og 
var hin fyrsta, sem komst út á ísinn, en hún rann og féll óðara 
á hálkunni, stóð þó á fætur, datt aftur flöt og elti Bertelskjöld 
sem af tók, unz hún varð uppgefin og féll af mæði. Nokkrir 
ungir menn fylgdu henni. Allt kom fyrir ekki; ræninginn var 
þegar horfinn í hinni vaxandi dimmu, og hætti þá eltingin. Sneru 
þeir aftur með aumingja móðurinni og báðu hinum brögðóttu 
Svíum allra bölbæna.

Bertelskjöld kom skjótt heill til baka með drenginn á sleðanum. 
Hafði máninn, sem tók að skína, töluvert greitt för hans. 
Höfðu Svíar talið hann af, því óðara dimmdi yfir — og eins 
yfir konungi. Iðraðist hann nú þessa glæfraspils; enda var ekki 
vöskum manni ofaukið í her hans, og svo bættist við það sem 
verst var, að allur herinn mundi þykjast sjá sín forlög fyrir í 
afdrifum Bertelskjölds.

En hann skilaði sér! „Ég hefi riðið yfir beltið, yðar hátign, þótt 
ég hlypi til baka á skautum. Hér er mitt lifandi vitni frá Fjóni“. 
Fangni drengurinn var leiddur fram, rauður um nefið af kulda 
og tyggjandi hveitiköku, sem honum hafði verið gefin til friðunar.

Konungur tók gullfesti af hálsi sér. Var þar með mynd Kristínar 
drottningar greypt gimsteinum. „Hershöfðingi, þiggið festi 
þessa til minningar um svaðilför yðar. Upp frá þessu skuluð þér 
og bera merki Fjóns í skildi yðar. Og svo“ — bætti konungur 
við hróðugur — „svo skulum vér heimsækja Friðrik bróður vorn 
í Kaupmannahöfn“.

„Og svo“, hvíslaði Dahlberg að Klas Tott, „skal Bertelskjöld 
eignast heilan hrepp á Finnlandi til að eyðileggja“.

„Já“, svaraði Tott í sama rómi, „sé nokkur sveit eða sókn eftir 
á Finnlandi ógefin. Ég efast um það“.

Um kvöldið var liðsmönnum gefinn auka-kvöldverður og fyrirliðunum 
ekki síður. Eins og kunnugt er var Karl Gústaf engu 
minni drykkjumaður en hreystimaður. Þann slarkvana sinn hafði 
hann sumpart numið í þrjátíuára-stríðinu, þegar vínið rann í 
lækjum eins og blóðið, og sumpart á þeim tíma, þegar hann 
kaus að dvelja í útlegð í Eysýslu, þjáður af metnaðarhugsýki og 
löngun eftir konungdómi í Svíþjóð. Oftsinnis — síðast þá er þeir 
æddu saman, Ragoczi og hann, og brenndu allt og bældu á Póllandi 
— hafði konungurinn verið borinn alklæddur til hvílu, en 
þó mátti sjá hann önnum kafinn árla næsta dag. Nú streymdi 
líka ómælt hið ágæta Rínarvín, tekið í kjöllurum aðalssetra 
riddaranna í hertogadæmunum dönsku. Flestir hershöfðingjarnir 
fylgdu trúlega dæmi konungsins. Hvervetna drukku menn erfi 
Danmerkur fyrirfram þar sem foringjar sátu, og drukku í botn; 
heyrðist þá oftlega nafn Bertelskjölds um leið, þess manns, er 
fyrstur sýndi, að takast mátti að ríða yfir beltin.

Skammt frá prestssetrinu höfðu 10-12 göfgir fyrirliðar fengið 
sér herbergi og sátu saman við vel skipað borð á bóndabæ einum. 
Vín og afreksverk gerðu menn brátt hreifa og örorða. Tíminn 
var auðugur af stórvirkjum og ævintýrum. Menn ræddu 
meðal annars um örlög Danmerkur — þessa gamla, hættulega 
granna, sem þrátt fyrir margan ósigurinn sat sí og æ á svikráðum 
við Svíþjóð. Nú skyldi Danmörk setja ofan. Skyldi af 
henni skorið Skán, Halland, Bleiking og Noregur; skyldu þau 
lönd sameinast Svíaveldi, enda mundi, ætluðu þeir, ekki á löngu 
líða, að Danir hyrfi úr sögunni sem sjálfstæð þjóð. Jótland og 
eyjarnar áttu að verða skattlönd Svía, og Kaupmannahöfn lýðskyldubær 
ríkisins. Kappar Karls Gústafs áttu að skipta sín á 
milli eignum hinna dönsku aðalsmanna og koma heim stórauðugir. 
Hvílík gæfa og gengi! Og hvílíkt tilefni til að tæma aftur 
og aftur bikarana. Nú tóku menn að gerast ölvaðir og að birta 
allt, sem hverjum bjó í brjósti. Hinn forni sænski aðall hataðist 
við hina nýju hirðmenn, er hlotið höfðu aðalstign og önnur metorð
á ríkisárum Kristínar, sem ekki var spör á fé eða nafnbætur. 
Einn þeirra manna var Bertelskjöld; hafði hann það oftlega fengið 
að heyra, en nú mátti hann á því þreifa. Sten Bjelke, er taldi ætt 
sína upp fyrir margar aldir, laust bikar sínum svo hart við hans 
bikar, að vínið spilltist niður, og kallaði svo hátt, að allir máttu 
heyra: „Hvern fjandann hugsar þú, litli greifi af Litlabelti? Þú 
drekkur ekki nokkurn dropa! Heldurðu við séum að drekka tóman 
sjó?“

Bertelskjöld tæmdi bikar sinn og svaraði engu.

„Hann hefir etið rófur yfir á Fjóni í dag“, bætti þá Bjelke 
við og leit til hinna. „Hann er uppalinn á rófum. Hann er æfður 
í að rækta kálhöfuðin“.

„Og til að höggva af þeim höfuðin, ef þau kunna ekki hóf sitt“, 
mælti Bertelskjöld, sem hafði erft eftir föður sinn bráðlyndið.

„Heldur er hann hreykinn, sveinar, beltis-greifinn“, sagði Bjelke 
enn í sama rómi. „Vitið þið hvaðan drambið hans kemur? Móðurfaðir 
hans bar tignarnafnið bændakonungur og drottnaði yfir 50 
mýrarflákum og urðum norður á Finnmörk“.

„Greifi!“ æpti Bertelskjöld og spratt upp.

„Og móðir hans“, hélt hinn áfram, „móðir hans, herrar góðir, 
var kóngsdóttir, ein af þeim, sem situr yfir sauðum í sveitunum“.

Óðara en Bjelke hafði þetta sagt, kastaði Bertelskjöld hanzka 
sínum beint í andlit honum.

Þar bar meir í milli en svo að nokkrum þeirra, sem við voru 
staddir, kæmi til hugar að skilja þá, svo mjög var annar áreittur, 
en hinn eggjaður. Létu menn sér því nægja að koma á svo reglulegu 
einvígi, sem tveim riddurum sómdi að heyja að fornum sið. 
Var borðið fært til hliðar, kveikt fleiri ljós og skjaldsveinar valdir. 
Eftir fjórðung stundar var fyrirbúnaði öllum lokið til eins þessarra 
blóðugu leika, sem voru svo tíðir í herbúðum, að jafnvel 
sjálfur konungurinn gat ekki hindrað, því að þar, sem mannorðssök 
(„æran“) var í veði, þar buðu aðalsmenn þeirra tíma konungsvaldinu 
byrginn.

Báðir sakaraðilar voru afreksmenn að vígfimi, og í beggja 
brjóstum bjó gömul gremja og hatur þeirra í millum. Bjuggust 
nú hinir, er nærri voru, við allgóðri skemmtan og þótti þeim 
vel í veiði bera, að þessir menn reyndi sig; báru þeir allir gott 
skyn á listina og litu næmt eftir öllu. Lágt var í húsinu, svo 
sverðin rispuðu loftið, en báðir börðust með svo mikilli íþrótt, að 
ekki mátti í milli sjá, þótt ýmsum tækist betur og miður. Bertelskjöld 
hitti og mótstöðumann sinn nokkrum sinnum fyrri, svo 
Bjelke hafði fengið þrjú sár, en þó smá, áður en hann hitti. 
Beiddist loks Bjelke hvíldar í þrjár mínútur og var þá ærið 
móður og blóðugur allur. Námu þeir nú staðar. Þá æpti Bjelke: 
„Ég bið yður, góðir herrar, að vera þess vottar, að mannfýlu 
þessa bíta engin járn sakir galdra. Aldrei frá því er orustan var 
við Nördlingen hefir hann nokkra skeinu fengið, og hvaðan það 
stafar, vita bæði guð og menn. Hann ber hring Gústafs konungs 
Adólfs á vinstra baugfingri. Það er kraftur hringsins, sem hann 
treystir á, og fyrir þá sök dirfist hann að skipta vopnum við 
göfugan riddara“.

Þessi orð urðu ekki áhrifalaus, svo var hjátrúin megn. Elzti 
fyrirliðinn mælti: „Hershöfðingi, vér erum menn kristnir og 
þolum enga fjandans forneskju meðal vor. Orð yðar eru á við 
eiða. Segið, að allt það, sem sagt er um hring yðar séu kerlingabækur, 
þá skulum vér trúa yður, eins og þér svarið hefðuð“. 
Bertelskjöld hikaði við lítið eitt, en reiðin og freistnin hafði betur 
... hann bar ósigur. „Það er satt“, mælti hann, „að ég ber 
hring til minja um hinn mikla konung, en allt, sem Bjelke og 
aðrir um hann segja, það er hlægileg hjátrú“.

„Byrji nú aftur einvígið!“

Og einvígið byrjaði, en hinn góði engill var vikinn frá hlið 
Bertelskjölds. Í fyrsta höggi klauf sverð Bjelkes vinstri hönd 
hans, og tveir yztu fingurnir féllu á gólfið. Honum sortnaði 
fyrir augum, og sverðið hraut úr hendi hans, hann riðaði til 
falls og hefði fallið að fótum fjandmanns síns, ef aðrir hefðu 
ekki stutt hann.

Einn af fyrirliðunum hirti afhöggnu fingurna og dró dálítinn 
eirhring af öðrum þeirra. „Skyldi þetta vera hinn nafntogaði 
hringur?“ spurði hann. Þeir, sem hjá stóðu, hlógu. „Hann er 
þá ekki einu sinni úr gulli“, sögðu þeir, „ekki getur þetta verið 
sá rétti“. Sá, sem spurt hafði, fleygði hringnum með fyrirlitningu.

Verður heiðni og forneskja ekki útrýmt úr mannshjartanu? 
Vér fæðumst og ölumst upp í trúnni á eilífa forsjón, sem ákvarði 
vor örlög með óskeikandi réttlæti; og þó hverfum vér ávallt aftur 
að trú fornaldarinnar á blind forlög, þetta vanstillta vald, sem 
útbýtir oss blessan og böli, kærleik og hatri, hverju um sig óverðskulduðu. 
Og einmitt trúin á þetta samvizkulausa vald, gefur 
því yfirráð yfir oss; spilamaðurinn tapar, sé hann hræddur við 
ólán sitt, og sæfarinn strandar, ef hann spáir sér óförum.

Bertelskjöld, þessi ofurhugi, var orðinn þræll hamingjunnar 
sakir hinnar sífelldu hamingju. Á sama augabragði sem sverð 
Bjelke klauf vinstri hönd hans, bilaði hans hróðuga trú, eins og 
eikin þegar eldingin klýfur hana. Hann hneig ekki til jarðar 
sakir sársins eða sársaukans, heldur hneig hann, er hann fann, 
að hamingja hans var skyndilega fallin.

Nú leið dagur og nótt, og frostið hélt áfram að brúa beltin; 
var allt á tjá og tundri í herbúðum Svía. Ísinn herti hvers manns 
hug. Bertelskjöld bar sig vel og sár hans greri skjótt; var hann 
hreystimaður að gerð og hafði ungur vanizt vosi. Og þrátt fyrir 
umbúðir og blóðmissi eirði hann ekki kyrru að halda; vildi hann 
víst ekki vera aftastur í sigurförinni yfir beltið, er hann áður 
hafði fyrstur allra yfir riðið. Kvöldið áður en leggja skyldi á 
stað gerði hann boð eftir syni sínum. Hafði hann æ síðan þeim 
bar á milli í Litháalandi sýnt honum sviplíka harðneskju sem 
bændakonungurinn hafði honum sjálfum sýnt forðum. Blind trú 
á horfna hamingju hafði nú heltekið sál þessa hreystimanns. 
Bernharð Bertelskjöld hitti föður sinn, hershöfðingjann, hljóðan 
og hugsjúkan; sat hann og starði á minnispening með andlitsmynd. 
Var það mynd Kristínar drottningar, sú, er konungur 
hafði svo mildilega sæmt hann fyrir skömmu? Nei, það var 
mynd fríðrar, svartlokkaðrar og svarteygðrar konu frá bökkum 
Mainfljótsins, það var mynd hinnar yndislegu, draumfögru Regínu 
af Emmeritz.

Augu hershöfðingjans voru vot af tárum. Svo langt fram sem 
hann mátti muna, hafði hann aldrei grátið nema einu sinni. Það 
var við andlát Emmu móður hans. Þegar hann missti konu sína 
var honum synjað fróunar táranna. Bernharð var öðruvísi skapi 
farinn. Tárin í augum föðurins framleiddu óðara hans. Hershöfðinginn 
greip í hönd hans, — og án þess eitt orð væri mælt 
voru þeir feðgar sáttir. „Hún var móðir þín“, mælti Bertelskjöld 
með óvenju viðkvæmum rómi. „Verði þér, sonur minn, að unna 
konu, þá fest þig ekki við hana með óleysandi bandi. Að bindast 
oss er að bindast auðnuleysi. Bölvun Arons Bertílu fylgir oss“.

„En blessun móðurinnar fylgir sporum óhamingjunnar og 
brýtur brodd þeirrar bölvunar“, svaraði Bernharð; „það hafið 
þér áður við mig sagt og það er hringur hennar, faðir minn, 
sem þér hafið á hendi“.

„Nei, nei“, svaraði Bertelskjöld æfur, „ég ber hann ekki; ég 
hefi glatað honum, og með honum láni mínu. Móðir mín sagði 
mér það, enda veit ég nú, að það er satt. Þessum hring fylgir 
hamingja í friði og sigur í ófriði, ástir, upphefð og auðlegð; sá 
sem hann ber á hendi, hlýtur alla hamingju þessa heims, og 
þarf því engan að etja nema sjálfan sig, enda verður sjálfum 
sér verstur. Meinsæri, frændahatur, ofmetnaður og óseðjandi 
drottnunargirnd mun ávallt eta hans innra mann og búa honum 
tjón ... Bernharð, sonur minn, hringurinn var af mér höggvinn 
með fingrinum, þegar mér varð sú glópska að neita krafti 
hans ... spyr ekki eftir honum framar, heldur lát þér nægja 
jafnari hamingju, sem enga óheill ber í skauti ... Haf þú mitt 
dæmi að varnaði, ég hefi orðið mér sjálfum að óláni, níðzt á 
sjálfum mér, níðzt á hinu æðsta og helgasta ... hefi framið 
meinsæri, sonur minn, enda skal ég á morgun deyja“.

„Þér, sem komizt hafið klakklaust af úr ótal lífshættum?“

„Það var í þá daga, þegar ég bar vissu sigursældarinnar í 
brjósti. Nú ber ég vissu ófaranna ... Heyr mig, Bernharð, ég 
eftirskil þér óðul mín, landseta mína snauða og brauðlausa, kúgaða 
og hrakta. Ver faðir þeirra betur en mér hefir auðnazt að 
vera. Á Mæníemí lifir ekkja ... þú munt kannast við hana 
svörtu Hönnu. Hún er sú eina á lífi, sem veit, hvar fjársjóður 
mikill er í jörðu fólginn. Við fjársjóð þann er bundið böl og tregi, 
því að hann er ránsfé frá hinni óðu styrjöld í Bæheimi forðum. 
Finn þú fé þetta, ég átti það frá upphafi. Haf það til þess að 
viðrétta hús og heimili, rækta hið auða land og girða ekrur og 
engi. Lát tár þakklætisins þvo blóðið af fjársjóði þeim“.

„Því heiti ég þér, faðir. En...“.

„Vertu sæll, sonur. Við sjáumst að morgni, og síðan ... hjá 
móður þinni“.

Bernharð faðmaði föður sinn; hinn viðkvæmi unglingur grét 
eins og barn og gekk við það tafarlaust út.

Nú rann dagur hins 29. janúarmánaðar. Þá var grimmdarfrost. 
Þegar í dögun stóð herinn á ströndinni albúinn til ferðar. Ísinn 
var og þegar búið að reyna. Hann var vel heldur. En hinn forsjáli 
Dahlberg treysti honum þó ekki til fulls. Hafði hann látið 
breiða hálm yfir þar sem veikast var, hella á vatni og bera borðvið 
á ofan. Hófst nú hinn ógleymanlegi dagur sögunnar, sem 
skáldið Gyllenstjerna orkti um hundrað árum síðar.

Fremst í hernum fór reiðliðið og fallbyssusveitirnar, stefndi frá 
Heilse yfir Brandsæ og beint á vík á Fjóni sunnanvert við Ívarsnes. 
Þá fór næst hægri hluti hersins undir forustu þeirra Wrangels 
og Totts; þá vinstri hlutinn og með honum konungur og 
Berends. Fótliðið stefndi fram að norðanverðu við riddaraliðið. 
Það var kynleg för til að sjá á auðum bláís — hljóðlegt og hátíðlegt 
ferðalag, sem gengi menn yfir opna gröf. Þegar komið var 
að straumálnum, stigu menn af hestum sínum og teymdu þá 
og létu bil vera milli manna. En óðara en sloppið var yfir álinn 
skunduðu menn á bak, slógu upp herópi og hleyptu inn að ströndinni, 
þar sem þeir bjuggust við að mæta óvinum sínum. Fjóns 
megin voru 4000 danskir liðsmenn og 1500 bændur, er söguðu 
ísinn og gerðu vakir, og auk þess nokkrar þúsundir manna, er á 
horfðu; sendu þeir brennandi bænir til guðs, að hann drekkti 
hinum sænska her eins og Faraó forðum. En Svíar komust yfir 
heilir á húfi með öllu sínu ofurefli; gerði hið brynjaða reiðmannalið 
þegar hart áhlaup á hinn hugdeiga her Dana og 
dreifði honum óðara í allar áttir.

Karl Gústaf, sem síðar reið, sá bardagann, en ekki hinn skjótfengna 
sigur. „Fylgið mér!“ kallaði hann hátt og teygði sinn 
fylkingararm og gerði krók á hægri hönd, ætlaði þar á land, sem 
hann gerði, og koma Dönum í opna skjöldu. Lið hans þusti þangað 
með honum. „Gætið þér yðar, Bertelskjöld!“ æpti Dahlberg til 
hershöfðingjans, er hleypti fram í broddi liðsins með handlegg 
sinn í bindi. „Gætið þér yðar! Skiljið riddarana að, því þér 
ríðið of þétt saman“.

En Bertelskjöld heyrði hvorki né sá annað en ströndina fram 
undan sér og hin nýju afreksverk, er vinna skyldi fyrir augum 
konungsins. Tvær fremstu sveitirnar hleyptu fram í þéttum röðum 
yfir álinn — í því sama brestur feigðarbrúin með voðalegum 
bresti, og sökk þar sveitin niður. Svo skjótt og óvænt varð þessi 
atburður, einmitt meðan sigurópin dundu, að menn tóku varla 
eftir, er menn og hestar voru að brjótast um í bárunum, enda 
stóð það á engum tíma áður en röstin tók þá og brá undir ísinn. 
Týndust þar báðar sveitirnar; fórst þar og vagn konungsins 
og kerra franska sendiherrans með hestum þeirra, en sjálfir komust 
þeir af.

<img src=“347.png“>

Konungur horfði á ófarir manna sinna og fékk ekki að gert. 
Kóróna Danmerkur benti honum aftur ... hann sneri augunum 
frá hinni geigvænu grábláu gröf, lagði lykkju á leið sína og komst 
heill á land með hitt af liði sínu. Var þá og orustan úti, Fjón 
tekið, Sjáland skjálfandi, og Friðrik þriðji sendi hvern hraðboða 
á fætur öðrum til að beiðast friðar, því að nú riðaði hið forna 
Danaríki undir fótum hans. En ljónið sænska neytti stökksins. 
Dahlberg eggjaði mjög, en Wrangel og Korfitz Úlfeldt, er við 
landráðin var kenndur og þá var hræddur um sig, réðu fastlega 
frá. Eftir hik nokkurt féllst konungur á hina djörfu ráðagerð 
Dahlbergs. Fyrir dag 26. febrúarmánaðar lagði riddaraliðið á 
stað frá Sveinsborg yfir eyna Þórsengi til Langalands. Það var 
daufleg og ljót för, segir sagnaritarinn Fryxell. Hrossahófarnir 
breyttu snjó þeim, er lá á ísnum, í vaðalsbleytu, svo leiðin líktist 
sundi til að sjá, breiðu og auðu. Var og víða tvískinnungur og 
vatnselgurinn í konungsnef hestunum; þótti liðinu mjórra muna 
vant að ekki brysti ísinn undir fótum þeirra. Villtust og nokkrir 
og týndust þar. En förinni var framhaldið tafarlaust; frá Langalandi 
til Láglands, þaðan yfir á Falstur og þaðan til Sjálands. 
Hið ótrygga haf sveik þar sín eigin börn, hinar dáfögru dönsku 
eyjar, og bar aðra óvini eins og Úfeldt sjálfan á baki sínu. Það 
var 12. febrúar, að herinn gekk í land hjá Vorðingborg. Stórvirkið 
var fullkomnað, afrek það, sem aldrei fyrnist í sögum. 
Afleiðingin varð friðargerðin í Hróiskeldu. Danmörk lét Skán, 
Halland og Bleiking.

Karl Gústaf bar ekki virðing hins mikla Gústafs Adólfs fyrir 
mannslífinu. Þegar hann rifjaði upp fyrir sér, hve mikið þessi 
leiðangur hafði kostað hann og leit svo á hvað hann hafði unnið, 
hugsaði hann með sjálfum sér: „Danmörk fékk ég með vægu 
verði“.

Einhverju sinni stóð hinn ungi greifi Bernharð Bertelskjöld 
nærri konungi og leit társtokknum augum út á hafið. Þá hugsaði 
konungur aftur með sjálfum sér: „Bertelskjöld var hraustur 
maður ... þessi fáeinu hundruð riddara, sem með honum 
fórust, voru einnig dugandi liðsmenn ... en samt sem áður 
eignaðist ég Danmörk með góðu verði. — Já, já, — og eignaðist 
hana þó ekki“.

Karl tíundi Gústaf leit síðan oftlega yfir hin dönsku eyjasund 
með metnaðaraugum. Hvað mundi sá eftir eiga ógert, sem hefir 
yfirunnið heiminn? Að yfirvinna sjálfan sig.

Karl Gústaf megnaði ekki að yfirvinna sjálfan sig. Það var 
nú hans mannlegi breyskleiki og það varð honum að falli.