



SÖGUR HERLÆKNISINS



ZACHARIAS TOPELIUS


SÖGUR HERLÆKNISINS


I



GÚSTAF ADÓLF OG ÞRJÁTÍUÁRA-STRÍÐIÐ
FRÁ DÖGUM ÞEIRRA KARLS X.
GÚSTAFS OG KARLS XI.


MATTHÍAS JOCHUMSSON
ÞÝDDI



ÚTGEFANDI: ÍSAFOLDARPRENTSMIÐJA H.F.
REYKJAVÍK 1955



ÖNNUR ÚTGÁFA 
MEÐ MYNDUM


SNORRI HJARTARSON 
BJÓ TIL PRENTUNAR



EFNISYFIRLIT

FORMÁLI ÞÝÐARANS      7

FORMÁLI EÐA ÆVIÁGRIP HERLÆKNISINS      11


Fyrsta saga herlæknisins

HRINGURINN KONUNGSNAUTUR      23

Bardagi við Breitenfeld 24 — Nafnlaus öðlingur 34 — Jungfrú 
Regína 38 — Jungfrú Regína vinnur eiðinn 50 — Júdít og 
Hólófernis 57 — Finnar við Lech 75 — Nýtt ævintýri 80 
Nürnberg og Lützen 88


Önnur saga herlæknisins

SVERÐIÐ OG PLÓGURINN      98

Maður frá tímum kylfustríðsins 103 — Hann skammast sín 
fyrir bóndanafnið 113 — Suðurlandastúlka á Norðurlöndum 
122 — Bóndinn, borgarinn og dátinn 128 — Jungfrú Regína 
kemur til Krosshólms 133 — Suðræn og norræn ást 140 — 
Umsátin við Krosshólm 145


Þriðja saga herlæknisins

ELDUR OG VATN      155

Fundur á vígvellinum 161 — Tveir gamlir kunningjar 168 
— Fjárhirzlu-hvelfingin 173 — Bernharð hertogi og Bertel 
182 — Ást og hatur sættast heilum sáttum 186 — Orustan 
við Nörðlingen 194 — Hinn týndi sonur 199 — Flóttakonan 
204 — Don Quixote af Mancha 211 — Kajanuborg 218 — 
Ríkisfanginn 222 — Freistarinn 230 — Abi, male spiritus 
235 — Dómur dýrlinganna 240 — Bertel og Regína 243 — 
Hringurinn. Sverðið og plógurinn. Eldur og vatn 247


Fjórða saga herlæknisins

MAÐUR HAFNAR HAMINGJU SINNI ... 258

Fyrsta unnustan 263 — Svarta Hanna í kofanum 268 — 
Mæníemí höllin 274 — Meistari Adam 281 — Nætur-ókyrrð 
289 — Orustan við Varsjávu (Warschau) 301 — Greifinn 
Gústaf Bertelskjöld 310 — Meinsæri veldur hamingjubrigðum 
317 — Önnur ástin 327 — Litla belti 334


Fimmta saga herlæknisins

GALDRAKONAN ... 349

Veiðiför Karls konungs 353 — Prinsessan og prestskonan 
363 — Tveir fornkunningjar 374 — Endalok veiðiskapar 
Karls konungs 379 — Börnin á Blokksbjargi 387 — Vatnsdómurinn 
395 — Sakarreksturinn 405 — Erstans öldur 414


Sjötta saga herlæknisins

MÆNÍEMÍ HÖLLIN ... 421

Ármaðurinn 428 — Hofmeistarinn 437 — Frúin Bertelskjöld 
445 — Veizluhöld og hættuspil 456 — Haustgildið 463 — 
Óboðinn gestur 475 — Reduktionin 486 — Hinn ótrúi þjónn 
494 — Bjarndýraveiðin 505 — Krónufógetinn 516 — Hin 
mikla hungursneyð 531 — Ættin Larson 539 — Gamli hermaðurinn 
frá Breitenfeld 548 — Höllin Mæníemí 556 — 
Hringurinn konungsnautur 566



Formáli þýðarans


Þeir, sem ráðizt hafa í hið kostnaðarsama fyrirtæki að koma 
þessum frægu sögum á prent, hafa beðið þýðarann að fylgja úr 
garði I. bindi þeirra með dálitlum formála. Skal þess þá fyrst 
getið, að frá því ég (þýðarinn) fyrst las sögurnar fyrir 20 árum 
síðan, bjó mér sú löngun í brjósti að þýða þær á íslenzku, ef ske 
kynni, að einhver fengizt til að kosta útgáfu þeirra. Ég þýddi 
svo I. bindið, en allt um það fann ég engan, sem treysti sér til 
að ráðast í að prenta það – fyrr en ég fór til Chicagó sumarið 
1893 og hitti <i>Jón skáld</i> og ritstjóra <i>Ólafsson</i> í Winnipeg. Hann, 
eða ritstjórn blaðs hans <i>Heimskringlu</i>, keypti handrit mitt, og 
sama ár kom bindið út í tímaritinu <i>Öldin</i> undir ritstjórn <i>Eggerts Jóhannssonar</i>. 
Sögunum var ágætlega tekið, og er því tímaritið 
nú nálega ófáanlegt hér á landi, þegar spurt er eftir sögunum. 
Þetta hefir loks vakið nokkra menntavini í Reykjavík og á Ísafirði 
til að semja við mig um þýðing ritverksins alls og síðan að 
byrja á prentun þess unz öll 5 bindin yrði búin. Er áform þeirra 
að flýta verki þessu eins og unnt er og selja síðan með sem vægustum 
kjörum. Þetta (I.) bindi af sögunum er endurprentun eftir 
þýðingunni í <i>Öldinni</i>, – en þýðingu annars bindis er lokið og 
þriðjungs þriðja bindis; en ærið fé og tíma þarf til að gefa út 
allt ritið.

Hvað þýðinguna og íslenzkuna snertir er annarra um að dæma, 
en, tveimur reglum hefi ég fylgt, 1. að varðveita sem bezt frumleik, 
eða blæ og anda höfundarins – fremur en að elta hvert 
orð eða bókstaf, og 2. að rita liðugt og lifandi sögumál við alþýðu 
hæfi, en forðast öfgar í forna átt sem nýja, svo og ný heiti eða 
huggripsorð, sem alþýða má misskilja. Ég nota alkunn útlend 
heiti nálega ávallt heldur en nýgjörvinga, kalla apothek apótek,
prins prins, general general og kaptein kaptein[* Að kalla kaptein (&#390;: fyrirliða vissrar liðssveltar) „hersi“ eða „höfuðsmann“ 
veldur misskilningi á réttu heiti eða huggripi.]. Sömuleiðis 
verður þýðarinn að neyta sama réttar og kunna sömu list sem 
höfundurinn, að láta hverja <i>dramatis persónu</i> nota eigið málfæri 
og allt eins aldarblæ málsins þar sem þess þarf við. Annað mál 
er, þar sem höfundurinn ritar í eigin nafni og óháður tíma og 
persónum, að þá má mál hans og stíll halda einu og sama 
lagi.

Nú fáein orð um sjálfar sögurnar. Þær eru hvorki meira né 
minna en tveggja alda saga Svía og Finna, eða landanna frá upphafi 
Gústafs Adólfs til Gústafs þriðja, framsett í skáldlegri búnings 
meðferð og með mikilli list og kunnáttu. Þær mynda samanofinn 
sagnabálk með einni og sömu <i>umgjörð</i> og eins og með 
einum og sama <i>rauða þræði</i> í miðri uppistöðu vefsins. Umgjörðina 
myndar hinn hugsaði gamli finnski fræðiþulur, <i>herlæknirinn Bekk</i>. 
Hann býr eins og húsmaður hjá góðu fólki í Ábæ, og segir 
því sögur (á finnskan hátt) í ljósaskiptunum, þegar öll veröldin 
er komin í kyrrð og „amma gamla“ og börnin ásamt fáeinum 
húsvinum er sezt að uppi á kvistlofti karls. Hverju bindi skiptir 
skáldið í þrjá höfuðkafla og köflunum í aðra minni. Fyrsta bindið 
hefir fyrirsögnina: „Gústaf Adólf og þrjátíuára-stríðið“; en 1. kafli 
þeirrar sögu heitir „Hringurinn konungsnautur“. Þessi <i>hringur</i> 
er rauði þráðurinn í vefnum. Höfundur hefir þar samanofið með 
miklu hugviti örlaga- og gjörningatrú Finna við eðlileg rök atburðanna 
– ofið saman inngrónar hjátrúarhugmyndir þjóðarinnar 
og tímans, og hina sönnu sögu verulegs lífs, svo að álög 
og örlagadómar sýnast samanfalla við sjálfræðisrök og réttar tilgerðir, 
svo varla má í milli sjá, hvað náttúrlegt sé, og hvað 
töfrum að kenna. En þótt fáfróðum lesanda finnist hringurinn 
forlagaríkur og æði magnaður, mun honum oftast að lokum skiljast, 
að það, sem ræður úrslitum og auðnukjörum manna, eru 
engin galdraöfl utan frá, heldur eðlileg „rás viðburðanna“, orð 
manna, eðlisfar og athafnir. Topelius var ágætur sögumaður og 
einn þeirra, sem lagði allan hug á sögunnar þjóðmenningarhlið; 
fyrir þá skuld eru frásagnir hans svo fróðlegar og skemmtilegar 
í alþýðlegum skilningi. Þó lýsir hann bardögum, konungum svo 
og hirð- og höfðingjalífi, jafnítarlega og snilldarvel fyrir það. 
Topelius var guðrækinn maður og hinn frægasti mannúðar og
siðakennari og bera öll kvæði hans og rit beinan og sífelldan 
vitnisburð um mildar og guðlegar, háar og hreinar lífsskoðanir.

Eru sögur hans <i>sannar?</i> Þær eru svo sannar, sem <i>historiskar</i> 
skáldsögur geta verið, og er óvíst hvort nokkrum öðrum höfundi 
hefir tekizt jafnvel í þeim skilningi Allt meginefnið er og beinlínis 
sann-sögulegt, svo og persónur flestar hinar stærri, nöfn 
þeirra, einkunnir og athafnir. En aftur er öðru máli að gegna 
um lýsingar skáldsins á alþýðulífinu og þær frásögur, sem sýna 
eiga kjör og hugsunarhátt almennings í daglegu lífi og viðskiptum. 
Þar hefir hann margmyndað menn og sögur, sem ekki eru sannsögulegar, 
en gætu hafa verið það. Skáldsagnahöfundurinn þarf 
margs með, sem hvergi finnst ritað eða nefnt í sögusögnum, til 
þess að tímar og menn komi fram með réttum litum og einkennum. 
Og þótt allar frásögur höfundarins séu ekki jafnskemmtilegar 
eða áhrifamiklar, hefir heildin fyrir löngu fengið þann dóm, 
að ritverkið sé með mestu meistaraverkum sinnar tegundar.

Í formála þeim, sem ég samdi við <i>Aldar</i>-útgáfu þessa fyrsta 
bindis, stendur dálítill kafli um Finnland og Finna sér í lagi. En 
af því menn ógjarnan lesa langorða formála, sleppi ég þeim 
kafla hér. Er og löndum vorum síðan orðin nokkuð kunnari deili 
á Finnum, þótt harms og hryggðar kenni flest, sem spurst hefir 
hin síðustu ár um hag og hlutskipti hinnar margreyndu, ágætu 
og þrautseigu þjóðar. Mega allir vinir þjóðmærings þess, sem 
sögurnar samdi, fagna því, að þá var hann „kominn í ljós annað“, 
er Rússar sviku þjóð hans í tryggðum og tóku aftur frelsi þeirra. 
Má þó vel vera, að enn sannist, að skömm er óhófs ævi; og sé 
það sönn trú, sem Topelius bar jafnan í brjósti, sama trúin, sem 
eitt af fornskáldum vorum fól í þessum bænarorðum:

**
„Heiðis haldi hárrar foldar
hallar drottinn yfir oss stalli“,
**

þá er óhætt að lesa <i>menetekel</i> eða svip æðri handar í hinum, 
ferlegu óförum, sem Rússar hafa mætt á þessu sumri.

Um Finnland og íbúa þess nægir að benda á þetta.

Landið er á stærð við Noreg, en nokkuru mannfleira og allþéttbýlt 
að sunnanverðu. Það liggur að austanverðu við Kyrjálabotn 
á móti norður-Svíþjóð, og er afar kalt og strjálbyggt, er 
langt dregur norður; það er kallað þúsundvatnaland; það er allt 
öldótt og víða skógi vaxið, hið fegursta land að sunnanverðu og
þar víða blómlegt og vel yrkt. Akuryrkja, skógarhögg og veiðiskapur, 
svo og í seinni tíð ýmis konar iðnaður, eru atvinnuvegir 
þjóðarinnar. Borgir: Helsingfors, Véborg og Ábær. Finnar lutu 
Svíum frá 13. öld fram á 19. Bókmenntir fornar eiga Finnar 
ekki, utan sín frægu fornkvæði, og er <i>Kalevala</i> kunnust þeirra. 
Nú þykja Finnar standa Svíum jafnfætis að þjóðmenningu, enda 
er tunga þeirra loks orðin öndvegismál landsins.

Skáldið Zacharius Topelius[* Árið 1871 sat sá, er þetta ritar, við hlið á manni til borðs í Khöfn 
í fjölmennu samsæti (á hinum 4. norræna kirkjufundi, er þá daga var haldinn 
í Khöfn). Við tókum tal saman, og ritaði hann nafn sitt á miða og rétti 
mér. Þar stóð: <b>Zachris Topelius</b>. Svo reit hann sjálfur nafn sitt. Hann var 
meðalmaður á vöxt og grannlegur, ekki fríður, en góðmannlegur, með grásprengt 
snöggt hár og varaskegg. Hann talaði lítið, og miklu færra en sá, er 
sat mér til vinstri handar. Sá var <b>dr. Karl Rosenberg</b>. Eftir að við stóðum upp, 
hvarf mér hið finnska skáld og sá ég hann aldrei síðan.] er fæddur 1818. Hann varð ungur 
háskólakennari í Helsingfors og kenndi þar lengi og vel sögu 
Finna, Svía og annarra Norðurálfuþjóða. Hann var og alllengi 
ritstjóri eins helzta menntablaðs í landinu. Hann hóf ungur að 
yrkja og var lærisveinn og vinur Runebergs; deila þeir nú frægðinni 
milli sín. Eins og flest önnur þjóðskáld síðari tíma orti 
Topelius fyrst lýrisk kvæði, en svo sjónarleiki og sögur — þar 
á meðal Fältskärens Berättelser — og varð snemma ástsæll rithöfundur, 
jafnt hjá Finnum og Svíum. Ekki minnsta frægð ávann 
hann sér fyrir <i>Barnasögur</i> sínar, í 6 bindum. Topelius var og 
ekki einungis mannvinur og <i>barnavinur</i> mikill, heldur dýravinur 
hinn mesti. Hann var trúmaður háleitur og siðaspekingur, en 
undir eins maður glaðvær, fyndinn, spaugsamur og skemmtilegur, 
eins og rit hans sýna. Hann naut góðrar og fagurrar elli 
á indælum búgarði, þar sem ótal vinir heimsóttu hann og sátu 
við fætur hins lýðsæla þjóðmærings. Hann andaðist 82 ára gamall 
árið 1900.

Akureyri, 5. ágúst 1904.

<i>Matthías Jochumsson.</i>



Formáli

eða æviágrip herlæknisins

[011.png]

Hann var borinn og barnfæddur í einum 
smábænum í Austurbotni 15. ágústmánaðar 
1769, sama dag og Napóleon Bonaparte. 
Mér er líka sá dagur í ljósu minni, 
því að þann dag hélt hann ævinlega 
ofurlitla veizlu. Hún var í því fólgin, að 
hann bauð til sín tveimur eða þremur „systrum“ — svo kallaði 
hann allar gamlar konur, sem hann hafði bundið vinfengi við, 
og sem menn eru vanir að kalla frænkur, bæði í Svíþjóð og Finnlandi; 
og „bróðir sæll“ sagði hann við hvern þann, sem kallaði 
hann frænda sinn, — bauð, segi ég, tveimur eða þremur „systrum“, 
sem hann þá átti á lífi, og jafnmörgum „bræðrum`“ upp í 
dyraloft hjá sér og gaf þeim kaffi og kringlur. Til allrar lukku var 
loftið allmikið herbergi með tveim gluggum háum (og stóru, dimmu
kvistskoti út úr sér), og þurfti líka á því að halda, því að auk 
bræðranna og systranna voru þar oft og einatt saman komnir 
heilir hópar af börnum með alls konar gauragangi, piltar og 
stúlkur, svo allt varð í uppnámi. Herlæknirinn hafði alla sína 
liðlanga ævi verið ótrúlega barngóður maður og leyfði okkur að 
hafa svo mikinn ljónagang og ólæti, að ráðið og roskið fólk þóttist 
alveg missa heyrnina. En ég sný aftur að afmælisdeginum, því 
sá dagur er þó ávallt sá fyrsti í röðinni, þegar afrek ævinnar skal 
telja, og afreka-rolla læknisins var lengri en margra annarra.

Herlæknirinn átti sama afmælisdag og Napóleon, eins og ég 
segi, og taldi hann það langmestan frama sinnar ævi, enda lágu 
þaðan drög til margra þeirra hluta, sem á daga hans höfðu drifið; 
þótti honum jafnan þar í felast fyrirboði örlaga sinna, og 
hann æði-mikill og ísjárverður. Þótt hann aldrei yrði afreksmaður, 
eins og hann í æskunni kann að hafa ímyndað sér, að 
hann yrði, þá hvatti hann jafnan þessi fyrirboði til að leita 
frama og farsældar á ótal mörgum og ólíkum ævinnar refilstigum. 
Metnaður hans og metorðagirnd var mildrar og meinlausrar 
tegundar, sem brosir í laumi að sjálfri sér og vill ekki gera minnsta 
maðki mein; leiddi það hann til ýmissa saklausra ímyndana, svo 
sem að halda sí og æ á lofti ósjálfráðum yfirburðum og dásama 
þá allar stundir sem væru þeir öllu öðru meiri og dýrmætari, 
og láta sig aldrei fipa frá þeirri sannfæring, þó að virkileikinn 
sannaði honum þúsund sinnum, að allt því um líkt væri eintómur 
draumur. Hver sem þekkir hjörtun og lífið, hefði löngu 
áður getað sagt honum það fyrir, að með þess konar metnaðarfýsn 
mundi hann aldrei ná í mikið frægðargengi, þótt hann hefði 
hundrað sinnum verið fæddur sama dag og Napóleon. Sú metnaðargirnd, 
sem ryður sér braut til stórfrægðarinnar, stöðvar allt 
og brýtur alla þvergarða á leið sinni, hún er mjög annars eðlis. 
Venjulegast er það, að snillinni, áræðinu, ofurkappinu og öðrum 
stóryfirburðum fylgir kæruleysi í því að vanda og velja verkameðulin; 
hvenær telur ofureflismaðurinn og sigurvegarinn fórnir 
þær, sem fallið hafa á vígvellinum sakir frægðar hans, öll þau 
tár, allar þær öskurústir eyddrar og spilltrar auðnu, sem leið 
hans lá yfir til þess frægðarinnar vafurloga, sem öld eftir öld 
leiftrar og lýsir?

Hefði herlæknirinn verið í heim þennan borinn sinn nafntogaða 
fæðingardag af Letizíu Bonaparte í bænum Ajaccíó, þá
hefði að vísu getað orðið eitthvað annað úr honum en herlæknir, 
en trauðlega annað meira. Satt er það, að oft heyrðu menn hinn 
fræga matgerðameistara Napóleons segja, þegar honum fannst 
til frægðar sinnar, að „matreiðslumenn gætu menn <i>orðið</i>, en menn 
<i>fæddust</i> steikarasveinar“. En þó hann snillingur væri, gleymdist 
honum, að snilldin er fyrirhuguð: sé maður fæddur steikarasveinn, 
verður sjaldan annað úr manni, þótt maður fái gullbryddan kraga 
og nafnbótarbréf í vasann. Herlæknirinn var nú ekki fæddur 
Napóleon; ekki fyrir þá sök, að hann átti hið ótigna nafn Andreas 
Bekk — hann hafði numið latínu og skrifaði sig Andreas, en aldrei 
Andrés, — ekki heldur fyrir það, að faðir hans var óbreyttur 
liðsmaður, með „sérsants“-nafnbót[* Sérsant [sergeant] og korpóral kallast liðsmenn á fyrstu framastigum. – Þýð.], og hafði misst annan handlegginn 
í pommerska ófriðnum, heldur fyrir þá sök, að maður, 
sem er gæddur svo miklum yfirburðum af góðmennsku og staðfestuleysi, 
eins og herlæknirinn var, þótt hann hefði verið meiri 
gáfumaður en hann, þá hefði hann ef til vill mátt verða djarfur 
fríliðsmaður, en aldrei mikill hershöfðingi í ófriðarleiðangri þessa 
lífs.

Í æsku sinni var herlæknirinn, að því er hann sjálfur sagði, mesti 
galgopi, en af því að hann þótti næmur í betra lagi, sendi móðurbróðir 
hans, sem var vel efnaður verzlunarmaður, hann á skólann 
í Vasa. Þegar hann var 18 ára, var hann kominn það áleiðis, að 
hann lagði af stað til Ábæjar með fulla smjörkirnu í kerrunni og 
17 ríkisdali í vasanum, og ætlaði að afljúka þar stúdentsprófinu. 
Það tókst honum líka slysalaust, og skyldi nú hinn splunkurnýi 
stúdent uppfylla óskir frænda síns og fóstra og hætta ekki fyrr 
en hempan væri fengin. Hann settist því við hebresku biblíuna, 
en dæsti þó um leið í laumi; hugurinn þaut um víða veröld og 
augun eirðu illa við orðin helgu: <i>„Bereschit bara elohim“</i>[** Fyrstu orð biblíunnar. – Þýð.], og 
hvörfluðu út á torgið til hermannasveitanna, sem verið var að 
raða og reyna áður en þær færu út í ófriðinn. Gott á sá, hugsaði 
prestsefnið, sem fær að vera dáti, standa staurréttur í fylkingu, 
búinn til að berjast fyrir konung sinn og fósturjörð, eins og 
faðir minn sæll. En þar kom þröskuldur í götu; móðir hans hafði 
ekki gleymt því, að bóndi hennar hafði misst handlegginn í stríði, 
og hafði látið son sinn heita sér því hátíðlega, að hann aldrei
skyldi hermaður verða. Bekk hinn ungi var góður sonur; hann 
hvarf því aftur frá heræfingunum til biblíu sinnar, en ekki var hann 
hálfnaður með fyrstu bók Móisesar, áður en sprengikúlu laust 
niður í hans hugmynda-göng. Þessi kúla var auglýsing í Ábæjar 
fréttablaðinu og stóðu þar undir þessi orð: „Eiríkur Gabríel Hartman, 
í nafni læknisfræði-deildarinnar“, en efnið var það, að 
stúdentar þeir, sem óska kynnu að fá sér stöðu sem herlæknar, 
meðan á ófriðnum stæði, þeir skyldu óðara leita sér aukatilsagnar 
í læknisfræði, og mætti þeir síðan — á skömmu bragði sem sé, 
því ófriðurinn stóð sem hæst — búast við, að þeir yrðu boðaðir 
til hersins fyrir 5-6 spesía kaup um mánuðinn, sem færi hækkandi. 
Nú gat piltur ekki lengur ráðið sér; hann skrifaði þau orð 
móður sinni, að herlæknar tæki að vísu oft og tíðum handleggina 
af öðrum mönnum, en þeir léti ekki sína, og eftir töluvert þref 
fékk hann ósk sína samþykkta. Hebreska biblían var nú óðara 
lögð á hilluna. Bekk las ekki, heldur gleypti handlækna-listina, 
og var að fimm mánuðum liðnum orðinn allt eins nýtur sáralæknir 
eins og ótal margir aðrir, enda vandlættu menn þá lítt 
um þá hluti.

Bekk tók þátt í leiðangrunum árin 1788 og 89 á landi, en 1790 
fylgdi hann flotanum, kom þá oft í krappan dans, gekk og vel 
fram, að því er hann sjálfur sagði þegar setið var að sumbli, og 
bútaði af mönnum hendur og fætur með mestu hjartans ánægju. 
Þá hafði hann enn ekkert af Napóleon að segja, eða því að þeir 
voru fæddir á sama degi, enda ætlaði hann sig þá ekki ákvarðaðan 
vera til neinna tiltakanlegra stórræða; en oftlega heyrðu menn 
hann síðarmeir segja frá því, þegar hann á Víborgar vík hinn 
minnistæða 3. júlí fór fram hjá skotvirkjunum á Krosserortsodda; 
hann var með Stedingk á skipinu Styrbirni í broddi skerjaflotans; 
laust hann þá ráarbrot og hitti kjálkabeinið, og bar hann örið 
meðan hann lifði. En sama kúlan, sem olli honum kinnarsársins, 
flaug stafna á milli og gerði mikinn skaða, hvein við þunnvanga 
skipstjórans og svipti hann á augabragði allri heyrn sinni. Bekk 
var þá ekki allfjarri með bíld sinn og bakstur og gaf það Stedingk 
heyrnina aftur eftir þrjár mínútur liðnar. Var þá bardaginn 
sem óðastur og skothríðin sem skæðadrífa. Í sömu svipan heyrðist 
óp mikið og steytti Styrbjörn á grunni. „Það er úti um oss, 
piltar!“ kallar einhver. „Og varla“, svaraði annar — það var hann 
Hinrik fuglari frá Úlfsbý — „fari allir fram í framstafn, skipið
stendur að aftan“. „Allir fram í stafn!“ kallaði Stedingk; — 
Styrbjörn á flot og gjörvallur sænski flotinn fylgdi honum eftir 
í kjalfarið. Um þann atburð varð Bekk það oft að orði: „Hver 
skrattinn hefði orðið af flotanum hefði hann Stedingk verið 
heyrnarlaus?“ Skildu menn vel hvað karlinn fór; hann hafði sem 
sé bjargað öllum sænska flotanum; en yrði mönnum að brosa 
lítillega að þessu meinleysisgrobbi hans, þá hló hann sjálfur og 
sagði græzkulaust: „Jæja, bróðir góður, gættu að því, að ég var 
fæddur 15. ágúst, af því leiðir allt saman; ekki er það mér að 
kenna“.

Þegar ófriðurinn var á enda, festi Bekk ekki lengi yndi á 
spítölunum, og með því að hann var í mestu hávegum. hjá Stedingk 
— eða svo sagði hann sjálfur — kvaddi hann flotann og 
fylgdi velunnara sínum til Stokkhólms sem húslæknir, trúi ég, 
að hann segði stundum, en eftir annarra sögn hafðist hann við 
á skrifarastörfum. Og með því að hann var fjölhæfur maður, úrræðagóður 
og áreiðanlegur, átti hann talsvert undir sér; höfðu 
margir hann að trúnaðarmanni, enda reyndist hann eftir því — 
eins og hann sjálfur sagði. Stóð hann um þessar mundir í miklu 
mangi og málabruggi við herbergisþjóna og þjónustumeyjar, handritara 
og aðra menn, sem þá tóku talsverðan þátt í stjórnmálabrögðum 
höfðingja og voru oftlega þær leynifjaðrir, sem lítið bar 
á ofan á, en undir niðri voru undirstaðan í þeim vélavef, sem 
ofinn var í myrkri þangað til hann hafði ánetjað hina æðstu 
stóreflismenn og steypt þeim af stóli. Aldrei hefi ég getað fengið 
fulla vissu um hluttöku herlæknisins í þeim hinum nafnkunnu 
samsærisvélum; það má vel vera, að hann hafi minna verið við 
þær riðinn en hann stundum lét á sér skilja. En hinu ætla ég 
mér að neita, að hann þar hafi farið með fals eða ódrengskap; til 
þess var Bekk of góður drengur allt til hans innstu tauga. Er 
því ætlan mín sú, að hann hafi rekið annarra erinda án þess 
að vita glöggt, hvert þeir stefndu í stjórnarbrögðunum, allt þangað 
til að úrslitin urðu deginum ljósari. Víst er það að minnsta kosti, 
að honum var trúað fyrir mörgu masi og munnflapri um þessar 
mundir, og að hann varð í mörgu fróður um ýmislegt stórmenni, 
bæði þá og í fyrri daga, og er margt af því fáum kunnugt, en 
þó mjög svo einkennandi.

Læknirinn var Gústafs maður, á líkan hátt og öll meðalstétt 
manna í Stokkhólmi var það á þeim dögum; menn höfðu glýju
í augum sakir ljóma hirðarinnar og endurskin hennar náði jafnvel 
til lægstu stöðva mannfélagsins; menn voru hrifnir af mildi 
Gústafs þriðja, þegar hann þurfti að hæna að sér alþýðuna. Bekk 
unni því konungi hugástum. Hvað kom honum við kurr sá, sem 
fyrir löngu var kominn upp kringum hásæti konungs og lét æ 
meir og meir til sín heyra? Hann var ungur maður og þurfti 
um enga ástæðu að spyrja fyrir hollustu sinni. „Mikill dýrðar 
konungur!“ hugsaði hann og lét sér það nægja. Hann var konungsmaður 
með lífi og sál og bæri svo við, að hann ræki annarra 
erindi, hvað launráðabrugg snerti, var það fyrir þá sök, að hann 
hugðist gera konungi greiða með því.

Einhvern dag í byrjun marzmánaðar 1792 hafði læknirinn, sem 
þá var maður í fríðara lagi (að því er hann sagði sjálfur) komizt 
á snoðir um hjá herbergismeyju greifafrúarinnar Lantingshausen, 
(en mærin var aftur vinkona vildarþjóns greifans Klas Horns), 
að morðráð væri búin konunginum. Læknirinn ásetti sér að leika 
heilaga forsjón í sögu Svíaríkis og birta konungi allt, sem hann 
vissi, og dálítið meira ef til vildi. Hann reyndi að komast fyrir 
konung og bar fyrir beiðni nokkra, en honum var óðara vísað frá 
af „kammerherranum“ de Besche, sem hirðsiðanna gætti. Hann 
reyndi í annað sinn, en með þeim úrslitum, að honum var vísað 
á dyr. Þriðja sinn nam hann staðar fyrir vagni konungs við 
hallarhliðið og hélt játningarskjali sínu hátt á lofti. „Hvað vill 
sá maður?“ spurði Gústaf þriðji vildarmann þann, sem fylgdi 
honum, í því er hann kom út úr vagninum, og til allrar óhamingju 
var það aftur de Besche. „Það er afsettur herlæknir“, svaraði 
hirðmaðurinn í spotti, „hann beiðist þess, að yðar hátign vildi 
náðarsamlega byrja nýjan ófrið, til þess hann geti aftur fengið 
nokkuð að sýsla“. Konungur hló og læknirinn stóð sneyptur eftir 
við hliðið. Nokkrum dögum síðar var konungur skotinn. „Ekki 
gat ég að því gert“, var læknirinn vanur að segja, þegar hann 
minntist á þessa framgöngu sína. „Hefði ekki sá bölvaður Besche 
verið, þá ... nei, ég segi ekki meira“. Menn vissu, hvað hann 
fór. Hann hafði frelsað sænska flotann hjá Víborg; nú hefði hann 
líka frelsað líf Gústafs þriðja, hefði þetta „en“ ekki fram komið 
í mynd og líking hins illviljaða vildarmanns. Ofurlítil dagsbrún 
hins 15. ágústs fylgdi honum þó; að minnsta kosti trúði hann 
því sjálfur. Reuterhólms-stjórnin féll honum illa í geð. Hann 
hafði nú farið úr þjónustu Stedingks og lifði nú á lækningum
sínum. Aldrei var hann meira háður mælgi og masi dagdómanna 
en þá, og gekk hann eins og reikandi palladómstóll milli góðbúanna. 
Hirðflokkurinn gamli notaði hann sem boðbera sinna 
rógkvitta. Hann fann hvern reykjarþef á undan öllum öðrum; 
hann bað herrana 1794 (að hann sagði) að vara sig, en enginn 
þeirra vildi trúa honum nema hinn norræni Alkibíades. Og þeirrar 
ánægju naut hann að hafa frelsað Armfelt[* Frægur hershöfðingi. – Þýð.], eins og sænska 
flotann og Gústaf þriðja. Það var hann, sem hjálpaði til, ásamt 
borgarhandlækninum Fröberg, læknislistinni til sóma, við aftöku 
jungfrú Rúdenschölds. Þessi grimmdarfulla aftaka gekk mjög til 
hjarta hinum góða herlækni, enda voru þar háar gáfur og forkunnar 
fegurð fótum troðið, en umhverfis úthellti fólkið tárum 
og enginn hrósaði sigri nema níðingslund fylgisflokksins. Læknirinn 
gat ekki stillt tungu sína, enda var hann því ekki vanur, og 
spurði hátt, svo allir máttu heyra, hvers vegna jungfrúin ekki 
fengi að sitja, þar sem móðurbróðir hins ágæta baróns Reuterhólms 
hefði þó fengið að sitja á aftökustaðnum. Þessi orð bárust 
skjótt baróninum til eyrna, og megi menn trúa lækninum, átti 
hann í vændum að fara ekki öllu betri för en jungfrúin. Hann 
átti eyra í hverju horni og auga í öllum gluggum borgarinnar, 
og sá skjótt hvar „þoku dró upp hið ytra“ og að sér mundi ekki 
vera til setu boðið, stingur því bíldinum í vasann og verkfæratöskunni 
undir hönd sér, stígur á skútu vindverska og siglir á 
fám dögum til Strælu.

Ég ætla nú ekki að orðlengja um allt, sem á daga hans dreif. 
Að skömmum tíma liðnum lagði hann land undir fót sem skottulæknir 
og nemur ekki staðar fyrr en hann kom til Parísar. Þar 
stóð þá þjóðveldisstjórnin sem hæst; nýir og nýir herskarar voru 
kvaddir til vígsgengis, og hver einasti stúdent dró annað hvort 
sverðið eða bíldinn. Herlæknirinn kom mátulega: hann fær stöðu 
í ítölsku herdeildinni við hliðina á Napóleon í sama bili sem sigursól 
hans roðaði á Alpafjöllin. Nú fyrst hafði hann fengið að vita, 
hvernig af sér stæði með fæðingardag hans, og vaknaði óseðjandi 
metorðagirnd í hans brjósti. Einu sinni um nótt hvarf hann frá 
spítala sínum í Nizzu og skundaði til Mantúu. Hann vildi persónulega 
heilsa hershöfðingjanum, hann vildi vinna sér frama, 
vildi, skjótt að segja, gera sér ódauðleikans stiga úr 15. degi
ágústmánaðar. Ekki veit ég, hvernig það var, en það staðhæfði 
hann, að hann hefði Napóleon fundið og beiðzt að mega vera 
læknir hans. En hvenær sem hann minntist þess merkilega dags, 
stundi hann við og sagði: „Bónaparte var í önnum, hann skildi 
mig ekki, spurði fylgiliða sinn hvað ég vildi“. „Borgari og hershöfðingi“, 
svaraði hann, „það er handlæknir, sem beiðist þeirrar 
háu hefðar að fá við fyrsta tækifæri að taka af yður fótinn“. 
„Rétt í sama bili“ — sagði herlæknirinn — „tóku fallbyssurnar 
að öskra, Austurríkismenn æddu fram á vígvöllinn, og Bónaparte 
bað mig fara norður og niður“. Herlækninum, sem svo mörgu 
stórgöfugu hjálpaði, auðnaðist því ekki að frelsa Napóleon. Í þess 
stað greip hann herbúðasóttin, svo að hann lá heilt ár sjúkur og 
illa til reika í Bresciu; þaðan fylgdi hann í hæla franska hernum 
og labbaði inn í Austurríki, strauk þaðan upp í Svissland og 
varpaði akkeri í bænum Súrik (Zürich). Hér varð hann ráðsmaður 
í apóteki, varð ástfanginn í ofurlítilli svissneskri blómarós 
og átti ekki annað eftir en að kvongast, þegar Korsakoff fursti, 
Massena, og svo Súvoroff seinast, veltu herflokkum sínum yfir 
hinn litla og friðsama bæ. Í því uppnámi flýði unnusta hans og 
kom aldrei aftur. Einhvern dag stóð hann dapur og angurvær 
við gluggann á apótekinu; komu þá tveir Kósakkar að húsinu, 
stigu af baki, tóku hann nauðugan og hleyptu burt með hann 
á harða stökki. Læknirinn hugsaði að sín síðasta stund væri komin 
og vissi ekki sitt rjúkandi ráð. En Kósakkarnir fóru með hann 
óskemmdan að kotbæ einum; þar sátu fyrirliðar nokkrir og voru 
að drekka púns, og meðal þeirra allófrýnn maður í stórum stígvélum. 
„Lagsmaður“, sagði sá maður með harðri og skipandi 
röddu, „komdu með töng þína, ég hefi tannverk!“ Þar var ekki 
til setu boðið, læknirinn varð að taka töngina; þó dirfðist hann 
að spyrja hver tönnin það væri, sem honum væri illt í. „Engar 
vífilengjur!“ sagði maðurinn óþolinmóður og ógnandi. „Ég hefi 
þær ekki!“ sagði læknirinn og kippti út þeirri tönn, sem fyrst 
varð fyrir tönginni. „Það er gott, drengur minn, og svo af stað!“ 
Og svo var herlækninum sleppt með tíu dúkátum í ómakslaun. 
Hans afreksverkaskrá hafði fengið þokkalega viðbót; hann hafði 
þar dregið tönn út úr munni stórhetjunnar Súvoroffs.

Þetta varð herlækninum hvöt til að leita lukku sinnar á Rússlandi. 
Hann ferðaðist til Pétursborgar og fór þar fyrst á fund 
ráðherrans Stedingks hershöfðingja, bróður aðmírálsins vinar síns.
Hér fékk hann embætti við hermannaspítala, stóð sig vel og 
græddi þar fé til góðra muna. Liðu svo fjögur eða fimm ár þangað 
til að sú fregn kom upp, að Napóleon væri orðinn keisari. Nú 
vaknaði aftur hinn gamli metnaður herlæknisíns, hann sagði af 
sér og hvarf heim til ættjarðar sinnar 1804. Hann bjóst við 
að jafnframgenginn maður sem hann mundi verða borinn á 
höndunum, en stjórnardeild læknamálanna var þá tekin að harðna 
í kröfum og heimti að fá að sjá skjöl hans og skilríki. Honum 
varð illt við þetta, segir skilið við læknislistina, tekur fram meðmæli 
sín frá Súrik og kaupir apótek í Stokkhólmi.

Herlæknirinn hafði nú fimm um þrítugt. Hann leit nú aftur 
yfir allt, sem á daga hans hafði drifið, og sýndist það vera æðisundurlaust 
og unggæðislegt. Hann sagði við sjálfan sig: „Það er 
ekki nóg að hafa frelsað sænska flotann, Gústaf þriðja og Armfelt, 
hafa talað við Napóleon og dregið tönn úr Súvoroff, því að 
maðurinn þarf að eiga sér stefnu og endimark í lifinu“, – 
honum kom það í hug, að hann ætti sér fósturjörð í veröldinni.

Nú hófst ófriðurinn 1808. Læknirinn selur apótek sitt, lendir 
aftur í stríði við læknaráðið og náði ekki hærra hefðarsæti en 
undirlæknisstétt við einn finnska herflokkinn. En þetta stóð honum 
á sama, hann barðist ekki framar metorðanna vegna eða 
hins 15. ágústs. Þar voru lautinantar með silfurgráu granaskeggi, 
hví gat hann þá ekki verið undirlæknir, eftir 20 ára afreksbraut? 
Hann tók síðan þátt í hernaðinum 1808 og 1809; í hverjum 
bardaga hafði hann jafnan sína bækistöð í tjaldi eða kofa rétt 
við vígvöllinn. Þar barðist hann karlmannlega á sinn hátt við 
volæðið, veikindin og dauðann, sagaði af mönnum hendur og 
fætur, batt sár, plástraði, huggaði, skipti flösku sinni, brauði og 
pyngju milli særðra hermanna og það sem enn þá meira munaði 
um, gaf þeim óspart af sinni síglöðu og léttu lund og sagði þeim 
ótal hlægilegar fréttir og frásögur af ferðavolki sínu í fjarlægum 
löndum. Helmingur hersins þekkti hann á nafninu „tupakka 
tohtori“, tóbaks doktorinn, líklega fyrir þá sök, að vinir hans í 
Stokkhólmi létu hann aldrei vanta beztu „lauf“, og að hann var 
jafnan búinn til að bjóða hverjum dáta pípu sína eða gefa „upp 
í sig“. Kristilegur kærleiki getur líka sýnt og sannað sín gæði 
hvað tóbak snertir. Herlæknirinn var ekki svo stórlátur, að hann 
hefði eins og Konóws korpóráll

**
„tóbakstuggur tvær af tignardrambi“ [* Úr Fänrik Ståls Sägner. – Þýð.],
**

heldur hafði hann enga, þegar neyðin var stærst og einhver 
særður kunningi hafði fengið hjá honum seinasta rullu-molann 
upp úr vasanum á gula nankinsvestinu hans. Fyrir því unnu 
hermennirnir „tupakka tohtori“ hugástum, og Fieandt gamli blótaði 
því, ef hann ætlaði ekki að gera hann yfirlækni, því að næst 
púðri og kúlum ætti enginn hlutur í veröldinni meiri heiður og 
þökk skilið en tóbakslauf upp í sig og ögn af „fimm bláum 
bræðrum“ [** Eins konar reyktóbak. – Þýð.].

Ævintýri læknisins allan ófriðartímann voru fleiri en svo, að 
þau kæmust fyrir í einu rímnakveri. Ég ætla að sleppa þeim 
þetta sinn, en geta þess einungis, að árið 1808 hélt hann afmæli 
sitt 15. ágúst í Alavó. Eftir ófriðinn sleppti hann embættinu, eftirlaunalaust 
eins og nærri má geta. Þegar svo fjöldamargir Finnar 
fluttu yfir til Svíþjóðar eftir friðinn 1809, fannst honum fallegra 
að þola súrt og sætt með fósturjörð sinni, og varð hann kyrr. 
Hans gamla óstöðvunar-lund leyfði ekki að hann gréri neinstaðar 
í næði í mannlegum átthögum; fyrstu árin hafðist hann við á 
ferð og flakki með sína hermannalyfjabúð, gefandi ráð og reglur 
og græðandi gjörvöll manna mein með bíldi og blóðhornum, 
<i>essentia dulcis</i> og <i>mixtura simplex</i>. Þannig fór hann bæ frá bæ 
og byggða milli með sinn gamla klárhest og lyfjakistil, hvervetna 
velkominn og allt eins eftirþráður eins og Bolliger læknir á vorum 
dögum. Hann var frjáls og fleygur eins og fuglinn í loftinu, 
skemmtinn og skrafhreifur og kryddaði hverja dropa með skrítlum 
og skröksögum, enda brást honum aldrei að hitta tilreitt borð 
og þægilega húsmóður á hverjum kotbæ. Það voru dýrðardagar, 
og ég er viss um það, að herlæknirinn vann þá mörgum manni 
mikið gagn, en um <i>það</i> talaði hann aldrei.

Ekki var lækni vorum samt lengi leyft að fara sinna ferða með 
flakk sitt og skottulækningar. Frá því árið 1788 hafði læknislistin 
riðið gandreið í framförunum. Læknastjórnin var tekin að 
toga fast í skottið á þeim mikla og margs konar læknasæg, sem 
fyllti landið í byrjun aldar þessarar, oftlega til skaða og skammar 
mannorði listarinnar að vísu, en jafnoft til líknar og liðsemdar 
í neyðinni, þar sem tala fullkomnari lækna var fjarskalega lág
og lyfjasalanna sömuleiðis. En nú hafði herlæknirinn löngu áður 
átt í aga og ófriði við læknaráðið í Uppsölum og í Ábæ, og 
þurfti því ekki annað en að einhver vandlætingasamur embættisbróðir 
sendi skýrslu þeim herrum um ferðalag hans um sveitirnir. 
Lækni vorum var nú stefnt til Ábæjar að mæta þar við <i>Colloquium familiare</i>, 
en honum þóknaðist að þverskallast, sem þó í rauninni 
var óhyggilega gjört. Því sakir framgöngu sinnar á ófriðarárunum 
átti hann mörgum fremur skilið að fá héraðsembætti. 
En hann var staður í lund og sjálfræðið var honum fyrir öllu; 
hann mætti ekki, og leikslokin urðu, að lækningar voru honum 
þverbannaðar og þungar sektir við lagðar.

Nú kvaddi þá herlæknirinn listina í þriðja sinn og settist að 
í fæðingarstað sínum og stundaði fiskiróðra. Það var skrítin atvinna 
og skemmtileg, en mögur var hún, því miður, fyrir þann 
mann, sem þurfti hvern dag að fá sinn kaffibolla og reykja sína 
góðu „fimm bláu bræður“. Læknirinn hefði á lánsárum sínum 
getað grætt töluverð efni, en til þess var hann of gjöfull og léttur 
til fótanna. Nú átti hann lítið annað í eigu sinni en forna frakkann 
sinn mórauða, nankinsvestið gula, glaðværðina og nokkur 
hundruð geddu-öngla. Það leið því ekki á löngu áður hann lét 
fá sig til að sækja um að verða bólusetjari, og fjekk hann skjótt 
þá sýslan fyrir bænastað gamalla liðsfélaga sinna. Og þar sem hann 
hafði lengi verið lausaliðsmaður í læknislistinni, undi hann allvel 
þeirri iðn, þótt staðan væri lág, því fyrir það mátti hann 
tvisvar á ári ferðast um sveitirnar, skrafa við kerlingarnar og 
láta hverjum degi nægja sína þjáning, eins og í fyrri daga. Enginn 
var heldur slyngari en hann að kjassa og spekja litlu krakkana 
um leið og hann rispaði þeirra mjúka hörund með nálinni; 
sárindin voru búin áður en þau vissu af, og jók þetta drjúgum 
vinsældir hans hjá mæðrum þeirra; fann og jafnvel enginn að 
því, þótt hann hefði þann ósið að tyggja tóbak; þann ávana gat 
hann nú ekki framar lagt niður.

Og loks tók ellinnar fönn að falla yfir höfuð læknis vors, ofur 
hægt, en fyrri en varði. Hann var einn af þeim öfundsverðu 
mönnum, sem sloppið hafa gegn um hretviðri lífsins án þess að 
glata trú og trausti til mannanna; hann var síglaður og ánægður 
án þess að hjarta hans nokkru sinni harðnaði við mótlæti, eða 
ofmetnaðist þegar allt lék í lyndi. Hann var í raun réttri valmenni, 
sem oft hló að léttúð æsku sinnar, en var þó ekki laus
við hana, þótt elliárin væri komin. Napóleon keisari — „bróðir 
hans“, sem hann kallaði sakir 15. ágústs — hafði verið fljótari 
að fara upp stigann og enn þá fljótari að hrapa hann ofan aftur, 
þar sem auðna herlæknisins hafði, líkt og hengill í klukku, verið 
að smádingla fram og aftur milli tveggja strika með lítilfjörlegu 
millibili: aldrei látið hann of hátt og aldrei fellt hann alveg flatan. 
Þótt hann alla ævi væri konulaus, frá því er hann slapp úr 
ástarinnar snöru í Sviss, hafði hann enga þá hleypidóma, sem 
einatt elta hans líka, þegar talað er um hjartans helgustu taugar. 
Hann hafði hlaupið of snemma frá bókinni til þess að hann 
mætti lærður maður heita, en fram hjá mikilli lífsreynslu hafði 
hann ekki farið, og að hans mannþekkingu dáðist ég stórum.

Oftlega í bernsku og á fyrstu æskuárunum sátum við saman 
uppi á hinu gamla kvistlofti umhverfis stóra leðurfóðraða stólinn 
hans og horfðum beint í brakandi eldinn í arinhlóðunum, 
meðan hann var að segja sögurnar ýmist úr heimi hugmyndanna 
eður lífsins, minni hans bilaði aldrei nokkru sinni, og líkt 
og fornkvæðið finnska segir um fossinn, að ekki falli allar öldur 
hans í einu, eins átti hann ávallt nýjar sögur í fórum sínum. 
Enginn verulegur sagnfræðingur var hann, heldur voru sögur 
hans miklu fremur sundurlaus dæmi en samhangandi heildir. 
Seinna komst ég að því, að margt þurfti að fella úr, það sem 
við kom palladómum tímans og bakslettum eins flokks um annan. 
Einnig vantaði veglega og víðtæka veraldarskoðun, sem ekki fæst 
nema hugur og hjarta hafi stöðug afskipti af hinu háa og stóra 
í lífinu; en það sem fannst í sögum hans, var áreiðanleiki og hlýindi, 
og einkum svo ljósleg útmálun, að ég treysti mér ekki til 
að sýna það aftur eftir minni.

Þegar við vorum lengi búin að hlusta á karlinn, tók hann 
stundum gamla rafvél, sem hann átti, snéri henni svo að gneisti 
fylgdi gneista, og sagði: „Svona fuðraði veröldin, þegar ég var 
ungur; það þurfti ekki annað en snerta hana með fingrinum, 
svo kom hvellur einhvers staðar. En þá var það nú guð almáttugur, 
sem snéri vélinni“.

Fáar sögur hafði hann skrifaðar, eins og t.d. „Sögu hertogafrúarinnar 
í Finnlandi“; hann mælti helzt af munni fram. Mörg 
ár eru liðin, sumu er ég búinn að gleyma, sumt hefi ég saman 
borið við sagnir og bækur. Geti nú lesarinn haft skemmtun af 
sögum þessum, hefir herlæknirinn ekki ófyrirsynju sagt frá þeim.



Fyrsta saga herlæknisins

HRINGURINN KONUNGSNAUTUR


[023.png]

Lesari, þú sem situr á þínu friðhelga 
heimili umgirtur menntun og mannúð, mannstu hinar miklu 
og stundum sorgarfrjóu sagnir, sem enn þá lifa í manna minni eftir 
ár og aldir, og ýmist skína sólu fegri á sögunnar spjöldum, eða 
draga yfir þau dreyrabletti þá, er aldrei eyðast? Megnar hugur þinn, 
sem þungur er orðinn af hvíld og næði, að fljúga til baka til fyrri 
tíma skelfinga eða skemmtimála, ekki þannig, að hann flögri 
alvörulaust frá einu til annars af þeim hlutum, sem kitla forvitni 
þína, heldur svo að þú sjáir allt með lifandi litum, ljóst 
og hlýtt, rétt eins og þú sjálfur værir lifandi kominn þar sem 
menn stóðu og stríddu, flöktu í sárum, féllu eða sigur unnu; svo 
að þú finnir, hversu hjarta þitt hreyfist fyrir von eða ótta, eftir 
því, hvort heillir brostu eða brugðust? Megnar þú að setjast í 
sögunnar hliðskjálf og horfa yfir heima alla, líta þaðan niður 
yfir hrikaleik mannlegra örlaga, eða stíga niður í djúp hins umliðna tíma, djúp þess, sem líkamlega er dautt og fúið, en andlega 
ódauðlegt og ævarandi, sem er sögunnar innsta eðli og kjarni? 
Eða hefir þú nokkru sinni séð söguna setta fram í mynd og líking 
aldins manns með kórónu spekinnar á höfði, með köldu hjarta 
í brjósti og vegandi allt á vogarskál hyggindanna? Er ekki engill 
sögunnar miklu fremur fögur og síung mær með glóðheitu hjarta 
og guðmóði í anda, mannlega heit og mannlega fríð? Er þér 
gefið að geta glaðzt með kynslóðum, sem áður hafa lifað, geta 
hatazt með þeim, og elskað, verða frá þér numinn eins og þær, 
undrast, fyrirlíta, bölva og bannfæra með þeim, lifa með þeim, 
í einu orði að segja með heilum hjartslætti, en ekki með eintómum 
köldum og skoðandi skilningshyggindum? Kom þá og fylg 
mér eftir! Ég fer með þig niður í djúpið; hönd mín er veik, og 
dauf er mín skuggsjá, en hjarta þitt mun betur leiða þig; það 
reiði ég mig á — og tek svo til máls.



1. Bardagi við Breitenfeld


Í sögu Þýzkalands og Svíþjóðar hefir nú öldum saman hljómað 
nafn, sem lætur hvern sænskan mann hefja upp höfuð sitt, og 
hvern frjálslyndan Þjóðverja lyfta hatti fyrir. Það er Leipzig, 
Breitenfeld og 7. september 1631.

Gústaf konungur Adólf stóð með Svía sína og Finna á þjóðverskri 
lóð til varnar hinu hæsta og helgasta: frelsi manna og 
trú. Tillý, voðaseggurinn gamli, hafði vaðið inn á Saxland, og 
konungurinn veitti nú karli eftirför. Tvisvar sinnum hafði þá 
fundum þeirra áður borið saman; tígrisdýrið hafði skorað ljónið 
á hólm, en ljónið stóð kyrrt. Nú stóðu þeir í þriðja sinn hvor 
öðrum andspænis; nú skyldi til skarar skríða með þeim, og Þýzkaland 
skalf af kvíðahrolli fyrir afdrifunum.

Árla morguns sóttu hinar sænsku og finnsku hersveitir suður 
yfir lækinn Lóder, skammt frá bænum Breitenfeld, og fylktu 
sér þar á völlunum. Þá fylkingarskipan hafði konungurinn sjálfur 
upp fundið: fótgönguliðinu var skipt í stórdeildir, hestliðinu 
sömuleiðis, en sér, og skotmenn á fæti mitt í milli; allur herinn 
í tveim fylkingarröðum nema Saxa-her, honum var fylkt sér í 
lagi. Nú reið konungur fram með fylkingarröðunum, renndi
skörpum augum og lagaði skjótt, það er honum þurfa þótti, og 
mælti mörg orð til uppörvunar. Hann horfði með ánægjusvip á 
þessa hreystimenn; þar stóð Gústaf Horn vinstra megin með 
hestlið sitt; í miðfylkingunni var afreksmaðurinn Teuffel, og fyrir 
framan hann Thorstenson með leðurfallbyssurnar léttu, en voðaskæðu; 
í hinni fylkingunni stóðu þeir kapparnir, Banér með 
Líflendinga sína, og Hepburn með hinar hörðu skozku liðsveitir.

Síðast reið konungur út að hægra armi hersins, sem hann 
sjálfur var fyrir. Þar stóðu fimm stórsveitir (regiment) af hestliðinu: 
Tott með sína menn, Soop með Vestur-Gauta, Stenbock 
með Smálendinga, og yztur allra Stálhanzki með Finnana. Svipur 
konungs varð æ bjartari sem hann reið lengra fram með röðunum 
og allir heilsuðu honum. „Stálhanzki“, mælti hann og 
stöðvaði hinn risavarna jarpa gæðing sinn frammi fyrir yztu 
röðum þeirra Finnanna, „yður mun fullljóst fyrir hverja sök að 
ég hefi skipað yður utast í fylkingu. Gagnvart oss stendur hann 
Pappenheim með Vallónana, — hann mun heldur en ekki hafa 
hug á að finna oss“, bætti hann við brosandi; „er það ætlan 
mín, að vér komumst í krappan dans, gangi hann hér megin að 
oss með sinn grúasæg. En ég treysti því, að þér og Finnar yðar 
takið snarplega í móti“. Síðan hóf hann raustina svo að heyra 
mátti um allan riddaraherinn: „Sýnið nú, sveinar, að þér höggvið 
ekki sverð yðar sljó á spangabrynjum þessara dólga, fellið heldur 
fyrst hesta þeirra, því að úr því verða hinir þungu riddarar 
yður auðunnir“.

Finnska riddaraliðið skildi vel bæði háskann og heiðurinn, sem 
stöðu þess fylgdi, en þeir þóttust vaxa af hvorutveggja. Traust 
konungs fyllti alla hughreysti og sigurvon. Þar var enginn maður, 
sem hopað hefði þá á hæli fyrir sjálfum honum Pappenheim 
berserknum. Líti menn yfir þessa venjulega lágu og gildu menn, 
sem sátu á litlum og óálitlegum hestum, máttu menn í fyrstu 
ætla, að ekki væri þeirra færi að veita viðnám hinum risavöxnu 
Vallónum á hinum ólmu og sterklegu góðhestum.

Svo komst Tillý sjálfur að orði í ræðu þeirri, er hann hélt 
fyrir liði sínu rétt á undan orustunni, sagði, að óvinir sínir væri 
bæði berir og soltnir, og hestar þeirra verri en verstu áburðarjálkar 
keisarahersins. „Hleypið þverbeint á þá“, sagði hann, 
„bæði menn og hestar munu óðara hníga undir hófana á yðar 
frísandi fákum“. En Tillý þekkti ekki eða lézt ekki þekkja óvin
sinn. Það sem hestliðið finnska skorti í svip og sjón, það bættu 
upp til fulls stálvöðvar riddaranna, og hugrekki þeirra, sem ekki 
brá við banann sjálfan, en smáhestar þeirra voru gæddir því þoli, 
sem þeirra kyni fylgir, og studdi það mjög að sigrinum, þá er 
barizt hafði verið margar stundir senn í sífelldri höggorustu.

Konungur sneri frá, en Finnar lustu upp gleðiópi á eftir honum. 
Stálhanzki sneri þá að sínum mönnum og sagði þeim orð 
konungsins á finnsku máli. Hljóp þá piltum heldur kapp í kinn 
sakir metnaðar og gleði.

„Þú þarna, Bertíla“, mælti Stálhanzki og sneri sér að ungum 
manni, er sat á fríðum hesti hrafnbrúnum í fremstu röð liðsins, 
og bar af öðrum sakir vaxtar síns og limaburðar, „fýsir þig að 
vinna til riddarasporanna í dag?“

Sá, sem yrt var á, skipti þegar litum, og roðnaði í framan upp 
undir ennisskyggnið á stálhúfunni. „Ég hefi aldrei dirfzt að 
vænta mér slíkrar virðingar“, svaraði hann, og mátti þó renna 
grun í, að það var einmitt mark og mið hans leynilegustu drauma. 
„Ég“, bætti hann við hikandi, „bóndasonurinn!“

Stálhanzki hló. „Þrumur og þúsund eldingar! Roðnar ekki pilturinn 
eins og yngismær á brúðarbekknum! Bóndasonur! Hver 
skrattinn vorum við í fyrstu annað? Færir þú ekki fjóra hestmenn 
til hernaðarins? Eða hefir ekki skaparinn gefið þér hjarta 
í brjóst, en konungurinn sverð í hönd? Það er líka skjaldarmerki; 
hitt er þitt að ábyrgjast“.

Ótal hugrenningar liðu sem leiftur gegn um sál riddarans. Hann 
minntist bernsku sinnar heima á Finnlandi í hinum fjarlæga 
Austurbotni. Hann minntist þess, hversu faðir hans, Bertíla hinn 
gamli, hafði verið einhver hinn helzti af fylgivinum Karls hertoga 
í Kylfustríðinu, en hafði seinna fengið fjögur stórbú að gjöf 
hjá Karli Munda, sem hvert um sig skyldi framleggja mann og 
hest til hernaðar, og að hann eftir það var talinn með ríkustu 
mönnum í þeim sveitum. Hann minntist æskuára sinna í Stokkhólmi, 
þangað sem faðir hans hafði sent hann sakir þeirrar metnaðargirndar, 
að hann skyldi afla sér heiðurs og hylli við hlið 
konungsins. Hann minntist þess, hversu hann, sem sjálfur var 
enn þá metnaðarmeiri, hætti við friðsamleg störf og lagði leynilega 
kapp á að kunna vígfimi og riddaraskap, allt til þess er 
hinn harðráði faðir hans lét undan og leyfði honum að taka 
stöðu í hinu finnska hestliði konungs. Allar þessar hugsanir
hömuðust á einni og sömu svipstund í heila hins kornunga kappa, 
því að nú var sá tími kominn, að hann, almúgasonurinn, skyldi 
berjast um jafnt metorðasæti við hinn drembna aðalslýð, sem 
hingað til hafði horft með fyrirlitningu niður á hann og hans 
líka. Það var sú hugsun, sem beindi blóðinu upp í vanga hans; 
honum fannst sem hún mundi fylgja sér, þótt bráður bani væri 
búinn.

En ekki hún eingöngu. Hans unga hjarta hló honum í brjósti, 
er hann bjóst nú að berjast andspænis fyrir augum konungshetjunnar, 
berjast í höfuðorustu fyrir frelsi trúar sinnar á guð, fyrir 
frægð sinnar fósturjarðar og allt hið dýrsta og æðsta, sem lífið 
á til, og þessi sannfæring, sem gagntók hvern mann í hernum, 
nema fáeinar útlendar málasveitir, hún fól í sér forsmekk og 
vissu sigursins, löngu áður en orustan hófst.

Áður en hinn ungi hermaður hafði fengið tóm til að svara 
hinum göfuglynda yfirmanni sínum, heyrðist málrómur Gústafs 
konungs í fjarska, þar sem hann kallaði og bað menn biðjast fyrir. 
Hin riddaralega stórhetja tók ofan hatt sinn og beindi brandinum 
á sverði sínu til jarðar, og sömu aðferð hafði allur herinn umhverfis 
hann. Því næst mælti konungurinn með hárri röddu: 
„Algóði guð, í þinni hendi er sigur og ósigur, snú þinni ásjónu 
til vor þinna þjóna. Frá fjarlægum löndum og friðsælum heimkynnum 
erum vér hingað komnir til þess að heyja stríð fyrir 
frelsi, fyrir sannleik, fyrir þitt evangelíum. Gef oss sigur sakir 
þíns heilaga nafns! Amen!“

Háleit fullvissa gagntók og fyllti hvers manns brjóst, sem 
heyrði þessi orð. Lúðurþeytari Svía reið þá fram og skoraði á 
keisaraherinn, en Tillý svaraði drembilega, sagði, að konungur 
mundi vel vita hvar sig væri að hitta.

Á hádegi var sænski herinn, sem sótti fram, kominn í skotmál 
stórskotaliðs keisarahersins, sem fylkt hafði verið á hæð einni 
á baki hersins. Sænska stórskotaliðið gegndi, og tókst nú orustan. 
Sólin skein beint í augu Svía; útsunnan vindur feykti ryki og 
reykjarsvælu yfir þá. Konungur lét herinn beygja við til hægri 
handar, til þess hann hefði vind og sól til hliðar sér; Pappenheim 
beiddist og fékk boð um að“ hindra það. Brauzt hann fram eins 
fljótt og elding, beygði skyndilega við og réðst á hlið hægra 
fylkingararms Svía. Í sömu andrá varpaði konungur í móti honum 
hersveit Rínargreifans og riddurum Banérs. Varð þar ógurlegur
aðgangur; féllu menn og hestar unnvörpum, hvort á annað 
ofan. Pappenheim hopaði undan, en sneri aftur jafnharðan og 
hleypir beint á Finnana. Þustu þar fram Vallónar í löngum, 
dimmleitum röðum, keyrðu hestana, hjuggu og hömuðust; það 
kom fyrir ekki; þar stóð fyrir fastur járnveggur; fremsta röðin 
féll, en næsta röðin sneri undan; öðru áhlaupi var aftur hrundið. 
Pappenheim var sem æðisgenginn; í þriðja sinn geystist hann 
fram. Nú áttu Finnar Líflendinga og Kúra við hlið sér. Stálhanzki 
veitti fjanda sínum sömu viðtökur sem áður, stóð kyrr 
og blákaldur. Það var engra færi að brjóta þennan lifandi múrvegg.

Finnar reiðast seint og höfðu allt til þessa varið hendur sínar 
með kaldri ró, en smám saman tók þeim að svella móður. Við 
fjórða áhlaupið fór í þá ofsi fjandmanna þeirra, og varð nú vart 
komið tauti við þá. Rödd Stálhanzka gall hátt í orustunni; enn 
þá einu sinni festist hin finnska hestliðsfylking; enn þá einu 
sinni var þeim Pappenheim varpað aftur á bak. Flakandi af sárum 
rak hann Vallóna sína fram til áhlaups í fimmta sinn. Þá 
rofnaði fylking Finna, en ekki lengi, heldur eingöngu til þess að 
loka þá, er að sóttu, í járnfaðmi sínum. Stóð þá maður á móti 
manni, og hestar Vallóna tóku nú að mæðast. En þó ósigur þeirra 
væri mikill, var æðisgangur þeirra að sama skapi. Sjötta áhlaupið 
fylgdi enn á eftir hinu fimmta; sama mannfall, og allt fór á 
eina leið. Sjöunda sinnið fylgdu Pappenheim ekki aðrir en hans 
tryggustu förunautar, og nú er þetta síðasta örvilnunar-áhlaup 
ekki varð til annars en þess, að völlurinn fékk hjá þeim nýja 
valkesti, orkaði hans ógnar-raust engu framar. Sá hópur Vallóna, 
sem eftir lifði, tættist sundur og flýði víðs vegar og stefndi á 
Breitenfeld.

Nú drógu Finnar aftur andann, þar sem þeir stóðu ryki og 
dreyra drifnir. En óðara en orustureykurinn sveif frá, sáu þeir 
hvar fór herdeild ein af óvinum þeirra frálaus. Það var Holsetahertoginn 
með fótgöngusveit, er fylgt hafði Pappenheim. Nú var 
Finnum farið að volgna og varð þeim nú ekki lengur stýrt né 
stjórnað. Hlupu þeir þá fram og Austur-Gautarnir með þeim 
og slógu hring um Holseta, og hjuggu niður. Vörðust þessir vösku 
menn drengilega, svo að hver þeirra féll í sömu sporum, því 
enginn vildi flýja.

Meðan þessu fór fram hægra megin, hafði hinn vinstri fylkingararmur
lent í mikilli hættu. Þar hafði Fürstenberg með Króata 
ráðizt á Saxa og tóku þeir að hörfa á hæli. Tillý sá báða 
arma hers síns hafa nóg að vinna, og sækir nú loks sjálfur fram 
með miðherinn í 16 stórum sveitum. Breiddist þessi óvígi her 
eins og þrumuský yfir völluna. Thorstenson veitti honum varmar 
viðtökur. Kúlurnar úr skinnabyssum hans gerðu geilar inn í 
hersveitir keisarans. Tillý dró sig til hliðar, lét Pappenheim eiga 
sig, en réðst á Saxana. Ekkert snjóflóð orkar að vinna voðalegra 
tjón. Saxar riðluðust í fyrsta áhlaupi og flýðu í allar áttir og 
kjörfurstinn í broddi fylkingar, en þó rændu þeir á flóttanum 
öllu, sem þeir komu höndum yfir. Nú hafði Tillý lausar hendur 
og setur meginherinn á móti þeim Horn og Svíunum vinstra 
megin. Varð fylkingin þá ofurliði borin og lét undan síga til 
vinstri handar, en fet fyrir fet, og lá þó við sjálft, að flóttinn 
myndi bresta. Það sér konungur og skundar nú þangað. Hann 
kallaði hátt og bað Kallenbach að koma með varaliðs-sveitirnar 
og fyrir guðs skuld hlaupa inn á þá Tillý með höggorustu. Kallenbach 
hlýddi, en féll sjálfur í fyrsta áhlaupi. Sömu för fór Teuffel. 
Loks ræðst Hepburn til með Skota og Hoop með Smálendinga 
til liðs við þá Horn. Króatarnir þustu sem fjaðrafok í móti Hepburn; 
þá gerðu Skotar hlið á röðum sínum; leðurfallbyssurnar, 
sem fólgnar voru þar að baki, hófu sönglist sína og felldu menn 
unnvörpum. Þó sóttu aðrir fram er aðrir féllu, en Skotar gerðu 
þeim svo harða hríð með handbyssum, að heilar raðir manna 
féllu í senn. Reykur og ryk frá öllum hinum hernum féll þar 
yfir sem þéttast var; varð þar allt á riðli, vinir og óvinir, og 
börðust menn blindandi með byssuskeftum og sverðum, og sá 
enginn hver sigra mundi.

Þá hófst ný fallbyssu-þruma frá hæðinni. Hafði konungur í 
broddi riddaraliðsins, með Finnana fremsta, unnið sigur á stórskotaliði 
keisarahersins og sneri nú fallbyssum þeirra móti sjálfum 
þeim. Þetta skipti sigrinum. Pappenheim hafði reynt að ná 
hæðinni aftur, en það tókst ekki. Hann varð undan að láta í 
áttunda sinn. Konungurinn kom í opna skjöldu óvinunum og 
æpti þá hægri armur hersins siguróp, en hjá óvinunum varð 
allt í uppnámi. Tillý grét af gremju. Pappenheim hafði með 
eigin hendi lagt fjórtán Svía og Finna við velli, en var nú sem 
hamstola maður. En hvorki dugðu bænir né ógnarorð; keisarans 
menn flýðu víðsvegar sem trylltir væri. Tillý missti hest sinn,
hinn gráa og víðfræga, og hafði nærri að hann sjálfur yrði 
fangaður; sigur konungs var fullkominn.

Þó fylgdi enn þá eftirleikur og hann allskæður.

[030.png]

Fjórar hersveitir af einvalaliði Tillýs höfðu haldið fullri skipan, 
en hörfað undan úr meginbardaganum; nam nú þessi her staðar 
og tók djarflega móti Svíum þeim, sem flóttann ráku. Konungur 
sjálfur sótti að þeim með hægra armi hers síns, Totts riddurum, 
Smálendingum og Finnum. Þar varð hið harðasta él. Vallónar 
börðust sem óðir menn og reyndu þeir, sem óvígir féllu, að 
leggja hesta óvina sinna í gegn, þá er riðið var yfir þá, þurfti 
þar og enginn maður griða að biðja. Loks barg nóttin leifum 
þessara hraustu manna, sem leituðu sér hælis í Leipzig. Var þá 
og lokið orustunni.

Árangur þessa sigurs varð feikilega mikill. Gústaf vildi ekki 
spilla neinu sakir varúðarleysis og lét aftur skipa her sínum um 
kvöldið, þá er klukkan var sjö, í fylkingar og bíða svo í sömu 
sporum alla nóttina. En fyrst reið konungur frá einni röð til 
annarrar og þakkaði mönnum sínum hrausta framgöngu. „Stálhanzki“, 
mælti hann, þegar hann hitti Finnana, „þér og yðar 
menn hafið barizt eins og vaskir menn, og eins og ég hafði yður 
ætlað. Ég þakka yður, góðir synir; þér eruð minn sómi“. Flokkurinn 
svaraði konungi með fagnaðarópi. „En“, bætti konungur 
við, „hver af yður var það, sem stökk af hestbaki og fyrstur 
klifraði upp brekkuna til þess að ná í fallbyssur keisarahersins? 
Hvar er hann?“ Ungur maður reið fram úr röðinni. „Vægð, 
yðar hátign“, mælti hann hikandi, „ég gerði það óskipað, og 
hefi því unnið mér dauðasök“.

Konungur brosti. „Hvað heitir þú?“ „Bertíla“. „Frá Austurbotni?“ 
„Já, herra“. „Vel og gott. Á morgun, þegar klukkan er 
sjö, mætir þú fyrir mér til að heyra dóm þinn“. Konungurinn 
reið leiðar sinnar, en riddarinn sneri aftur inn á sínar stöðvar.

Nú breiddist nóttin yfir hinn alblóðuga orustuvöll, sem var 
þakinn limlestum líkum níu þúsund manna. Finnska hestliðið hafðist 
við á hæðinni þar sem fallbyssur Tillýs voru teknar. Búkum og 
leyfum hafði verið burtu velt til bráðabirgðar, og þar skíðloguðu 
eldar, því nóg var til að kynda með af byssuskeftum og öðrum 
brotaviði; sáust bálin víðsvegar, því þá var mild og hlý septembernótt, 
en himinninn svo heiður, að hinar eilífu stjörnur skinu 
gegnum hinn gisna reyk niður á þessa stóru skuggsjá lífs og 
dauða.

Fyrsta verk hestliðsins var að gefa hestunum hafra og vatna 
þeim úr hinum grugguga Lóderlæk. Því næst höfðu menn sezt 
fyrir við eldana á hæðinni, hver þar sem hann átti að vera, 
og allir viðbúnir að spretta upp óðara en kallið kæmi, en jörðin 
var blaut af blóði og náttfalli. Svo voru menn þreyttir, að margur 
sofnaði óðara þar sem hann var kominn, en sumir héldu vöku fyrir 
sér með mat og drykk. Þeir höfðu góðan bjór og létu kerin ganga 
mann frá manni út til yztu forvarða, meðan deigur dropi var 
eftir; drukku þeir skál keisarans manna í skopi og voru allkátir.

„Sálist þeir helzt af þorsta í nótt!“

„Ella drekki sitt eigið erfi“.

<i>„Elököön kuningas!“</i>

Í sama bili heyrðist af vígvellinum, þar sem birtunni frá bálinu 
sló á, stynjandi rödd, sem bað sér aumkunarlega hjálpar. 
Liðsmenn, sem vanir voru við slíkt, þóttust heyra á málrómnum, 
að maðurinn væri ekki þeirra landi og gáfu þessu engan gaum. 
En vein þessi espuðust æ meir og skáru aumkunarlega innan á þeim 
eyrun. „Pekka, farðu og gerðu út af við þennan Austurríkisrakka“.

Pekka var einn af hinum fjórum hersveinum, sem fylgdu 
Bertílu, lágur maður og þrekinn og ramur að afli; hann fór til, 
og þó nauðugur, að þagga niður í þeim, sem æpti. Hann var 
fullur hjátrúar eins og allir félagar hans og leizt ekki vel á blikuna, 
að vera einn í valnum á dimmu náttarþeli. Bertíla sjálfur 
sat hugsandi um forlög sín næsta dag og tók ekki eftir þessu. 
Að vörmu spori kom Pekka aftur og dró með sér dökkleita flygsu; 
varð mönnum hverft við, er þeir sáu, að þar var kominn munkur, 
sem auðséð var á krúnu hans og skalla. Hann var í kufli og 
girtur snæri um miðju, lafði þar við langt sverðslíður.

„Munkur! Jesúíti!“ sögðu liðsmenn í hálfum hljóðum.

„Já, hvað haldið þið ég hefði átt að gera?“ sagði Pekka ráðalaus. 
„Þegar ég reiddi til höggs við hann, bar hann af sér höggið 
með róðukrossi“.

„Högg þú hann! Hann er einn af djöflum þeim, sem fara um 
í sauðarklæðum til að myrða konunga og koma á bálið sannkristnum 
sálum. Högg hann niður! Þegar við tókum hæðina, stóð 
þessi furtur þar með róðukross í hendi innan um keisaraliðið og 
hleypti af einni fallbyssunni“.

„Við skulum sjá hvort gersemi hans er úr silfri“, kallaði einn 
og stakk hendinni inn undir kufl munksins og dró þar fram 
móti vilja hans logagylltan silfurkross.

„Það hugsaði ég; ekki vantar Satan silfur“.

„Lofið mér að sjá“, gall við gamall dáti; „ég kannast við 
munkaprettina“. Síðan skoðaði hann vandlega krossinn, en í 
því sama snerti hann fjöður á brjósti líkneskisins og hrekkur þar 
út hárhvass morðkuti.

Dátinn hrökk við sem bitinn væri af nöðru og þeytti róðukrossinum 
frá sér langar leiðir. Ógn og viðbjóður hafði gagntekið 
alla, sem sáu þetta. „Hengið höggorminn í hans eigin ólarbandi!“ 
æptu hestliðarnir. „Hér eru engar eikur“, anzaði einn 
þeirra; „og svo má enginn yfirgefa stöðu sína“.

„Drekkið honum þá!“

„Drepum hann með kylfu!“

Enginn kom sér að því sakir viðbjóðs við Jesúítann.

„Hvað eigum við að gera við hann?“

<i>„Misericordia! Gnade!“</i> sagði fanginn; hann hafði legið í svíma 
af höfuðsári, en var nú búinn að fá mál og rænu.

„Gefið honum fetlengd af stáli og sleppið honum síðan“, sagði 
einn; „við erum menn kristnir og óttumst ekki illra ára vélar“.

[033.png]

„Ég vil þó merkja þig að minnsta kosti, minn verðugi abba 
faðir“, sagði maður frá Tavastbyggð, sem hét Wítikka, alþekktur 
ójafnaðarmaður og heljarmenni. Hann lét fyrst sverð sitt hvína 
aftur og aftur yfir höfði munksins og hjó síðan, fljótara en nokkur 
hefði mátt hindra það, bæði eyrun af honum svo fimlega, að 
hann snerti varla hár á höfði hans. „Sanki Pétur gerði það ekki 
betur!“ æpti hann hátt og hlæjandi. Þeir, sem næstir stóðu, litu 
undan, því þótt harðlyndir væru og vanir við illvirki ófriðarins, 
þótti þeim of grátt þetta gaman.

Jesúítinn skreiddist burt á höndum og fótum, alblóðugur allur, 
og langa stund eftir heyrðist til hans gegn um næturmyrkrið:

<i>„Maledicti Fennones! maledicti! maledicti! Vos comburat ignis sempiternus“</i>[* Bölvuðu Finnar! Bölvaðir, bölvaðir! Brenni ykkur eilífur eldur. – Þýð.].

„Faðir vor, þú sem ert á himnum!“ byrjaði þá einhver af 
Finnum að lesa, og tóku þá allir undir og þuldu.



2. Nafnlaus öðlingur


Þegar í dögun 8. september var uppi fótur og fit í sænsku 
herbúðunum og flestir kátir. Sigurinn var óyggjandi og úr öllum 
áttum bárust fréttir af keisarahernum, að hann hefði gersamlega 
sundurtvístrast. Konungur lét nokkurn hlut hestliðsins elta óvinaflóttann, 
en á meðan hafði hinn herinn þann skemmtistarfa að 
ræna og rupla í herbúðum Tillýs, og var herfanginu skipt í 
reglulega hluti. Margur maður varð þá auðmaður og síðan alla 
ævi. Allt var á tjá og tundri; föllnum mönnum voru teknar grafir, 
en hinir sáru gleymdu verkjum sínum. Gervöll sléttan úði 
og grúði þennan bjarta morgun af syngjandi og sigurhrósandi 
hersveitum, sumum ríðandi, sumum gangandi, og ættu orð skáldsins 
Beskows nokkurs staðar við, þá áttu þau við þar:

**
„Loftið var þeim svalt af sigurfánum“.
**

Konungurinn hafði hafzt við í vagni um nóttina. Þegar hann 
hafði lesið bæn sína og skipað fyrir hvað starfa skyldi um daginn, 
lét hann kalla fyrir sig ýmsa þá menn, er bezt höfðu fram 
gengið. Fengu þar margir stórsæmdir fyrir afreksverk sín. En 
æðri allri umbun var ánægjan með sjálfum sér og þakklæti 
hetjunnar miklu, sem öll Norðurálfan hafði nú lært að undrazt.

Einn þeirra, sem kvaddir voru til að mæta sérstaklega, var 
ungmenni það, sem mest kemur við sögu þessa. Gústaf Bertíla 
var þá tvítugur að aldri; sló honum nú hjartað harðara í brjósti 
en á meðan bardaginn var sem óðastur deginum áður. Hann 
grunaði að sönnu, að konungur myndi ekki gefa sér það að 
sök, að hann hafði brotið reglurnar í miðri orustunni, svo vel 
þekkti hann göfuglyndi hans, en þó roðnaði hann ýmist eða 
fölnaði af óvissu sinni um þennan konungsfund, enda var það 
ekki lítill sómi að vera kallaður af konungi sjálfum.

Konungur hafði látið reisa tjald sitt undir álmtré einu háu 
hjá Gross Wetteriz, því að hvert hús þar í nágrenninu hafði verið 
brennt eða sundurskotið af vinum eða óvinum. Bertíla beið nú 
fyrst hálfa stund úti fyrir, en var þá vísað inn í tjaldið. Gústaf 
Adólf sat á tjaldstóli og studdi handleggjunum á borð, alsett 
skjölum og uppdráttum. Hann var bæði hár vexti og þrekinn 
og hinn nærskorni panzari hans gerði hann enn þá gildari og 
reknari sýnum. Í því Bertíla kom inn hóf konungur hin mildu
en björtu augu upp frá dagskipun, sem hann hafði undirskrifað 
og virti skarplega fyrir sér hinn unga hestliða. Gústaf Adólf var 
mjög nærsýnn; það var eins og hann þyrfti áreynzlu til að þekkja 
menn aftur, og gaf það svip hans gagnvart miður kunnugum 
mönnum nokkurs konar hörku, sem þó óðara rénaði og hvarf.

„Þú heitir Bertíla“, mælti konungur, eins og vildi hann vera 
viss um, að hann hefi tekið rétt eftir daginn fyrir.

„Já, herra konungur“.

„Hve gamall ertu?“

„Tuttugu ára“.

Konungur horfði hvasst á hann með efasvip.

„Þú ert sonur Bertílu?“

Hinn ungi maður laut og roðnaði.

„Það er kynlegt“.

Konungur mælti þetta eins og ósjálfrátt og sem hann gleymdi 
sér af djúpri hugsun. Síðan segir hann með fjöri:

„Því hefir þú ekki leitað fundar míns fyrr? Faðir þinn hefir 
unnið stórhag fyrir föður minn og ríkið. Er hann enn á lífi?“

„Hann er á lífi og er yðar hátign þakklátur fyrir mildi yðar“.

„Mun það vera?“

Þessi orð hrutu konungi líka eins og ósjálfrátt fremur en spurning. 
Hinn ungi maður fann blóðið hlaupa upp í kinnar sér, og 
konungur tók eftir því.

„Faðir þinn og ég vorum einu sinni sundurþykkir“, mælti 
hann og brosti, og leið eins og lítið ský fyrir augabrúnir hans. 
„En allt er það nú fyrir löngu gleymt“, bætti hann við, „og ég 
fagna því, að jafnmikils háttar maður skuli eiga jafnvaskan son. 
Þú varst einn hinna sjötíu Finna við Demmín?“

„Já, herra konungur“.

„Og þú hefir ekki enn verið nefndur til frama?“

„Ofurstinn minn hefir lofað því að minnast mín“.

„Konungur þinn gleymir aldrei góðri fylgd. Gústaf Bertíla, ég 
var einmitt nýbúinn að undirskrifa skipunarbréf þitt sem fánasveinn 
(fendrik). Tak við því, og þjóna oss síðan með sóma!“

„Yðar hátign“ — stamaði Bertíla.

„Ég hefi enn þá orð að segja þér. Aðferð þín í gær var móti 
lögskipaninni“.

„Já, herra“.

„Ég vil, að dátar mínir hlýði mér nákvæmlega. Nú hafa menn
sagt mér, að þú hafir farið af baki við bröttustu hæðina til þess 
að komast því fyrr upp á hana“.

„Það er satt, yðar hátign“.

„Og svo hafir þú, meðan hestliðið reið krókinn, lagt að velli 
tvo Austurríkismenn og tekið fyrstu fallbyssuna“.

Hinn ungi maður kom engu orði upp.

Konungur komst við. „Kom nær mér, ungi maður“, sagði hann; 
„þú skalt nú vita, að einu sinni í æsku sýndi ég föður þínum 
mikinn ójafnað. Skaparinn þekkir iðran mína og hefir nú gefið 
mér færi á að bæta það syninum, sem ég hefi brotið við föðurinn. 
Fyrirliði (lautenant) Bertíla, þú ert hraustur sveinn og göfugur 
og hefir numið hernaðarlist, enda færðir þú fjóra hestliða 
með þér í mína þjónustu. Sem yfirmaður í liði mínu ertu nú 
orðinn jafnburða aðalsmönnunum. En til þess að enginn af fyrirliðum 
mínum, hversu ættgöfugur sem hann kann að vera, skuli 
kalla þig bóndason, óæðri sér, vil ég gefa þér nafn, skjaldarmerki 
og riddarakross. Far nú, ungi maður, far sonur minn“, mælti 
konungur og viknaði kynlega, „og sýn þig maklegan hylli konungs 
þíns“.

„Til dauðans“, svaraði hinn og varð svo yfirkominn af tilfinningum 
sínum, að hann féll á bæði kné fyrir konungi.

Konungur stóð þá upp, og sú geðshræring, sem snöggvast hafði 
brugðið fyrir á hans tígulegu og fríðu ásjónu, hvarf óðara fyrir 
konungs-svipnum og hershöfðingja-yfirbragðinu. Bertíla sá, að 
samræðan myndi vera á enda.

Samt sem áður beið hann á knjánum og rétti konungi bréf, 
sem hann fram að þessum morgni hafði borið saumað við kufl 
sinn.

„Virðist að lesa bréf þetta, herra. Þegar ég lagði af stað í 
leiðangurinn og kvaddi föður minn, fékk hann mér það og sagði: 
„Son minn, gakk nú og leitast þú við að vinna hylli konungsins 
fyrir hugprýði og trúleik. Og berir þú gæfu til að ávinna hana 
fyrir þinn eigin verðleik og ekki sakir föður þíns eingöngu, þá 
skaltu fá honum bréf þetta og segja honum, að það sé erfðaskrá 
mín. Hið mikla konungshjarta mun skilja hvað ég segi“.

Konungur tók við bréfinu og braut það upp og las. Á svip 
hans sást, að hann komst allmikið við, þótt hann leyndi því. 
Hinn fljótlegi dimmroði, sem oft á seinni árum hans var hið 
eina ytra mark um geðbreytingar þeirrar sálar, er svo kunni að
stilla sig, steig nú eins og skýflóki upp á enni hans og gerði það 
purpurarautt, en hvarf aftur þegar í næstu svipan. Þegar er 
hann hafði lesið allt bréfið, hvíldi hann augun um stund á svip 
hins fríða, glóhærða unglings, sem enn þá kraup við fætur hans.

[037.png]

„Stattu upp“, mælti hann loks. Bertíla stóð upp.

„Þekkir þú efni bréfs þessa?“

„Nei, herra konungur“.

Konungur leit fast á hann, og var sem honum litist vel á 
hinn hreina svip ungmennisins, er bar vott um sannleikann.

„Ungi maður, faðir þinn er manna einrænastur. Hann hefir 
hatast við aðalinn síðan á dögum Kylfustyrjaldarinnar, en þá
háði hann oftlega harða þraut í broddi bændaliðsins, og einkum 
þá er Flemmingshestliðið bauð sér sjálft heim á búgarð hans. 
Hann fyrirbýður þér að þiggja nokkru sinni aðalsnafnbót eða 
skjöld og leggur við föðurbölvan sína, ef þú hlýðir ekki“.

Bertíla svaraði engu. Eldingu úr heiðu lofti hafði lostið yfir 
hans ungu hamingju, og allir hans metnaðardraumar um skjaldarmerkið 
og gullsporana voru sviplega að engu orðnir.

„Vilja föðurins verða menn að hlýða“, mælti konungur. „Það 
aðalsnafn, sem ég hafði ætlað þér, máttu ekki bera. En vertu 
ókvíðinn, ungi maður, þú heldur sverði þínu og fyrirliðafremd 
þinni; með þessu og hraustum armlegg mun frægðarleiðin þér 
ávallt opin standa“.

Að því búnu benti konungur, og hinn ungi maður gekk leiðar 
sinnar, heldur en ekki ýmis-hugsi.



3. Jungfrú Regína


Svalan dag, er degi hallaði í októbermánuði árið 1731, þremur 
eða fjórum vikum eftir bardagann við Breitenfeld, sat uppi í 
turnherbergi einu í höllinni í Würtzborg hin fagra Regína af 
Emmeritz, systurdóttir biskupsins, ásamt nokkrum þernum sínum, 
og var hún að sauma mynd Maríu meyjar á hvítan silkifána, 
er hún vildi gefa setuliði kastalans sem sigurmerki.

Hin unga mær ræddi með fullri einurð, því að dólgurinn 
kastalahöllinni, hinn fégjarni biskup, var nýlega burtu farinn 
og kvaðst mundi fara í sýslu sína, en í raun réttri vildi hann 
flýja hersveitir Gústafs Adólfs, sem óðum nálguðust bæinn. Var 
hann hræddur um fjárhirzlur sínar og hafði falið hinum hrausta 
hestliðsforingja Keller, með 1500 manna, gæzlu staðarins og hallarinnar; 
Keller treysti hinni öruggu afstöðu kastalans við ána 
Main, og hafði fullyrt við hinn virðulega biskup, að fyrr skyldi 
trúarvillukóngurinn brjóta hausskel sína við þessa múrveggi en 
nokkur maður af hans óguðlegu förunautum kæmist inn fyrir þá.

Hin fríða Regína var tæplega 16 ára gömul, hafði hrafnsvarta 
lokka, rjóða vanga eins og morgunroðinn, augu dimmblá, djúp 
og leiftrandi, svo sem stjörnur tvær, er speglast um miðnætti í
afskekktu stöðuvatni. Hún var augasteinn hins aldraða biskups, 
og var hann eins ófús að eftir skilja hana í kastalanum sem fjársjóðu 
sína, en Keller hafði staðhæft, að á slíkum óróatímum væri 
fastir múrveggir, alskipaðir fallbyssum, öruggust vörn fyrir fagrar 
konur, enda var Keller sæmdar- og trúleika riddari. Kaus hann 
heldur að verða til undir rústum kastalans en gefast upp meðan 
hann hefði slíkan dýrgrip að geyma.

Jungfrúin lauk sínum dimmbláu augum upp frá saumunum 
og leit út um hinn litla turnglugga og yfir fljótið og kom auga 
á einstakan vagn, sem nokkrir riddarar fylgdu, og var á leiðinni 
yfir brúna milli bæjarins og hallarinnar. „Hver mundi þar 
vera á ferð?“ sagði hún og renndi dreymandi augum, sem sjaldan 
mændu á aðra hluti en hið fagra líkneski Maríu úr marmarasteini 
í bænaherbergi hennar. „Æ!“ sagði Katrín, yngsta og málgefnasta þernan, 
„æ, þú heilaga jungfrú, er það samt ekki gaman 
að lifa á ófriðarárum? Á hverjum degi koma ný og ný andlit, 
státnir riddarar og röskvir sveinar og svo við og við smáveizlur 
í bænum. Það er þó eitthvað annað en að sitja innilokaður í 
klaustri frá morgni til kvölds og hlusta á munkana tóna <i>De profundis</i>. 
„Já“, bætti hún við, „ég vildi sá náðugi biskup yrði sem 
lengst í burtu“.

„Katrín litla“, sagði Regína, „varaðu þig á því að tala illa 
um messugerðir munkanna; mundu eftir því, að skriftafaðirinn, 
Híerónýmus, er félagi hins heilaga rannsóknardóms og að ríkisfangelsið 
er bæði djúpt og dimmt“. Katrín þagnaði snöggvast, en 
byrjaði aftur að vörmu spori gallhörð: „Væri ég í sporum jungfrúarinnar, 
skyldi ég heldur hugsa um laglega greifann af Lichtenstein 
en um grettna munkinn hann Híerónýmus. Greifinn er 
forkunnar fríður riddari; guð gefi honum að geta komið aftur 
með sæmd og sigri úr hernaðinum móti villutrúarmönnunum“.

„Og að þeir mættu allir afmáðir verða með báli og brandi“, 
gall þá við önnur þerna með guðræknissvip.

„Vesalings villutrúarfólkið!“ kallaði Katrín upp yfir sig hlæjandi.

„Gættu nú að þér!“ sagði Regína með einfeldnis-alvöru. „Villutrúarmenn 
eiga enga vægð að fá. Sá, sem drepur villutrúarmann, 
fær sjö syndir fyrirgefnar, það hefir séra Híerónýmus sagt mér. 
Að hatast við villutrúarmenn er sjöunda sakramentið, og að elska
einhvern þeirra, er að ofurselja helvíti sálu sína“. Hin svörtu 
augu Regínu urðu öll í loga við orð þessi; var það auðséð, að 
kenningar skriftaföðurins höfðu fest djúpar rætur í sálu hennar.

[040.png]

Katrín lét ekki hugfallast. „Menn segja, að konungur þeirra 
sé mildur og góðgjarn, að hann tali máli allra umkomulausra 
og leyfi ekki dátum sínum nokkurn yfirgang“.

„Satan breytir sér oft í ljóssins engil“.

„Menn segja, að hermenn hans séu bæði hraustir og mannúðlegir.
Ég heyrði sjálf gamlan ítalskan riddara segja piltunum í 
vopnasalnum frá því, að sjötíu menn af villutrúarfólki, sem heita 
Finnar, hefðu varið konung sinn á móti 1500 mönnum frá Neapel 
í meira en heila klukkustund. Þegar flestir villutrúarmennirnir 
voru fallnir, fengu hinir, sem eftir voru, hjálp og unnu sigur; 
en seinna bundu þeir um sár óvina sinna undir eins og sinna 
eigin manna“.

Jungfrú Regína stóð þá upp og vildi gefa skorinort svar, en 
í sömu svipan kom þjónn inn úr dyrunum og kunngerði, að 
greifinn af Lichtenstein væri þar kominn sjúkur og særður og 
beiddist gistingar. Hin unga mær, sem mestu réð í höllinn, þegar 
frændi hennar biskupinn var ekki heima, skundaði óðara ofan 
til að bjóða velkominn gest sinn, sem líka var nokkuð skyldur 
henni. Þernurnar litu hver framan í aðra, eins og þeim þætti 
þessi atburður miklum tíðindum sæta. Hafði það lengi verið 
hvískrað, að gamli biskupinn hefði kjörið greifann til eiginmanns 
handa jungfrúnni. En árangurslaust reyndu þær til að sjá roða 
bregða fyrir á kinnum hennar, þá er hún heyrði hver kominn 
væri. Hafi því jungfrú Regína haft hlýjan hug til hans, þá kunni 
hún að minnsta kosti að halda því leyndu.

„Hvort er það satt“, spurði ein þernan, „að villukóngurinn 
hafi unnið stóran sigur yfir þeim rétttrúuðu og sé á leiðinni 
hingað með sínum óguðlega her?“

„Svo segja menn“, anzaði önnur, „en hingað getur hann ekki 
komizt. Okkar menn hafa sett líkneski af sænska dýrlingnum 
henni Birgittu rétt á miðja götuna í Thýringarskóginum, þar sem 
hann yrði að fara, og hún er handviss að stemma stigu fyrir 
honum“.

Á meðan hafði jungfrú Regína látið búa eitt af herbergjum 
sjálfs biskupsins handa gesti sínum og bjóst að láta fara sem 
bezt um hann. Hinn ungi greifi af Lichtenstein var eitthvert 
hið göfugasta og fríðasta mannsefni, dökkur á brún og brá sem 
Spánverji, og augu hans brunnu og tindruðu nærfellt eins og 
Regínu. Hann gekk riðandi á fótum á móti sinni fríðu húsmóður, 
en þó með augnaráði, sem Regína ekki stóðst. „Mikið á ég skaparanum 
að þakka“, sagði hann, „að þessi sár mín skyldu útvega mér 
svo fagra þjónustumey“. Sár greifans voru mörg en smá. Hann 
hafði verið fangaður við Breitenfeld, en skömmu eftir og fyrr 
en sár hans voru gróin, hafði honum verið sleppt fyrir annan;
hugðist hann nú að ná aftur heilsu og hreysti í nágrenni ástmeyjar 
sinnar. „En ill þykja mér þau tíðindi“, skýrði hann ennfremur 
sjálfur, „að óvinur vor, bráðsólginn sí og æ, sé nú að 
velta herskörum sínum eins og eyðandi elfustraumi hingað inn 
í hina frjóu dali Frankahéraðsins. Því fremur skundaði ég ferð 
minni til þess að láta eitt yfir mig ganga og yður, fagra Regína. 
Óttist ekki! Königshofen mun veita gott viðnám, og séra Híerónýmus, 
sem slapp særður eins og ég, frá Breitenfeld, er nú í 
óða önn að æsa landsfólkið til mótstöðu hvar sem óvinirnir ætla 
yfir að fara“.

„Svo þér ætlið þá“, sagði Regína kvíðafull, „að þessir óguðlegu 
villumenn muni þora að fara alla leið hingað“.

„Heilagir dýrðarmenn munu vaka yfir fegurðinni“, svaraði 
greifinn með undanfærzlu. „En nú fáum vér brátt ný tíðindi að 
heyra“.

Í þessu varð Regínu litið í gegnum gluggann og kom auga á 
hóp ríðandi manna, sem stefndu til hallarinnar og riðu í loftinu. 
„Skjátlist mér ekki“, sagði hún, „kemur þar séra Híerónýmus 
sjálfur“.

„Það lízt mér illa á“, umlaði greifinn við sjálfan sig.

Jungfrúin hafði séð rétt. Séra Híerónýmus var þá að ríða 
vindubrúna. Klerkurinn var lítill maður og ekki álitlegur sýnum, 
fölur og magur, en skarplegur á svip og áfergjulegur; lágu augun 
djúpt og voru á sífelldu iði frá einum hlut til annars. Hann var 
girtur hampsnæri utan yfir kufl sinn, og hékk við það langt sverð. 
En krúnu-hárskurðurinn sást nú ekki; hann hafði sár á höfði og 
bar húfu eða hettu úr leðri, sem var svört, og stakk illa af við 
helbleikt andlitið. Aldrei hafði Jesúítinn litið eins fælulega út. 
Allir karlar lögðu byssur við öxl til virðingar við hann, en þjónarnir 
stóðu á nálum, ef hann skipaði eitthvað. Leynilegur ótti 
gagntók alla, sem nærri voru. Var það því líkast sem feigð og 
faraldur hefði fylgt honum inn fyrir hallarhliðið.

Munkafaðirinn leit flóttalega á hið fylkta lið í hallargarðinum 
og heilsaði síðan brosandi jungfrú Regínu, og átti líklega það 
bros hans að bæta úr viðbjóð þeim, sem útlit hans vekti, en gerði 
það samt hálfu ljótara.

„Hinn heilagi Patríkus og allir dýrlingar gæti yðar og geymi, 
góða jungfrú! Tímarnir eru illir, æði illir. Sú heilaga jungfrú 
hefir leyft heiðingjunum að brjótast fram alla leið að vorum
borgarhliðum — sakir vorra synda“, bætti hann við, gerði krossmark 
og lygndi augunum.

„Og Königshófen?“ spurði greifinn.

„Hinn svikuli borgarvörður hefir gefizt upp“.

„En bóndaliðið, sem veitti viðnámið á skóginum?“

„Flýði víðsvegar sem fis fyrir vindi — sakir synda vorra“.

„En líkneski hinnar helgu Birgittu?“

„Hinir óguðlegu villumenn höfðu sett það á mörkina eins og 
fuglahræðu“.

„En“, — og nú breytti munkurinn málrómi sínum og gerði 
hann grimman og ógnandi. „Hvað sé ég, dóttir góð? Eruð þér 
hér enn þá, og kastalinn fullur af konum og börnum, en óvinirnir 
eru þegar hver vill komnir að dyrunum?“

„Jungfrú Regínu skal aldrei vanta verndarmann meðan þessi 
armleggur má sverði valda“, tók Friðrik greifi fram í.

„Höll þessi á heils árs byrgðir“, sagði Regína eins og til afsökunar. 
„En þér eruð þreyttur, verðugi faðir, þér eruð særður 
og þurfið hvíldar. Leyfið mér að sjá sár yðar; þér eruð sár á 
höfði“.

„Smáskeina, dóttir, smáskeina! Hver hugsar um mig? Ég hlýt 
óðara að framhalda lengra, óðara lengra — til Aschaffenborgar, 
sem er víggirt“.

„Mig uggir, að það sé um seinan“, svaraði greifinn, sem horfði 
út um gluggann yfir fljótið og bæinn.

„Heilaga María! Eru þeir þegar komnir!“ Jesúmunkurinn og 
jungfrúin flýttu sér út að glugganum. Kvöldsólin sendi síðustu 
geislana yfir Würtzborg og sveitina. Hestliðssveitir voru á harðri 
reið eftir strætunum, og á leiðinni upp til kastalans sást stórhópur 
af bæjarfólkinu, munkum og nunnum, konum og börnum á ferðinni 
með fulla farangursvagna með búshluti, flýði allt, sem 
vettlingi gat valdið. Hinum megin, Sweinfúrter megin við bæinn, 
fyrir austan fljótið, sást til riddaraflokks, sem bæði sótti fram 
varlega og djarflega, og mátti þar auðveldlega þekkja ferðarbrodd 
sænska hersins.

<i>„Maledicti Fennones!“</i> æpti munkurinn, og brá ósegjanlegum 
heiftarhrolli á hans helbleika andlit. „Þessir villumenn hafa 
vængi. Mætti þó jörðin gleypa þá lifandi!“ Að svo mæltu skundaði 
hann að skipa sjálfur fyrir hversu verja skyldi höllina.

Biskupssetur þetta, sem líka nefnist Maríuborg, gnæfir með
sínum gömlu múrveggjum á hæð einni á hægri bökkum Mainfljótsins. 
Fljótsmegin er þverbrattur hamar, en hinum megin er 
halli og auðvelt aðgöngu. Þar stóð vígi, í laginu sem hálfur máni, 
og skyldi það verja borgarhliðið. Þegar óvinirnir höfðu þá hindran 
sigrað, beið þeirra gryfja mikil inni fyrir, grafin niður í bergið, 
og kæmist þeir yfir hana, varð fyrir þeim hæsti hliðveggur 
kastalans, alskipaður brynjuðum hermönnum, sem biðu búnir 
að hleypa af þungum tinnubyssum, ellegar, ef enn nær væri 
gengið, að leggja menn gegn með atgeirum, ellegar að mylja 
þá með grjóti, sem borið var saman á múrnum. Og þegar þar 
við bætist, að eina leiðin yfir fljótið var ein einasta mjó brú 
og að 48 fallbyssur vörðu gervallan bæinn og sveitina víðsvegar 
umhverfis hann, er það auðsætt, að Keller í broddi 1500 manna 
og með mesta vistaforða gat með fyllstu ástæðu beðið biskupinn, 
þegar hann fór, að vera góðrar vonar.

En Gústaf Adólf hafði líka fyllstu ástæðu til að taka þennan 
kastala, hvað sem það kostaði. Tillý hafði aftur safnað nýjum 
her hvaðanæfa frá og var nú, fám vikum eftir bardagann við 
Breitenfeld, á leið frá Hessen í miklum vígahug, hafði 30,000 
manna og skundaði fram til liðs við Würtzborg. Konungur skoraði 
á staðinn að gefast upp og tók þegar farstaði alla, en þá 
hallaði degi og varð að fresta áhlaupinu. Morguninn eftir gafst 
bærinn upp. En Keller notaði næturmyrkrið, flutti allan liðstyrk 
sinn, fjölda flóttamanna og stórmikinn farangur upp á kastalann, 
og sprengdi síðan tvo boga á brúnni yfir fljótið og stöðvaði svo 
óvini sína. En hverfum nú aftur til hallarinnar. Þessa nótt hafði 
engum nema ungbörnum komið svefn á auga í biskupshöllinni. 
Sí og æ komu nýir hópar af dátum, munkum og konum; ávallt 
skrölti í borghliðinu af vögnum; hvelfingarnar bergmáluðu köllin 
í varðmönnunum, skipanir fyrirliðanna og grátinn í börnunum, 
og innan um þessi ólæti heyrðist söngur munkanna frá kapellunni, 
þar sem þeir voru að ákalla hina heilögu guðsmóður og 
aðra dýrlinga og biðja um varðveizlu þeirra fyrir kastalann, hið 
sterkasta verndarskjól kaþólskra manna í öllu Frankalandinu.

Til þess að rýma til fyrir þessum mannsæg hafði jómfrú 
Regína látið heimil herbergi sjálfs biskupsins og sömuleiðis tvær 
skrautlegar stofur, er hún sjálf bjó í neðst í höllinni, og hafði 
flutzt með þernum sínum upp í tvo klefa í eystra turninum. 
Kom það fyrir ekki að henni var sagt, að þar myndu skoteldar
óvinanna fyrst kveikja í. Hún naut héðan hins bezta útsýnis úr 
öllum kastalanum og vildi þeim því ekki sleppa. „Meinið mér 
ekki þess“, sagði hún við munkinn, þegar hann aðvaraði hana. 
„Ég vil sjá, hversu villumönnunum fer að blæða, og sjá þá falla 
fyrir fallbyssum vorum; það verður dýrðleg sjón!“ „Amen“, 
sagði pater Híerónýmus. „Þú veizt, dóttir góð, að höll þessi er 
varin af tveimur máttugum Maríumyndum, og er önnur úr gulli, 
en önnur er úr gylltu tré. Ég vil hengja trémyndina upp í herberginu 
þínu, það mun bægja kúlunum frá turninum þínum“.

Óðara en dagur rann, stóð Regína við turngluggann sinn litla. 
Það var ljómandi fögur sjón að sjá þegar sólin rann upp á hinum 
haustleitu hálsum með vínekrurnar enn þá hvarmgrænar, en 
Mainfljótið rann þar í bugðum í morgundýrðinni eins og skínandi 
gull- og silfurband. Niðri í bænum var allt á hreyfingu. 
Fjórar herdeildir af sænsku fótgönguliði æddu inn með blaktandi 
fána og bumbur og básúnur; mátti glöggt sjá, hvernig pansararnir 
blikuðu í sólskininu og fjaðraskúfar foringjanna bifuðust fyrir 
vindinum. Ótti og undrun háðu hólmgöngu í hjarta hinnar ungu 
meyjar.

„Líttu á“, mælti hún við Katrínu, „líttu á riddarana tvo þarna 
með gula pansara í ferðarbroddi villumannaliðsins!“

„En hvað þeir eru drengilegir til að sjá! Nú beygja þeir fyrir 
hornið á strætinu — þar koma þeir aftur! Lítið á, hversu allir 
hliðra til fyrir þeim“.

„Kalla þú á Friðrik greifa; hann hefir verið yfir hálfan mánuð 
í herbúðum Svíanna og þekkir helztu höfðingja þeirra“.

Greifinn, sem ekki gat tekið þátt í vörn hallarinnar sakir sáranna, 
var feginn boði jungfrúarinnar. Nú voru Svíar búnir að 
taka bæinn og hvörfluðu nú hópar af þeim um fljótsbakkann 
og við sprengdu brúna. Í sama bili hófu fallbyssur kastalans 
sönglistina. Hér og þar laust niður kúlu þar sem Svíar stóðu, 
og reyndu þeir til að fá sér skjól bak við húsin á bakkanum.

„Heilaga María! Þar féll einn maðurinn og stendur ekki upp 
aftur!“ æpti Katrín, og gat ekki dulið meðaumkun sína.

„Sé hann sankti Fransiskur lofaður! Þar fækkaði um einn 
villumanninn í veröldinni“, sagði Dóróþea gamla, fóstra Regínu, 
sem séra Híerónýmus hafði sett til þess að vaka yfir hverju 
hennar fótmáli. „En það er óttalegt að skjóta menn til bana!“

Friðrik greifi brosti við og mælti: „Þá hefðuð þér, jungfrú 
Katrín, átt að sjá vígvöllinn við Breitenfeld. Níu þúsund fallnir!“

„Það er viðbjóðslegt!“

„Getið þér sagt mér, greifi, hverjir þeir riddarar eru, sem þarna 
nema staðar í miðri skothríðinni og virðast vera að njósna um 
ásigkomulag kastalans?“

„Afsakið mig, fagra frændkona; púðurreykurinn tekur að varna 
víðsýnisins. Þessir riddarar — eins og ég lifi er það sjálfur konungurinn 
og greifinn Pehr Brahe. Mér þykir illt þeirra vegna ef 
séra Híerónýmus skyldi þekkja þá, því þá myndi hann láta miða 
öllum borgarinnar byssum beint á þá“.

Eftir þessi orð læddist Dóróþea gamla út úr stofunni.

„Hvað sögðuð þér, frændi, þykir yður illt vegna villukóngsins?“

„Hversvegna brennur yður eldur úr augum, fagra Regína, þótt 
ég segði svo? Skiljið þér ekki, þér, sem eruð svo göfuglynd og 
viðkvæm í lund, að manni er leyfilegt að sýna hluttekningarsemi 
hraustum og hæverskum óvini. Konungur þeirra Svíanna er 
hetja mikil, sem verðskuldar vora aðdáun engu síður en heiftir 
vorar og hatur“.

„Ég skil yður ekki, villutrúarmaður!“

„Skaparinn fyrirbjóði, að þér nokkru sinni fáið að sjá hann 
innan þessara múra, en þá munduð þér skilja mig — nú nú, 
þeir ætla að steypa sér yfir brúna; þeir varpa bjálkum yfir bogagötin! 
Það er fífldirfska!“

„Þar féllu fjórir í einu!“ æpti Katrín.

„Ég þekki þá gerla!“ æpti greifinn og æstist æ meir við orustugnýinn, 
sem tekinn var að hrista kastalamúrana, „ég þekki þá, 
það eru Skotarnir. Það eru ekki til hraustari menn í öllum 
Svíaher. Skotar og Finnar eru ávallt fremstir þar sem mest er 
mannraunin“.

„Nei, lítið á, frændi! Skotarnir yðar hopa undan, þeir þora 
ekki að hætta til hins voðalega hlaups!“

„Þar þarf meira til en mennskra manna hugrekki. 24 fet undir 
hinum örmjóa bjálka ólgar fljótið.“

„Tveir grannvaxnir fyrirliðar stökkva út á bjálkann“.

„Það eru bræðurnir Romsay, báðir kornungir menn. Ég þekki 
þá á bláa silkibandinu þeirra, þeir unna báðir sömu konu og bera 
hennar lit, en unna þó hvor öðrum engu miður“.

„Guð varðveiti þá! — Æ, María, þú hin heilaga, þetta er hræðilegt
að sjá“. Katrín brá höndum fyrir andlit sér. Óðara en hinir 
hugprúðu Skotar höfðu náð miðjum bjálkanum, sáust þeir riða 
til falls, missa síðan jafnvægið og steypast niður í fljótið. Rétt 
á eftir sázt hvar þeir stríddu í iðunni. En brátt hittu þá kúlur 
óvina þeirra, fór þeim þá að förlast sundið, því herklæðin drógu 
þá niður. Á næsta augabragði luktist fljótið saman yfir þessum 
riddaralegu æskumönnum.

„Þér leizt áðan svo vel á ófriðinn“, sagði Regína kuldalega, en 
hjarta hennar var samt heitt og barðist ákaflega.

„Já, á fögru riddarana, hljóðfærin og veizluhöldin, en ekki á 
þetta“, æpti Katrín grátandi.

„Skotarnir hopa!“ kallaði ein þernan.

„Já“, sagði greifinn áhyggjufullur, „en Svíarnir eru að byrja 
yfirför á bátum“.

„Skotarnir hlaupa aftur út á bjálkann“

„Það hugsaði ég lengi“, svaraði greifinn. „Guð hjálpi til, þeir 
komast yfir; þeir taka sér stöðu á bakkanum. Vorir menn eru 
að gera úthlaup“.

„Farið þér gætilega, jungfrú Regína, beygið yður ekki út úr 
glugganum. Hinir sænsku miða byssunum á turninn“.

„Eruð þér hræddur greifi?“ mælti Regína brosandi.

Greifinn kafroðnaði. „Ég þykist hafa sýnt og sannað hið gagnstæða. 
Hlustið þér til og þá munuð þér heyra æ annað veifið 
dunur, sem þér vitið ekki hvar af koma, og hrun eins og eftir 
smágrjót. Ég skal segja yður hvað það er. Það eru fallbyssukúlur, 
jungfrú góð. Þér mynduð heyra betur þeirra sönglist, ef 
hávaðinn gerði yður ekki daufa. Síðan fyrir hálfri stundu hafa 
þær verið að rífa hvert stykki á fætur öðru úr turnmúrnum og 
sífellt á sama stað. Það eru ekki sykurkringlur, kæra frænka; 
þessir Svíarnir hafa lært listina af sjálfum töfra-veiðimanninum“.

„Munduð þér trúa því —“.

„Að Svíarnir ætli sér að skjóta niður þennan turn til þess 
að fylla kastaladíkið með því sem hrynur? Já, frænka, og ég 
trúi því, að þeim takist það. Yður er hér ekki óhætt eitt augnablik 
framar; þér hljótið héðan að fara“.

„Undireins, náðugi herra, undireins! Komið, jungfrú!“ kallaði 
Katrín og vildi toga húsmóður sína burt með sér. En Regína var 
æst í skapi. Hún var vön að skipa öðrum, og þó gerði ef til vill 
meira að verkum þrályndið í hennar gersamlega andstæðilegu
lund, sem fléttaðist saman við trúarofsann, þann er Híerónýmus 
hafði innrætt henni frá blautu barnsbeini. Hún hörfaði aftur á 
bak, þreif hina gylltu Maríumynd, er munkurinn gaf henni til 
varnar, og nam staðar úti í gluggaskotinu. „Far!“ sagði hún, „ef 
þér eruð svo trúarveikur, að þér efist um varðveizlu dýrlinganna. 
Ég verð hér kyrr og kúlur villumannanna skulu ekkert megna 
móti —“. Jungfrú Regína var ekki búin að segja það sem 
hún hugsaði þegar kúla small á turnveggnum á ská og braut 
skarð í gluggatóttina að utanverðu. Stórfjúk kom inn gegnum gluggann 
af möl og kalki, steypti um koll Maríumyndinni og huldi 
Regínu í ryki og rusli.

„Burtu héðan! nú sjáið þér sjálf“, æpti greifinn. „Förum, förum!“ 
sögðu þernurnar utan við sig af hræðslu. En Regína varð 
einungis snöggvast forviða, en kom óðara til sjálfs sín aftur, 
laut niður, reisti upp myndina og sagði örugg: „Þeir orka engu 
í móti hinni heilögu jungfrú“.

Hún sagði ekki satt. Sú heilaga mær var komin í fjóra parta. 
Um varir greifans lék vantrúarháðsbros og leiddi hann nú mótstöðulaust 
frændkonu sína, sem ekki leizt lengur á blikuna, út úr 
þessu voðaherbergi.

Meðan á þessu gekk í turninum, hafði Keller tekið ráð sín 
saman til varnar kastalanum. Hann gat ekki varnað Svíum að 
komast yfir fljótið, en hvert fótmál, sem þeir stigu nær höllinni, 
leiddi þá líka nær fallbyssunum. Þær þynntu ógurlega hersveitir 
hinna hraustu drengja. Liðlangan þann dag gátu Svíar engu 
áorkað.

Híerónýmus var á ferli aftur og fram á múrveggjunum með 
munkum sínum, sem stökktu vígðu vatni yfir fallbyssurnar og 
gerðu krossmark yfir byssulásunum. Dóróþea gamla hafði hvíslað 
einhverju í eyra honum og allri hans athygli var úr því beint 
að einum og sama stað, þar sem menn höfðu séð hina tvo menn 
með gulu pansarana. Hinn verðugi faðir tók nú sjálfur að bisa 
við eitthvert þyngsta báknið og miða á nefndan stað, en óðara 
en hann hleypti af skotinu, féll hann á kné og las fjórum sinnum 
<i>Pater noster</i> og fjögur Maríu-vers með. Síðan hlunkaði stórskotið, 
en ekki gat munkurinn séð, hvar það hafði við komið; 
riddararnir sýndust standa kyrrir í sömu sporum og fyrr, þegar 
reykurinn sveif frá. Hugsaði nú séra Híerónýmus að fjórum 
sinnum mundi ekki hafa verið nóg, og las nú átta sinnum hið
sama og áður og hleypti síðan aftur af. En allt fór á einn veg; 
kúlurnar virtust krækja fram hjá þessum kjörnu blótfórnum. Forsjónin 
hafði ekki enn þá ákvarðað örlagastund Gústafs konungs, 
og Pehr Brahe var varðveittur fyrir Finnlands sakir. Hver getur 
sagt, hvað orðið hefði úr sigurvinningum Svía og menntun Finna, 
hefði morðkúla munksins hitt skotmark sitt?

Pater Híerónýmus varð óður við þetta; hugsaði hann nú að 
lesa tólf sinnum og freista síðan á nýjan leik, en þá var klappað 
á öxl honum. Það var gamall liðsmaður, er sleppt hafði verið 
lausum af Svíum um leið og greifanum af Lichtenstein. „Hættið 
þér þessum leik“, mælti maðurinn aðvarandi. „Sá maður, sem 
þér viljið hæfa, verður ekki hæfður; það „lossar“ ekki á hann“.

Hjátrú Jesúítans var meiri en hyggindi hans, þegar svo vildi 
til; hann sneri sér við og umlaði í lágum hljóðum:

„Þetta mátti mig gruna. Af hverju veiztu, sonur, að ekki 
„lossar“ á hann?“ spurði hann og lækkaði róminn.

„Það heyrði ég í sænsku herbúðunum. Konungurinn ber eirhring 
á hægri handar vísifingri, sem er allur ritaður bjargrúnum. 
Hring þann gaf honum galdrakona á Finnlandi þá er hann var 
ungur, og meðan hann ber hann á hendi, bítur hann hvorki blý 
né járn, hvorki eldur né vatn“.

„Ekkert má á hann bíta, segirðu? Ó, <i>maledicti Fennones!</i> Því 
eruð þér hvervetna til slysa!“

„Hvorki járn eða blý má bíta á hann“, hvískraði dátinn, „en 
ef ég mætti koma upp með annað ráð —“.

„Mæl þú, sonur! Syndakvittun fær þú fyrirfram“.

„Æruverðugi faðir, ráðið er syndsamlegt“.

„Í þjónustu heilags málefnis helgar augnamiðið hvert einasta 
meðal, og segðu frá, sonur góður“.

„Gull af helgri mynd —“.

„Nei, sonur, nei, slíkt má með engu móti snerta; hefðir þú 
sagt hníf úr gleri eða nefnt óvenju næma eiturtegund, þá mætti 
á það líta, en gull af dýrlingi! ekki það, sonur sæll; sleppum 
því, sleppum því“.

Nú var náttmyrkrið dottið á og dagsins dauðastrit var á enda. 
Hinir örmæddu liðsmenn fóru nú að endurnæra sig á mat og 
drykk og Keller lét skenkja þeim dýrmætt vín til hressingar. 
Jungfrú Regína hafði flúið niður í herbergi sín og Friðrik greifi 
var genginn til hvílu. Bráðum heyrðist hvergi annað hljóð í
kastalanum en kall varðmannanna þegar þeir skiptust um vörðinn, 
og þar saman við ómur af klúrum kviðlingum, sem drukknir 
dátar voru að syngja, eða ómur frá veizlunni, sem Keller hélt fyrirliðum 
sínum í vopnasalnum. En í hinni skrautlegu hallarkapellu 
uppi á sjálfu háaltarinu stóðu gull-líkneski Maríu meyjar og 
frelsarans, en postulanna þar utar frá úr silfri. Óttusöngurinn var 
á enda og munkarnir höfðu gengið sumir til sængur, en sumir 
til vínbikaranna. Einungis einn var enn þá á ferli og kraup nú 
við altarið, og frá lampanum, sem aldrei slokknaði, lagði bjarma á 
hið náföla andlit Jesúmunksins.

„Heilaga mær“, mælti hann biðjandi, „fyrirgef þú þínum þræli, 
að hann dirfist að útrétta sína hönd og ræna skrúðafaldi þinnar 
gullnu skikkju. Ó, <i>sanktissima</i>, þú veizt, að það er gert í góðum 
og helgum tilgangi, til þess að fella svarinn óvin heilagrar kirkju, 
hinn mikla villukonung, sem hinir heiðnu Finnar hafa með guðlausum 
göldrum brynjað móti sverðum og kúlum rétt-trúnaðarmanna. 
Virstu nú að láta gull það, er ég klippi nú af kápu 
þinnar dýrðar, verða þér sjálfri til vegsemdar og gegnum smjúga 
hið sauruga hjarta villukonungsins; skal ég því heita þér, heilaga 
María, að gefa þér í þess stað, sem þú nú lætur, dýran skrúða 
úr flaueli og ekta perlum og láta nótt og nýtan dag logagyllt 
vaxkerti loga frammi fyrir mynd þinni. Amen!“

Þegar séra Híerónýmus hafði lokið þessari bæn sinni, leit hann 
upp skjálfandi og sýndist honum ekki betur en að myndin, sem 
skein móti lampanum, kinkaði kolli sem heyrði María þessa 
blindninnar bænagerð.



4. Jungfrú Regína vinnur eiðinn


Næsti dagur eftir það, sem nú var frá sagt, var heitur og 
mannskæður. Svíar skutu á kastalann með mesta ákafa og grófu 
ganggrafir allt undir veggi hans. En hins vegar vörðust keisarans 
menn hraustlega. Hver stundin var hvorum tveggja dýr; innan 
fárra daga myndi Tillý vera kominn að baki Gústafs, Svíaher 
til beinustu eyðileggingar, en bráðrar bjargar hinum umsetnu 
mönnum.

Jungfrú Regína og þernur hennar voru nú inniluktar í höllinni
og höfðu nú útsýni miklu verra. En því meira höfðu þær 
að starfa. Sí og æ óx fjöldi sárra manna, er annast þurfti. Hin 
unga mær gekk eins og góður engill frá einum beði til annars í 
hinum mikla vopnasal, þar sem hinir sáru fengu rúm. Hönd 
hennar hellti viðsmjöri í sár þeirra, og hennar mildu orð veittu 
huggun hverju hjarta. Hún talaði um hið helga málefni, sem 
þeim blæddi fyrir; hún hét þeim, sem yrðu á lífi, gulli og gæfu, 
en hinum, sem féllu, eilífri sælu.

Skotþruman hristi hinn forna kastala, svo var hún áköf. Jungfrú 
Regínu kom það í hug, að hún hefði gleymt talnabandi sínu 
uppi í turninum, því að þess þurfti hún nú við bænalestur hinna 
særðu. Hún var komin út á þröskuld vopnasalsins, en í því varð 
svo mikill brestur, að kastalinn allur frá grunni skalf og titraði. 
Hún fölnaði upp af ótta og nam staðar, en í því stökk inn greifinn 
af Lichtenstein.

„Hvað gekk á?“ spurði jungfrúin.

„Þakkið þér dýrlingunum, jungfrú, að þér fylgduð heilræði 
vinar yðar. Turninn er hruninn!“

„Og nú er úti um oss?“

„Ekki enn. Svíar gerðu ráð fyrir, að kastaladíkið myndi fyllast, 
þegar turninn hryndi. En hann hefir hrunið inn á við. 
Fjandmenn vorir virðast vilja storma[* [** öfugt c tákn]: hlaupa á vegg eða vígi með höggorustu.]. Gakk hingað að glugganum; 
héðan sjáum við hallarmúrinn. Lítið á séra Híerónýmus! 
Hann liggur þar á knjám við miklu fallbyssuna. Ég skal veðja 
um að hann hefir fengið Svíakonunginn í færi“.

Greifinn hafði getið rétt. Jesúítinn hvessti hauksnör augun á 
sama depilinn, og hinar þunnu varir hans voru sí og æ að tauta 
sömu bænirnar. Njósnaraugu hans höfðu aftur þekkt konunginn, 
þar sem hann sat á hesti eins og hinn fyrra dag við hlið 
Braha; voru þeir nú við yzta vígið. Malarbarð eitt hlífði þeim 
við smáskotum, en það var ónýtt vígi fyrir stórskotum. Séra 
Híerónýmus reiddi sig nú á blýkúlu þá hina miklu, er hann 
hafði steypt utanum gullið af skikkju Maríu meyjar. Hann laut 
niður til að laga byssuna, augasteinar hans urpust saman, en 
nasirnar flenntust af heiftarhug og bænirnar féllu í boðaföllum 
af vörum hans — nú rétti hann úr sér skyndilega, sveiflaði tundrinu 
í kross og hleypti af. Glóð og reykur brauzt út úr fallstykkinu.

Heift og hamfarir! Þegar reykurinn sveif frá, sáust riddararnir 
heilir á húfi hopa til hliðar. En það eina sinni hafði 
Gústaf Adólf átt lítið eftir, því kúlan kom á malarbarðið hjá 
honum og huldi hann allan og félaga hans þykku rykskýi.

Jesúmunkurinn flýtti sér niður af múrnum, úrvinda og í illu 
skapi.

„Bíð þú, Belíals kóngur!“ tautaði hann við sjálfan sig. „Eitthvað 
annað sinn tekst mér að stela hringnum, sem hlífir þér, og 
vei þér þá!“

[052.png]

Nú skipaði konungur að storma skyldi útvígi kastalans. Þeir 
Axel Lilja, Axel Ramsay og Hamilton sóttu fram með sínar sveitir. 
Þar voru ótrúlegar torfærur fyrir. Þeir urðu að klifra upp hamarinn 
í kúlnahríðinni, stökkva síðan yfir díkið og klifra loks upp 
virkisvegginn. Fremstir allra óðu fram Austurbotnsmenn og Skotarnir; 
hélt þar ekki við er þeir fóru. Sáu menn þá, er fremstir 
gengu, falla með sprengd eða klofin höfuðin, en hina næstu klifra 
yfir þá með sverð sín milli tannanna. Konungur sjálfur reið svo 
nærri sem hann mátti, til þess að eggja fram menn sína. Byssukúla 
reif sundur leðurhanzka á hendi hans, en særði hann ekki. 
Því trúði alþýða, að Gústaf Adólf biti hvorki járn eða blý.

Eftir tveggja stunda skæða hríð höfðu Skotar og Finnar náð 
vígjunum, en hinir hopuðu inn í kastalann. Þá var síðari hluti 
dags um fjórðu stund.

Eftir þennan sigur tóku Svíar sér fáeinna tíma hvíld. Var 
þá haldin ráðstefna, og ákveðið að næsta morgun skyldi hin 
fræga bláa og gula herdeild storma höllina. Austurbotnsmenn
voru til kjörnir af konungi að ganga fremstir í þessa raun, en 
Skotar, sem misst höfðu fjölda liðs, skyldu þá hvíla sig. Sagan 
bætir því við, að kappanum Hamilton hafi þótt þessari vorkunnsemi 
fylgja svo mikil sneypa fyrir sig, að hann hafi þegar í stað 
beiðzt orlofs og yfirgefið herinn.

Hagur kastalans manna var hvergi nærri enn kominn í óvænt 
efni. Þeir höfðu nálægt þúsund vopnfærra manna og þurftu 
þeir nú síður að skipta því liði, er tekin voru útvígin. En þeir 
höfðu misst trúna á sigurinn, og það tjón munaði þá meiru en 
vígin. Keller reyndi að tala kjark í þá, en það tókst ekki. Ekki 
stoðaði heldur, að munkarnir gengu í prósessíu eftir veggjunum 
og báru hið gyllta Maríu-líkneski. Þegar myrkt var orðið, var 
allt orðið í uppnámi, liðsmenn hlýddu ekki framar skipunum, 
en sumir þeir, sem deigastir voru, héldu ráð um sín á milli, 
hversu þeir mætti undan komast og strjúka í myrkrinu.

Um miðnætti lá jungfrú Regína á knjánum fyrir altari hallarkirkjunnar 
og baðst fyrir heitt og hjartnæmilega og hét á líkneski 
guðsmóðurinnar.

„Heilaga María!“ mælti hún, „varðveittu höll þessa, varðveittu 
þína kaþólsku trú móti trúarvillingunum. En sé það vilji þinn, 
að þessi borg falli, gott og vel! láttu þá óvini vora og þína verða 
undir rústum hennar, og allra helzt þennan óguðlega konung 
og hans illu Finna, þá sem í dag og oftsinnis áður skæðast allra 
hafa barizt mót þínu heilaga málefni“.

„Amen“, sagði rödd, og þegar hún leit upp, sá hún Híerónýmus 
standa hjá sér. Útlit hans var ískyggilega alvörugefið og gremjuglott 
lék um hans fölu og þunnu varir.

„Veiztu nú, hvers þú beiðist, dóttir sæl“.

„Um sigur fyrir kaþólska trú, en dauða fyrir villumennina“.

„Þú ert ung og hugur manna og kvenna hverflyndur. Muntu 
hafa þrek til að hata fjandmann trúar þinnar, enda þótt þú 
einhverju sinni skyldir unna einhverjum þeirra sem kona?“

„Það á ég, faðir minn, það á ég vissulega“.

„Þú ert skriftabarn mitt, og ég vil ekki vita af sál þinni í 
eilífri glötun. Hefir þú hugrekki til að fórnfæra þér, sakir sigurs 
hins heilaga málefnis, og ávinna þér um leið lífsins kórónu?“

„Já, faðir minn“.

„Nú vel, vittu þá, að kastalinn verður ekki varinn; ég sé það 
fyrir, að hann fellur í hendur hinna sænsku. Þeir munu gera
þig að fanga. Þú ert ung og fríð og munt vinna þokka villukonungsins. 
Þú skalt neyta þess að komast nærri persónu hans; 
hann mun ekki gruna þig, og gefi þér þá hin heilaga María 
færi, skaltu —“. Jesúmunkurinn tók fram silfur-róðukrossinn, 
brá fingrinum á brjóst myndinni og hljóp þar út morðhnífur svo 
bjartur og hvass, að af honum lýsti.

„Vægð, faðir, þetta hlutverk er hræðilegt“.

„Enga vægð! Hin heilaga kirkja heimtar blinda hlýðni. <i>Perinde 
ac cadaver</i>, eins og nár, sem engan vilja þekkir. Elskar þú guðs 
móður?“

„Þú veizt, að ég elska hana“.

„Sjá þú: þetta stykki af sinni gullnu skikkju hefir hún misst 
í nótt. Það er jarteikn, sem boðar hennar reiði. Elskar þú einnig 
mig, dóttir mín?“

„Ég heiðra yður meira en nokkurn annan, faðir!“

„Líttu á þetta limlesta höfuð“, og munkurinn tók af sér skinnhúfuna 
og beraði stúfana eftir eyrun hin afhöggnu, og var ekki 
frítt að sjá. „Þannig hafa menn þessa guðlastandi konungs, Finnarnir, 
leikið vin þinn og skriftaföður. Hikar þú enn við að hefna 
guðs móður og hefna mín?“

„Hvers beiðist þér af mér, faðir minn?“

„Heyr mig! Villukonungurinn ber á hægra vísifingri lítinn 
hring úr eiri. Þessi hlutur gætir hans við feigð og fári, og þessum 
hring skaltu af honum ná leynilega, og finnist þér armleggur 
þinn of veikur, þá skaltu kalla mig. Við skulum nísta hans 
hjarta, þótt það sé drekans hreysti brynjað“.

„Sé þetta vilji hinna heilögu: þá gott og vel!“

„Legg þú tvo fingur á þennan kross og vinn þann eið, sem ég 
fyrir les: Ég vinn eið og sver við þennan kross og alla heilaga 
að gera og framkvæma það, sem ég nú hefi heitið frammi fyrir 
líkneski hinnar heilögu meyjar Maríu. Og rjúfi ég nokkru sinni 
eið þennan, þá hvíli bölvanin yfir mér og mínu afkvæmi í sjöunda 
lið“.

„Ég vinn þess eið og sver við þennan kross og alla heilaga 
að gera og framkvæma það, sem ég nú hefi heitið frammi fyrir 
líkneski hinnar heilögu meyjar Maríu. Og rjúfi ég nokkru sinni 
eið þennan, þá hvíli bölvanin yfir mér og mínu afkvæmi í sjöunda 
lið“.

<i>„Fiat voluntas tua, ut in cælis, sic etiam in terra</i>[* Verði þinn vilji, svo á jörðu, sem á himni.]
.<i> Amen!“</i>

Og næturkyrrðin innsiglaði þennan voðalega eiðstaf, sem með 
eirhlekkjum batt óbornar kynslóðir við hvikulan vilja sextán ára 
gamallar meyjar.

Um sama leyti næturinnar söfnuðust saman Austurbotnsmenn 
og annað lið, er storma skyldi kastalann. Vínkerin gengu milli 
þeirra, og þó hófsamlegar en endranær, því að árvekni konungsins 
leyfði enga óforsjálni. Fjöldi manna kom úr ýmsum deildum 
hersins og beiddi leyfis að mega taka þátt í hinu djarfa fyrirtæki. 
Allir voru öruggir og væntu bæði fjár og frægðar.

Síðastur þessara sjálfboða var ungur maður, hár og bjartur, 
djarflegur og glaðlegur á svip.

„Skruggur og skoteldar! er þú það, Bertíla?“ kallaði hinn lági 
og gildi Larson, fyrirliði Austurbotnunganna, þegar hinn kom inn. 
„Eins og þú sérð“, svaraði unglingurinn og greip hönd hans og 
skók í fyllsta trúnaði.

„Nei, nú gengur yfir mig! Pilturinn ætlar ekki að hlífa nýja 
lautenants-bréfinu sínu. Er það hugur! En ekki get ég að því gert, 
lagsmaður minn sæll, svei þeim dropanum, sem ég á eftir í 
flöskunni. En hvað gengur á fyrir þér, hefirðu breytt nafni þínu, 
Bertel? Hvaða hrærigrautur er það, hvorki sænska né finnska?“

„Það skeði við Breitenfeld“, svaraði Bertel og lá við að roðna, 
„lagsmenn mínir hafa lengi kallað mig svo, og — það er styttra“.

„Það er rugl og hégómi; þú ert ekki of góður að bera bóndanafn, 
þótt þú sért orðinn fyrirliði“.

„Er búið að varpa hlutunum?“ spurði hinn ungi maður, en 
svaraði ekki hinu.

„Nei, þú kemur mátulega til að freista hamingju þinnar“.

Það átti að varpa hlutum um yngri fyrirliðana, sem allir 
höfðu beiðzt þeirrar sæmdar að fá að gera hina fyrstu háskalegu 
njósnarför. Hjá því varð ekki komizt. — Hlutirnir voru hristir 
í stálhúfu; fjórtán hendur voru á lofti til að gripa þá, og hinn 
eini öfundsverði, sem hlaut, var Bertel.

„Gáðu nú vel að þér, drengur minn“, sagði Larson. „Skruggur 
og skothlunkar! Mundu eftir því, að kastalinn er fullur af kristsmunkum. 
Við hvert fótmál þitt er fallhlemmur, í hverjum róðukrossi
er fólginn daggarður, og í sama bili og æpt er siguróp, 
heyrist hvellur, sem sprengir sigurvegarann í loft upp“.

Klukkan var yfir fjögur um morguninn og enn var hálf stund 
til dags. Bertel fékk sjö menn til forráða og skipun um að rannsaka 
kastalann, svo nærri sem hægt væri að komast. Á meðan 
biðu hersveitirnar inni í girðingunni, búnar til taks við fyrstu 
bendingu.

Nóttin var niðdimm. Bertel og hans menn læddust að vindubrúnni 
og fóru svo varlega, að varðmenn keisarans urðu þeirra 
ekki varir. En hver vill lýsa undrun hans, er hann fann, að 
brúin lá kyrr yfir díkið?[* Sumir sagnamenn hafa ritað, að brúnni hefði ekki orðið lyft sökum 
mannabúka, sem lágu á henni eftir bardagann.]

Hann nam staðar í fyrstu sem ráðvilltur, því hann minntist orða 
Larsons. Skyldi þetta vera veiðisnara? Allt var hljótt. Bertel gekk 
öruggt en þó hægt og hægt yfir brúna.

„Wer da?“ (hver þar?) æpti varðmaður í keisarans liði með 
þrumurödd.

„Sænskir menn!“ svaraði Bertel og klauf þann sem kallaði í 
heila niður. „Komið, félagar, kastalinn er unninn!“ Hinir sjö 
þustu yfir á hæla honum. Fyrir innan vindubrúna stóðu 200 
hermenn keisaraliðsins á verði. Þeir urðu hremmdir og ráðvilltir 
og hugðu víst, að allur sænski herinn væri að koma yfir brúna. 
Þeir freistuðu í skyndi að ná aftur borghliðinu, en hinn hugprúði 
fyrirliði og menn hans hopuðu hvergi. Það var Bertel til 
liðs að svo var dimmt í hliðhvelfingunni, að enginn þekkti vin 
frá óvini, og hittu keisarans menn eins hverjir aðra sem óvini 
sína, hvar sem þeir hjuggu og stungu. Þröngin varð skjótt svo 
mikil við hliðið, að engu sverði varð viðkomið til höggs, og munaði 
litlu að hinir ofurhuguðu aðkomumenn yrðu nístir til bana 
við vegginn af þunga hinna járnklæddu hermanna, sem að sóttu. 
En í réttan tíma heyrðist kall þeirra Bertels og vopnagnýrinn út 
í vígið. Sótti nú allt sænska liðið inn til kastalans. Keller og 
hans lið bjóst og þegar niður til að verja innganginn. En Finnar 
voru nú komnir á kreik og sóttu fram; komust þeir og skjótt inn 
í hallargarðinn. Þeir Keller vörðust eins og óðir væru, og margur 
hraustur Svíi og Finni féll þar á hádegisstund sigursins. Fall 
þeirra eggjaði og hvatti aðra fram. Menn tóku að kalla hátt: 
„Sömu grið og í Magdeborg!“ en það óp þýddi vægðarlausan dauða
fyrir hvern og einn keisarans mann. Varð þar hið hroðalegasta 
mannfall. Margir munkar tróðust inn í þröngina sakir trúarofsans, 
sumir með blys, en sumir með vopn í höndum. Flestir voru 
brytjaðir niður, en aðrir köstuðu sér niður sjálfir og létust dauðir 
vera. Tók nú óðum að birta yfir drápsæði þessu og valköstum.

Þá hljóp fram Ljenharður Þorsteinsson (Lennart Thorstenson) 
og þreif höndum hinn óða Keller, gaf honum grið og bjargaði 
honum undan æði liðsmannanna. Þeir, sem þá voru á lífi eftir 
af liði keisarans, köstuðu vopnunum og var þá kastalinn unninn.



5. Júdit og Hólófernis


Þegar sólarinnar fyrstu árgeislar léku sér á öldum Main-fljótsins, 
var kastalinn Maríuborg á valdi Svía. Konungur reið þá 
inn í hallarforgarðinn, sem fullur var af dauðum mönnum; 
fundust þar í valnum yfir 20 munkar. Konungi sýndist sem 
sumir þeirra, sem þar lágu fallnir, væri heldur fjörlegir í kinnum 
og kallaði hátt: „Standið upp! Ekkert illt skal yður gert verða“. 
Óðara spruttu þar á fætur margir, er menn hugðu steindauða, heilir 
og kátir og vottuðu þakkir sínar hinum göfuglynda villukonungi. 
Kastalinn var unninn með áhlaupi, og varð því að leyfa liðsmönnunum 
að ræna hann. Fengu menn þar hið mesta ógrynni 
herfangs í silfri og gulli, vopnum og alls konar góðum gripum. 
Konungur hélt sjálfur vopnabúrinu, er í var alvæpni 7000 fótgönguliðs 
og 4000 hestliða, 48 fallbyssur, 4 skothylki, þau er 
mörsar heita; enn fremur hesthús kastalans með hið bezta gæðingaval, 
svo og kjallarann, fullan dýrindis víni. Bókhlaðan var 
send að gjöf Uppsala-háskóla. Dýrlingalíkneskin hlaut ríkisfjárhirzlan. 
Þótt margir menn í staðnum fengju aftur eignir þær, 
er þeir höfðu flutt upp í kastalann, varð hlutskipti liðsmannanna 
svo mikið, að þeir mældu silfrið í höttum sínum. Loksins var 
Keller neyddur til að segja til fjársjóða biskupsins; fundust þeir 
undir hvelfingu einni niðri í herbergi því, er lá undir kjallara 
kastalans. Fryxell, hinn sænski sagnaritari, segir svo frá, að þegar 
liðsmennirnir voru að bera hin þungu peningaskrín upp úr jarðhúsinu, 
hafi botninn dottið úr einu þeirra, og gulldalirnir oltið 
um allt gólfið í forgarðinum. Hlupu þá dátarnir að og tíndi þar
hver upp það er hann náði, sendu konungi lítið af yfirvarpi, en 
stungu mestu gullinu í sína vasa. Gústaf konungur tók eftir því 
og sagði brosandi: „Sleppum því, piltar; úr því það er nú komið 
í ykkar hendur, þá eigið þið það“.

Svo var herfangið ríkulegt, að varla var nokkur sá liðsmaður 
til í öllum sænska hernum, að ekki fengi nýjan alklæðnað. Í 
herbúðunum fékkst heil kýr fyrir eina krónu, en sauður fyrir 
fáeina aura; og svo segir Salvíus hinn lærði: „Finnarnir okkar 
hérna eru nú orðnir hagvanir suður í vínlandinu góða, og hverfa 
víst eigi fyrst um sinn heim í Savólax aftur. Í hernaðinum á 
Líflandi urðu þeir að sætta sig við vatn og myglað brauð með 
óljukki, en nú hrærir okkar mörlandi sér kaldan graut í stormhúfu 
sinni, úr víni og hveitibrauði“.

Meðal hinna herteknu var greifinn af Lichtenstein og jungfrú 
Regína. Skipaði konungur, að þeim báðum skyldi sýnd full virðing 
og vorkunnsemi; bauð hann jungfrúnni að fara, ef hún vildi, 
til biskupsins móðurbróður síns og seldi henni full grið. Jungfrúin 
þáði ekki boðið sakir þess, að vegir allir voru þá svo ótryggir, 
heldur kaus hún sér að dvelja fyrst um sinn á valdi konungs 
og undir hans hlífiskildi. Gústaf Adólf leyfði henni það, en þó 
sagði hann brosandi við markgreifann af Baden, sem reið við 
hlið hans: „Mér er ekki mikið um slíkt, yngisfrúrnar eru munaðarvara 
í herbúðum og rugla fánasveina mína í höfðinu. Nú, hún 
getur fylgt mér til Frankfúrt í gísling, því að með því bind ég 
hendur á biskupnum“.

„Þér kunnið, herra konungur, þá list að taka alla fangaða, það 
gerir yðar göfuglyndi“, svaraði markgreifinn, sem dável kunni 
kurteisina.

„Lautenant Bertel“, kallaði konungur og sneri sér að ungum 
fyrirliða, sem kom með finnska riddarasveit rétt á eftir. „Ég fel 
yður á hendur jungfrú Emmeritz, að þér verndið hana. Hún fær 
frelsi til að hafa hjá sér eina konu roskna, unga þernu og skriftaföður 
sinn. Gætið yðar nú, lautenant, að jungfrúin hertaki yður 
ekki, en umfram allt, hafðu vakandi auga á munkinum, þeim 
piltum skyldi enginn trúa“.

Bertel laut konungi, en þagði.

„Enn er eitt“, sagði konungur, „ég hefi ekki gleymt því, að 
þér voruð fyrsti maðurinn, sem náði inngöngu í kastalann. Þegar
þér hafið komið jungfrúnni vel fyrir, mætið þér til þjónustu við 
lífvörð minn. Hafið þér skilið mig?“

„Já, herra konungur“.

„Vel er þá“.

Síðan sneri konungur sér að markgreifanum og sagði brosandi: 
„Það megið þér vita, að ekki hefði verið hættulaust að trúa Svíunum 
mínum fyrir þessari dökkeygu og fríðu drós, þeir hafa svo 
heitt blóðið. Þessi piltur er Finni, en þeir eru hinir mestu
stillingarmenn sem ég þekki, ónýtir ástamenn; það kviknar ekki í 
þeim fyrr en eftir heilt ár. Ein smámey getur rekið þá á flótta 
á dansgólfinu, en þurfi þeir að berjast við hann Pappenheim, þá 
sæuð þér, herra markgreifi, til hvers þeir duga“.

Fram eftir öllu því hausti hélt Gústaf Adólf áfram að vinna 
hvern sigurinn eftir annan. Tillý hafði orðið of seinn til hjálpar 
Würtzborg og þorði nú ekki að leggja til orustu, en var orðinn 
þreyttur á sífelldum smá-ósigrum og dró sig nú undan suður á 
landamæri Bæjaralands. Gústaf hélt niður með Main, brauzt inn 
í Aschaffenborg og neyddi hina varkáru borg Frankfúrt til að 
opna hlið sín. Hinn 6. október náði konungur með valdi yfirför 
yfir Rínfljótið við Oppenheim, og 9. dag desember brauzt hann 
inn í borgina Mainz, sem Spánverjinn de Sylva hafði heitstrengt 
að verja í móti þremur konungum frá Svíþjóð. Höfðu þá Svíar 
farið herskildi yfir gervallt norður- og vestur-Þýzkaland og lagt 
allt undir sig og kaus nú sigurvegarinn Frankfúrt fyrir vetraraðsetur 
sitt. Hér safnaðist utan um hetjuna hin skrautlegasta 
hirð; hér var það, að smjaðrið vildi fyrir tímann prýða höfuð 
Gústafs með keisarakórónunni; hingað var það að María drottning 
Eleónóra þaut á vængjum ástar og eftirlöngunar til þess að umfaðma 
bónda sinn. Konungur reið á móti henni, og í Hanau, er 
þau hittust, faðmaði hún hann að sér og sagði: „Loksins er þá 
Gústaf Adólf hinn mikli fagnaður!“ Einhvern dag í desembermánaðarlok 
1631 hélt konungur hirðveizlu mikla til sæmdar 
drottningu sinni, er þá var nýkomin. Manngrúi mikill hafði 
flykkzt saman úti fyrir höllinni, en svo ljómuðu ljósin gegn um 
hina háu og hvelfdu hallarglugga, að allt umhverfis var sem 
dagsbirta. Vín og munngát stóð þar í fullum ámum handa 
hverjum, sem hafa vildi, og hrundu þar hverjir öðrum, verkamenn 
og liðsmenn, kringum hanana á tunnunum og tæmdu ker
sín óðara en fyllt voru. Þeir Frankfúrtarmenn réðu sér varla, 
svo fannst þeim mikið um hinn ágæta konung. Kunni þar hver 
öðrum að segja dæmi um mildi hans og réttvísi; einn liðsmanna 
hafði hann látið hengja, er hænu hafði rænt frá einum bæjarmanni; 
á einum stað hafði hann numið staðar á miðju strætinu 
og átt viðtal við þá, sem fram hjá gengu. Þóttust þeir nú þekkja 
skugga hans, þar sem einhver gekk fyrir gluggann, þótt rúðurnar 
væru smáar, og lék þeim heldur en ekki hugur á að vita, hvort 
kóróna þýzka ríkisins yrði ekki sett á höfuð hans það sama kveld. 
Inni í hallarsölunum var allt fullt af konunglegu skrauti og 
kurteisi. Gústaf Adólf þekkti breyskleikahlið konu sinnar, að hún 
var skrautgjörn mjög, enda vildi hann þá um leið sýna höfðingjum 
Þjóðverja hvað hann ætti undir sér. Gólfin voru breidd 
dýrindis glitábreiðum frá Flandri, en yfir alla gluggana voru 
undnir upp purpurarauðir flauelsreflar með gulldúskakögri; loftin 
voru öll stöfuð gullnu rósaverki og héngu niður úr þeim í röðum 
þungar og stórar ljósakrónur úr silfri með þúsundum vaxkertaljósa. 
Menn höfðu þá nýlokið einhverjum hinna fornu, hægfara 
en tignarlegu spænsku dansa, sem hinum líkamaþungu Norðurlandabúum 
ekki gekk eins fimlega að stíga eins og hinum þýzku 
og frönsku aðalsmönnum. Konungur hafði boðið konu sinni arm 
sinn og reikaði með henni um hina ljómandi sali. Hann var bæði 
hár og þrekvaxinn, útlit hans og framganga bæði tíguleg og 
óbrotin, og vakti því jafnt lotning manna sem þokka. Þótti hann 
nú enn þá hærri og karlmannlegri, þar sem hann gekk við hlið 
hinnar grönnu og smávöxnu drottningar sinnar, sem studdi sig 
við armlegg hans með innilegri hollustu-tryggð. María drottning 
hafði þá tvo um þrítugt og hafði enn þá haldið hinu mesta af 
fríðleik sínum, sem svo mörgum hafði fundizt mikið til um á 
æskuskeiði hennar. Hún hafði svart hár í lokkum og var þeim 
brugðið upp yfir hinum björtu gagnaugum hennar, en á höfði 
hennar skein gulldjásn mikið, er konungur hafði þá nýgefið 
henni, og var það furðu dýrmæt gersemi. Hún gat varla haft hin 
fögru og bláu augu sín annars staðar en á konunginum, svo var 
ást hennar og aðdáun mikil; þótti og svo sem hún gleymdi sjálfri 
sér til þess að geta tekið fullan þátt í tilbeiðslu annarra á manni 
hennar. Á eftir þeim fylgdi flest, sem þá var til á Þýzkalandi 
af frægð og ágæti, og Lúthers sið fylgdi. Þar mátti sjá Friðrik 
fyrrum Bæheimskonung, hertogana af Weimar og Würtembergi,
landgreifann af Hessen, markgreifann af Baden-Durlach, greifana 
af Wetterau og aðra ágæta höfðingja og riddara; þar voru 
ekki færri en 12 sendiherrar útlendra hirða, sem dregizt höfðu 
að þessum ógnarbíldi allrar Norðurálfunnar. Af konungsins eigin 
mönnum voru þeir Tott, Banér og Gústaf Horn annars staðar í 
þjónustu ófriðarins, en við hlið Gústafs konungs mátti sjá mann, 
mikinn eins og hann, einnig að ytri sjón, spekinginn og snillinginn 
Axel Oxenstjerna, og fyrir aftan hann annan, fölleitan og 
skarpleitan mann, grannleitan og hægan í fari, en með hauksnörum 
hershöfðingja augum. Það var Ljenharður Þorsteinsson; þar 
var enn hinn ríkiláti Finni, Wittenberg, sem þá var lautenantofursti, 
margir sænsku foringjarnir hinir, og flestir hinir finnsku. 
Stálhanzki, Rúth, Forbus og fl. þrifust ekki vel í viðhöfn hallarsalanna 
meðal hinna hávelbornu aðalsherra; þótti hinir hæversku 
hirðsiðir allófrjálslegir þessum harðvígu görpum, og höfðu þeir 
því snemma dregist aftur úr og héldu til í minni sölum, en nóg 
höfðu þeir til hressingar, því hirðsveinar í flauelskyrtlum gullsaumuðum 
skenktu þeim hið skírasta rínarvín í silfurkerum.

Með þessu skrautlega fjölmenni má enn fremur telja staðarins 
ráðherra í Frankfúrt og fjölda ríkismanna úr borginni með frúm 
þeirra og dætrum, svo og margar hefðarkonur aðrar, frá hertogafrúnni 
til ráðherrahúsfreyjanna, er lítið minna létu til sín taka.

Þar mátti og jafnvel sjá fáeina kaþólska yfirklerka; þeir voru 
allir með krúnur og því allir auðkenndir; vildi konungur í verki 
eins og í orði kunngera trúfrelsi, og þótt prestahöfðingjarnir þættust 
þar illa komnir og sér vera ofaukið, þótti þeim óráð að halda 
sig fjarri, úr því þeim hafði verið boðið.

Hálfu meira ljómaði öll þessi viðhafnardýrð sakir þess skrauts 
og sundurgerðar í klæðaburði, sem þá tíðkaðist, en sem menn 
varla geta hugsað sér nú. Konungur sjálfur bar óbrotinn búning, 
nærskorinn úr dökku flaueli með silfurreimum; hann hafði á 
herðum spánskan stuttfeld úr hvítu silki, er drottningin sjálf 
hafði faldað og prýtt; hann bar stutt stígvél úr gulu leðri og 
brotin niður; hann bar breiða fellinga-kragann, er lagðist niður 
um háls og brjóst svo sem sést á myndum hans, og sama er að 
segja um snögga hárið og granaskegg hans og hökutoppinn. Búningur 
hans skrautgjörnu drottningar var skrautofinn allur og 
alsettur gimsteinum, mittið sat hátt og handleggir berir til miðs; 
jafnvel á silkiskóm hennar blikuðu dýrir steinar. Aðrar hinar
tignustu frúr höfðu og prýtt sig og útflúrað eins og til kapps við 
drottninguna. Sást þar alls konar guðvefur, ofinn og gerður úr 
gulli og silfri, silki eða flaueli, og nóg af hinum dýru Brabantsknipplingum; 
sérstaklega voru hinar góðu frúr undrunarlega 
hneigðar fyrir að prýða sig utan með silkiböndum alla vega 
litum, skrúðknútum, lindum, dúskum og dindlum, sem léku í 
loftvaranum með öllum litum regnbogans. Furstar og riddarar 
báru ýmist víða þýzka búninga eða þrengri spænska, og á höttum 
sínum, sem þeir héldu á undir handkrika sér, höfðu þeir 
fjaðradúska mikla, og loks komu sveinar höfðingjanna, alskrýddir 
silfri og flaueli, og er þá gefið sýnishorn þess tíma, þegar menn 
enn ekki þekktu einkennisbúning (úniform).

Ekki skorti að smjaðrið og aðdáunin hefði til taks sitt reykelsisoffur, 
hvert sem konungurinn sneri sér. „Herra“, sagði hinn blíðmálgi 
Bæheimskonungur, „yðar hátign verður ekki jafnað við 
nokkurn annan en Alexander frá Makedóníu“. „Nei, frændi 
góður“, svaraði Gústaf hlæjandi, „þér ætlið þó víst ekki að jafna 
saman hinum góða stað Frankfúrt og Babýlon?“ „Nei, yðar hátign“, 
svaraði franski sendiherrann Brezé, sem gekk við hlið 
hans, „hátignin frá Bæheimi vill einungis samanjafna Rín og 
Granícus, og vonar, að Hyphasis hins nýja Alexanders mikla fái 
að liggja hinum megin við landamæri Bæheims“. „Brezé greifi“, 
mælti konungur og vék að öðru efni, „játið þér, að vorar norrænu 
fegurðir, og eins yðar frönsku, hafi verið sigraðar í dag af einni 
þýzkri?“

„Herra, ég samþykki yðar skoðun, að hennar hátign drottningin 
þurfi ekki á sínum öfundsverða stað við hlið yðar að halda 
til þess að vinna sigur“, sagði hinn há-kurteisi Fransmaður.

„Húsfreyja mín mun verða yður þakklát fyrir lofyrði yðar, 
kæri sendiherra, en hún afsalar sér forrétti þeim, sem æskunni 
tilheyrir, sem sé jungfrúnni af Emmeritz“.

„Yðar hátign elur upp í oss þjóðarmetnaðinn svo úr hófi 
keyrir“, sagði hertoginn af Wittenberg og hneigði sig.

„Fegurðin er allra landa dóttir, herra hertogi; en í sannleika 
var það kostulegt herfang, sem liðsmenn mínir náðu í Würtzborg“.

Konungur nálgaðist nú jungfrú Regínu; bar enn meira á hennar 
ljómandi fríðleik fyrir það, að búningur hennar var fremur nærskorinn; 
var hann úr svörtu flauelsilki og alsettur hálfdaufum
silfurstjörnum. „Jungfrú“, mælti hann vinsamlega, „ég teldi mig 
gæfumann, ef sorgarbúningur sá, er þér berið, skýldi því hjarta, 
sem gæti gleymt allri mæðu og mannraunum, en lifað í voninni 
um glaðari daga, þegar stríð og styrjöld fælir ekki framar 
roðann af yðar fögru kinnum. Trúið mér, jungfrú, sá tími kemur, 
og ég þrái komu hans af öllu hjarta eins og þér, og látið nú 
þá von mína leiða gleðina fram á þær varir, sem ættu að vera 
hennar sífelldi aðsetursstaður“.

„Við hlið yðar hátignar gleyma menn öllu“, svaraði jungfrú 
Regína, um leið og hún stóð upp með lotningu úr hinum purpurarauða 
hægindastól, er hún sat á. En vangar hennar urðu þó enn 
fölari við þessi orð og vottuðu allt of berlega, að hún mundi vel 
eftir sínu umliðna og yfirstandandi ófrelsi.

„Líður yður ekki vel, jungfrú?“

„Fullkomlega vel, yðar hátign“.

„Máski hafið þér yfir einhverju að kvarta? Trúið mér alveg 
eins og vini“.

„Yðar hátign, þér eruð svo góður —“. Regína átti í stríði við 
sjálfa sig. Loksins bætti hún við með niðurlútu bragði: „góðleiki 
yðar hátignar meinar mér nokkurs að æskja“.

„Við sjáumst aftur“.

Jungfrúin reikaði út í gluggaskot í næsta herbergi og brast í 
grát. „Heilaga María“, mælti hún; „fyrirgef þú mér, að þú átt 
ekki einsömul hjarta mitt. Þú, sem þekkir alla mína önd og sál, 
þú veizt, að ég hefi ekki kraft til að hatast við þennan villukonung, 
eins og þú heimtar af mér. Hann er svo stór, svo fríður! Vei mér, 
að ég skuli skjálfa þegar ég hugsa um það heilaga verk, sem 
þú hefir fyrir mig lagt“.

„Vertu hughraust, dóttir!“ kom hljóð úr horni ekki langt frá, 
því að baki hennar stóð hennar sama fylgja, hinn föli munkur. 
„Tíminn nálgast“, sagði hann í lágum hljóðum. „Hinn góðlegi 
konungur er ástfanginn í fegurð þinni. Gleðstu, barnkind, því að 
hin heilaga hefir vígt hann glötuninni, á þessari nóttu skal hann 
deyja!“

„Æ, faðir minn, hvað heimtið þér af mér?“

„Heyr mig, dóttir! Þegar Hólófernes, höfðingi Assýra, sat um 
borgina Betúlín, bjó þar ekkja ein, er hét Júdit Meranídóttir, fríð 
eins og þú, barn mitt, guðhrædd sem þú. Hún fastaði þrjá daga 
og gekk svo út og fann náð fyrir augum óvinar fólks síns og
sinnar trúar. Og hinir heilögu gáfu hans líf í hennar hönd, hún 
dró hans sverð, hjó höfuð hans af honum og frelsaði sína þjóð“.

„Vægð, faðir minn!“

„Það var henni reiknað til ævarandi heiðurs og eilífrar sáluhjálpar, 
og nafn hennar var nefnt meðal hina æðstu í Ísrael. 
Eins mun þitt nafn á síðan verða talið, dóttir mín, meðal blessaðra 
dýrlinga heilagrar kirkju. Vit þú, að í fyrri nótt stóð við hvílu 
mína hinn heilagi Fransiskus og sagði: „Tíminn er kominn, gakk 
til Júditar og seg henni, að ég ætli að gefa höfuð Hólófernesar 
í hennar hönd“.

„Hvað skal ég gera, faðir?“

„Gæt vandlega að hversu þér ber að fara. Nú þegar í kveld 
skalt þú biðja konung um launfund við þig“.

„Ómögulegt“.

„Þú skalt birta honum upplogin launráð gegn lífi hans. Þú 
skalt komast yfir hring hans. Náir þú honum, mun ég verða þér 
nærstaddur og hjálpa þér. En vilji hann ekki selja þér hringinn, 
skaltu — taka við bréfi þessu, í því er ólyfjan, sem hrífur. Hinn 
heilagi Fransiskus gaf mér það sjálfur. Lát þú það í næturdrykk 
konungsins“.

Regína tók við hinu skæða bréfi, studdi sitt lokkaða höfuð upp 
við gluggaskotið og var sem hún heyrði eggjunarorð munksins. 
Spáný hugsun hafði hlaupið í hennar brennandi sál og var nú 
fyrir henni að skýrast. Munkurinn misskildi hana, hugsaði, að 
þögn hennar væri vottur um hlýðni við hans blinda vilja og 
kæmi af fögnuði yfir heilagleikans kórónu, sem henni stæði til 
boða.

„Hefir þú skilið mig, dóttir?“

„Já, faðir minn“.

„Viltu þá nú þegar í kveld biðja konunginn að eiga fund við 
þig?“

„Já, faðir minn“.

„<i>Benedicta, ter benedicta!</i> Þríblessuð sértu, útvalda verkfæri, 
gakk til þinnar himnesku sælu!“

Að svo mæltu hvarf munkurinn í þrönginni.

Hin mikla stundaklukka í krýningarsalnum sýndi miðnætti. 
Þegar hún sló tólf, ultu inn í salinn tvö feikilega mikil borð, 
hlaðin silfurbúnaði, og var sá umbúnaður eftir meistara í Nürnberg; 
komu þau eins og upp úr gólfinu. Síðan gaf siðameistarinn
merki og nam þá konungur og drottning staðar frammi fyrir 
tveimur purpurarauðum hásætisstólum fyrir miðju efra borðinu, 
og skipuðu gestirnir sér síðan við borðin eftir því sem til sagði 
tign og virðing hvers um sig. Einn af hinum vígðu hörðingjum 
las borðbæn með hárri röddu, og hóf þá konungur að syngja 
lítinn sálm, og tóku aðrir undir og sungu vel. Varð nú allmikill 
ys og þys er menn settust niður, og fylgdu menn því frjálslegar 
hinum föstu reglum sem lengra leið á borðhaldið. Réttirnir voru 
bæði margir og góðir. Hafði Richelieu sent Gústafi franskan matgerðarmann, 
en með því konungur var lítill sælkeri, notaði hann 
sendisvein þann til lítils annars en að tilbúa stássrétti við stórveizlur 
eins og þessa; vera má og að hann tryði ekki betur en vel 
gjöf kardinálans, því mælt var það, að miðdegisveizlur hjá Richelieu 
væri litlu miður ísjárverðar en veizlurnar hjá Borgíunum 
forðum[* Cesare Borgía og aðrir frændur Alexanders páfa hins 6. voru alræmdir 
eiturbyrlarar.]. Auk þess þótti þá á tímum matgerðarlist Þjóðverja og 
Hollendinga vera fullkomnari en Frakka. Mesta prýði þessa borðhalds 
var steiktur villigöltur í heilu líki, skreyttur litblómstrum 
og lárberjum, svo og bakara-listaverk mikið, er bakararnir í Frankfúrt 
höfðu gefið, og táknaði sigurför rómverks keisara. Efst á kráskökunni 
gnæfði sigurvegarinn, spannarhár, og þóttust menn þar 
þekkja svip Gústafs Adólfs, og skiptust menn þar mörgum spaugsyrðum 
er hver þóttist þekkja annars svip á brauðmyndunum af 
hinum rómversku köppum. Drottningu var ætlað að leggja fyrstri 
sína smágervu hönd á þetta bakara-listarinnar furðuverk, og 
lagði hún brosandi aftasta fangann í sigurförinni á disk sinn, en 
konungur, sem ekki var við hjátrú kenndur og venjulega hafði 
góða matarlyst, er tími var nógur, lagði allómjúka hermannshönd 
á sjálfan sigurvegarann og stýfði hann drjúgum á disk 
sinn. Nú stóðu og silfurkerin ekki lengur tóm, heldur sífull af 
hinu dýrasta Rínar- og Spánar-víni; drakk konungur fyrstur 
minni drottningar, en síðan fylgdu aðrir hans dæmi; fylltu kerin 
óðara aftur hirðsveinar og jungherrar, er þar stóðu í glæstum 
röðum, einn bak við hvern stól hins efra borðs, en einn við 
hverja tvo við hið neðra. Konungur drakk heillaminni Frankfúrtarmanna, 
og stóð þegar eftir það upp frá borðum og bauð 
drottningu arm sinn og gekk upp til herbergja sinna. Gústaf 
konungur var hófsmaður mikill eins og hermanni sómdi. Hann
sat skamma stund yfir borðum, en ef svo bar undir og fögnuður 
var á ferðum, sat hann þó stundum lengur að borði. En ekki 
heimti hann, að aðrir menn fylgdu sinni venju, heldur bað hann 
jafnan einhvern vildarmann sinn að vera eftir í sinn stað, þegar 
hann færi burt.

Í þetta sinn hlaut þann heiður hinn káti gamli Skoti Patrik 
Ruthwen og leysti hann þann starfa af hendi með reyndum dugnaði. 
Oxenstjerna hafði kvatt veizlusalinn með konungi. Allar frúr 
gengu þá og einnig burt, en karlmenn sátu kyrrir og skemmtu 
sér við vínið og hnetur þær, er fram voru bornar í silfurskálum; 
voru nokkrar þeirra úr steinum og svo líkar hinum lifandi, að 
þær þekktust varla; er frá þeim tímum máltækið komið, að það 
sé „hörð hnot að brjóta“. Annars voru hetjur þrjátíu ára ófriðarins 
hinir mestu drykkjumenn; skyldi þá hver riddari tæma 
stórt ker af Rínarvíni í einu erindi, og þótti minna en meðalmanns 
verk. En í þetta sinn var þó samdrykkjan hóflegri en oftlega 
endranær; þekktu menn hina ströngu reglufestu konungsins og 
sáu því sjaldnar til botnsins á bikurunum en þeir ella hefðu 
gert. Þó sátu menn langt á nótt fram og nokkrir ofurstanna buðu 
hver öðrum að bragða dýrindi eitt, nýkomið frá Hollandi, svart 
á lit og snúið í þvengi; það var í smáöskjum, sem gengu í millum 
manna og bitu menn í; grettu þá sumir sig og hræktu frá 
sér jafnhraðan bitanum, en aðrir höfðu þetta uppi í sér og féllst 
vel á. Þessi krás var — eins og lesarinn sjálfsagt er búinn að 
geta til — tóbak.

Meðan bikararnir voru á lofti í krýningarsalnum, hafði drottningin 
gengið til hvílu og með henni herbergisfrúr hennar, en 
konungur var þá enn nokkra stund á ferli og talaði við Oxenstjerna. 
Hvað þessir tveir miklu andans menn töluðu um, hershöfðinginn 
og spekingurinn, má fremur ímynda sér en frá segja. 
Má vera, að það hafi verið um féleysi Svíþjóðar, um keisarans 
ríki og guðs, um sigur ljóssins, um kórónu hins rómverska ríkis 
og um tilkomandi þýzkt prótestanta-keistaradæmi. Það veit enginn 
með vissu, því eftir dauða konungs fóru ráðagerðir hans í 
gröfina með Oxenstjerna.

Það var nú liðið langt fram á nótt og vildi Oxenstjerna burtu 
ganga, en þá kom inn fyrirliði sá er vörð hélt, en það var Bertel, 
og kvað konu eina með blæju fyrir andliti beiðast þess ákaflega, 
að hún næði konungs fundi. Þetta þótti bæði konungi kynlegt
og vildarmanni hans, er svo framorðið var orðið, en þar hann 
grunaði, að þar væri mikið launungarmál á seiði, skipaði konungur 
Bertel að leiða skyldi konuna inn til sín og bað Oxenstjerna 
að bíða þar inni.

Bertel fór og kom þegar aftur með dökkklædda konu með 
andlitsskýlu; hún var hávaxin og grönn. Var sem henni yrði bilt 
er hún sá að konungur var ekki einsamall. Hún þagði og mælti 
ekki orð.

„Frú!“ sagði konungur byrstur, því honum var ekki um næturkomur 
kvenna, er valdið gátu málæði við hirðina, og máski vakið 
ástagrunsemi drottningar. „Frú, koma yðar á þessum tíma hlýtur 
að eiga töluvert tilefni, og vil ég fá að vita hver þér eruð“.

Konan þagði enn.

Konungur þóttist skilja orsökina til þagnar hennar og mælti 
um leið og hann benti á Oxenstjerna: „Þetta er ríkiskanslarinn 
Oxenstjerna, vinur minn; ég held engum málum leyndum fyrir 
honum“.

Hin dökkklædda kona varpaði sér niður fyrir fætur konungi 
og dró frá andliti sínu blæjuna. Konungi varð bilt við er hann 
sá, að þar var komin jungfrú Regína af Emmeritz, með eld í 
augum af innri loga, en fannhvít í sinni fríðu, hreinu ásjónu.

„Standið upp, jungfrú“, sagði Gústaf Adólf blíðlega, rétti henni 
höndina og reisti hana á fætur. „Hvað kemur yður á minn fund 
á þessum tíma? Segið mér, ég bið yður, hvað yður liggur þungt 
á hjarta; gerið það, þér heyrið, að ég bið yður þess sjálfur“.

Jungfrú Regína varpaði öndinni og hóf mál sitt með rómi, 
sem varla var heyranlegur, en sem hennar brennandi ákafi gerði 
fljótt fullan og snjallan:

„Yðar hátign, ég kem til yðar fyrir þá sök, að ég hefi hatað 
yður, fyrir þá sök, að ég hefi langa lengi á hverjum einasta 
degi beðið þess hina heilögu Maríu, að hún skyldi tortíma yður 
og öllum yðar her. Yðar hátign, ég er veik kona, en rétttrúuð 
kaþólsk manneskja; þér hafið ofsótt vora kirkju, látið ræna vor 
klaustur, burtflæma vora helgu feður og niðurbræða heilög líkneski; 
þér hafið fellt vorar hersveitir og unnið oss óbætanlegan 
skaða. Fyrir þá sök hefi ég svarið þess dýran eið að ráða yður 
af dögum, hefi reitt mig á aðstoð hinnar heilögu meyjar og fylgt 
yður hingað frá Würtzborg með þeirri ætlan að ná lífi yðar“.

Konungur renndi auga til Oxenstjerna, sem honum léki efi
á, hvort mær þessi væri með fullu viti sínu. Jungfrú Regína tók 
eftir því og hélt áfram, æ stoltari og einbeittari í bragði:

„Herra, þér ætlið mig örvita, þar sem ég dirfist slíkt að tala 
við sigurvegarann yfir Þýzkalandi. En heyrið mig til loka. Þegar 
ég sá yður fyrst í Würtzborgarkastalanum, sá hvernig þér sýnduð 
mannást og mildi við hina veiku og gáfuð hinum yfirunnu grið, 
þá sagði ég við sjálfa mig: Þarna er helvíti að hræsna og gera 
sér upp himinsins líknsemi. En þegar ég fylgdi yður hingað og 
kynntist yður betur og sá yðar sönnu stórmennsku og bar hana 
saman við mikilmennsku yðar sem hetju — herra, þá veiklaðist 
ég í áformi mínu; hatrið varð mér of erfitt og ég átti í stríði 
við sjálfa mig, og nú í kveld hefir manngæzka yðar niðurbrotið 
ásetning minn, sem áður var ósveigjanlegur. Herra, nú elska 
ég yður, eins og ég áður hataði yður — ég heiðra, ég dáist að 
yður“.

Og ungmærin skaut niður augunum.

„Nú?“ sagði konungur hrærður og hikandi.

„Yðar hátign, ég hefi nú gert þessa játning fyrir þá sök, að 
þér eruð svo góður og göfuglyndur, að þér misskiljið hana ekki. 
En ekki er ég kominn á yðar fund á þessum tíma þess erindis 
einungis að birta yður tilfinningar ógæfusamrar stúlku. Ég er 
komin til að frelsa yður, herra —“.

„Segið mér!“

„Heyrið mig, herra konungur. Ég er nú vopnlaus, en aðrir eru 
eftir hættulegri en ég er. Sex Jesúmunkar hafa svarið dýran eið 
að taka yður af lífi. Ó, þér vitið ekki hvað slíkir menn geta 
komizt! Þeir hafa varpað hlutkesti um líf yðar, og hin voðalegustu 
meðul þeirra eru daglega nærri persónu yðar. Yðar hátign mun 
ekki komast undan þeim. Í dag eða á morgun nær yður, ef til 
vill, morðhnífurinn eða eitrið. Dauðinn er yður ráðinn“.

„Líf mitt stendur í guðs hendi, en ekki auvirðilegra morðingja“, 
svaraði Gústaf Adólf stillilega. „Hinir illu eiga minna vald en 
vilja. Verið róleg, jungfrú af Emmeritz, vitið ég hræðist þá ekki“.

„Nei, herra, dýrlingarnir hafa dæmt yður til dauða. Ég veit, 
að þér setjið traust yðar á þennan hring“ — og Regína tók um 
hönd konungi — „en hann mun ekki frelsa yður. Herra, ég 
segi yður fyrir satt, að dauðinn er yður vís, og ég er ekki komin 
til að frelsa yðar líf með því að svíkja málefni vorrar heilögu 
kirkju“.

„Og fyrir hverja sök standið þér þá hér?“

„Herra, ég er komin til að frelsa <i>yðar</i> sál. Ég get ekki þolað 
að hugsa, að hetja eins og þér eruð, svo hágöfug hetja, verði 
eilíflega glötuð. Heyrið mig, ég bið yður, ég særi yðar hátign 
við yðar eilífu sáluhjálp að ana ekki fram með dauðann beint 
fyrir augum í trúarvillu yðar, hverrar ávöxtur er fyrirdæming. 
Látið yðar segjast; snúið yður meðan enn er tími til, hverfið 
aftur í skaut hinnar einu sáluhjálplegu kaþólsku kirkju; afneitið 
með eiði yðar villutrú; farið á fund hins heilaga föður í Rómaborg, 
látið hann skrifta yður og beitið svo yðar sigursælu vopnum 
móti óvinum kirkjunnar, en ekki henni til eyðileggingar. Hún 
mun taka á móti yður með útbreiddum faðmi, og hvort heldur 
þér síðan lifið eða deyið, mun yðar hátign jafnan mega vera 
viss um yðar sæti meðal hinna útvöldu dýrlinga á himnum“.

Konungur reisti nú annað sinn upp hina dreymandi yngismey, 
horfði stillt og fast í hennar tindrandi augu og mælti síðan 
alvarlega:

„Þá er ég var ungur eins og þér eruð, jungfrú af Emmeritz, 
upp ól mig kennari minn, Skytta gamli, til sama brennandi 
vandlætis sakir hinnar evangelisku trúar, eins og þér berið sakir 
hinnar kaþólsku. Ég hataði í þá daga páfann af allri minni 
sál, eins og þér hatið Lúther, og ég bað til guðs að sá dagur mætti 
koma, að ég steypti antikristinum og sneri öllum hans játendum 
til hins sanna ljóss. Ég hefi ekki skipt um sannfæring síðan þá; 
en hitt hefi ég lært, að vegirnir eru margs konar þótt andinn sé 
einn. Ég held fastlega við trú mína, hina evangelisku, og er 
reiðubúinn að láta lífið á vígvellinum fyrir hennar sakir, ef það 
er guðs vilji. En ég virði kristins manns trú, enda þótt ólík kunni 
að vera minni eiginni að einhverju leyti, og ég veit, að guðs 
miskunnsemi megnar að leiða sálir til lífsins, enda þótt fullt sé 
af hættum og villum á veginum. Farið nú, jungfrú af Emmeritz; 
ég fyrirgef yður, að þér fylgið æsingum munkanna og leitizt við 
að leiða drottins hermann frá bardaga hans fyrir ljósið. Farið 
í friði, barn mitt, og látið guðs orð og lífsreynsluna kenna yður 
að treysta ekki dýrlingum, sem þó eru ekki nema syndarar eins 
og vér, né líkneskjum og hringum, sem ekki megna að leysa oss 
undan dómi hins æðsta. Ég þakka yður, því þér hafið viljað vel, 
enda þótt þér væruð leiddar af bernskulegri fávizku. Fyrir mínu
lífi megið þér vera ókvíðnar; það er í hans hendi, sem veit til 
hvers hann ætlar mig“.

Gústaf konungur var stórmenni, þegar hann talaði þessi orð.

Jungfrú Regína stóð nú þar niðurlægð og upphafin í senn af 
konungsins frábæra umburðarlyndi. Ef til vill kom henni þá í 
hug svar hans til bæjarmanna í Frankfúrt, er þeir beiddust að 
mega sitja hlutlausir hjá ófriðnum. „Afskiptaleysi“, kvað hann, 
„er orð, sem mér alls ekki líkar, sízt í baráttunni milli frelsis og 
áþjánar“. Hún var alin upp í hatri við annarra trú og gat því 
ekki skilið í því, hvernig unnt væri að sama sverðið, sem steypti 
kirkjunnar veraldlega valdi, gæti vægt til og beygt sinn odd gagnvart 
hennar andlegu yfirráðum yfir hjörtum og samvizkum. Hin 
tilfinningasjúka stúlka leit tárvotum augum upp á konunginn – 
þá fölnuðu kinnar hennar, sem rétt áður loguðu allar af andans 
ákefð, og augu hennar störðu í dauðans ógn og angist á hið 
purpurarauða tjald fyrir konungssænginni.

Oxenstjerna tók óðara eftir hennar skelfda augnaráði, enda 
hafði hann fylgt frá upphafi hverri hreyfingu hennar með mun 
meiri grunsemi en konungur.

„Yðar hátign“, sagði hann á sænsku; „lítið vel í kring um 
yður, því að hér er eitthvað illt á seiði“.

Og án þess að bíða eftir svari, dró hann sverð sitt og gekk 
rakleitt að sænginni, sem var kostuleg gjöf borgaranna í Frankfúrt, 
og hafði þó hetjukonungurinn skipt dúnsængunum fyrir 
hrosshársdýnur og snarpa ábreiðu úr saxneskri ull, sama kyns og 
hermenn hans höfðu í vetrarherbúðunum.

„Kyrrt!“ kallaði Regína, því nær ósjálfrátt, en það var um 
seinan. Oxenstjerna hafði skyndilega dregið til hliðar tjaldið og 
glórði þá í nábleikt andlit með dimmum glóðaraugum undir 
síðri skinnhúfu. Nú dró hann betur frá og stóð þar þá heill 
munkur, sem spennti greipar um róðukross úr silfri. „Kom fram, 
verðugi pater“, sagði Oxenstjerna í háði. „Svo auvirðileg staða 
sæmir ekki svo verðugum manni. Yðar verðleikur hefir valið 
óvenjulegan stað til kveldbænahalds. Ef hans hátign leyfir það, 
skal ég útvega yður fleiri tilheyrendur“. Hann tók í klukkustreng 
og jafnskjótt kom Bertel inn með tvo menn úr lífverðinum og 
lét sinn standa hvorum megin dyranna.

Konungur renndi augum til Regínu og lýstu þau fremur sorg
en reiði. Honum sárnaði mjög að svo ung og fríð mær skyldi vera 
í vitorði með svo ljótum fjörráðum.

„Grið, yðar hátign, grið handa skriftaföður mínum. Hann er 
saklaus!“ hrópaði hún grátandi.

[071.png]

„Leyfir yðar hátign, að ég spyrji í yðar stað fáeinna spurninga?“ 
spurði Oxenstjerna.

„Gerið sem yður bezt líkar, kanslari“, svaraði konungur. 

„Gott og vel. Hvað hafið þér, séra munkur; hér að sýsla?“

„Að leiða stórsyndara aftur í skaut hinnar einu sáluhjálplegu 
kirkju“, svaraði hann og sneri upp á við sjáaldrinu í augunum.

„Það er rétt! Það má segja, að yðar vandlæti er mikið. Og það 
mun vera vegna þess háleita ásetnings, að þér berið með yður 
mynd hins krossfesta frelsara?“

Munkurinn hneigði sig og gerði krossmark fyrir sér.

„Þér eruð mjög guðhræddur maður, verðugi herra. Fáið mér 
krossinn, að ég megi dást að slíkri gersemi“.

Munkurinn rétti honum hann nauðugur.

„Fallegt smíði! Það hlýtur að hafa verið mikill listamaður, sem 
þessa helgu mynd hefir smíðað“. Á meðan fór kanslarinn höndum 
um allan krossinn nákvæmlega. Loks snart hann brjóst myndarinnar 
og hljóp þá fram hárhvesstur morðhnífur. „Þér kunnið 
þá líka, séra minn, að leika yður að meinlausu barnaglingri! Þetta 
er laglegur og laglega brýndur daggarður, ekki illa lagaður til 
að stinga gegnum hjarta í ágætum konungi! — Mannhrak!“ 
hélt hann áfram með ógnarrödd, „veizt þú, að níðingsskapur illræðis 
þíns er hundrað sinnum níðingslegri fyrir það guðlöstunarverkfæri, 
sem þú hugðist að beita?“

Gústaf Adólf var eins og allir konungar af Vasaættinni verið 
hafa, bráðlyndur maður í æsku sinni, svo það var oftar en einu 
sinni, að hann rasaði fyrir ráð fram. Þroskaárin og hin mikla 
lífsreynsla hans hafði gert hann nokkru stilltari, en þó kom enn 
fyrir, að Vasablóðið hitnaði um of hjá honum. Svo fór og í þetta 
sinn. Hann var það stórmenni í lund, að hann horfði með tignarlegum 
kulda á þessi níðings-fjörráð við sig, þar sem þó fall og 
viðreisn Þýzkalands voru undir honum einum komin, og hann 
horfði með rólegri fyrirlitningu niður á hinn opinbera svikara, 
sem stóð skjálfandi fyrir dómara sínum. En þessi guðlausa aðferð 
að hafa frelsarans mynd fyrir morðvopn á sig, á þann sem 
stóð búinn til að leggja lífið í sölurnar fyrir Jesú Krists hreina 
fagnaðarerindi, það sýndist honum að væri svo hræðilegt blygðunarleysi 
og guðlast gagnvart öllu því, sem honum þótti heilagt 
og dýrmætt í tilverunni, að kuldi hans umbreyttist á augabragði 
í ofsa-reiði. Þar stóð hann risavaxinn, eins og hamfara ljón, andspænis 
hinum helbleika Jesúíta, sem ekki dirfðist upp að líta 
fyrir hans brennandi augum.

„Á kné!“ æpti konungur með þrumuraust og sló fætinum svo 
hart í gólfið að söng í hallarveggjunum.

Jesúítinn steyptist áfram flatur, eins og eldingu slægi niður, og
skreið í dauðans angist að fótum konungs, eins og eiturnaðra 
hlykkjast fyrir fótum máttugs særingamanns.

„Þér nöðrukyn“, sagði konungur í ofsabræði, „hversu lengi 
ætlið þér að almáttugur guð þoli yðar smán og storkun? Guð 
veit, að ég hefi séð antikristinn og Rómaborg, séð babýlónsku 
hóruna drottna yfir veröldinni með öllum myrkranna vélum; 
ég hefi séð yður, munka og Jesúíta, eitri spúa yfir hrelldar samvizkur, 
með djöflalærdómi yðar um morð og níðingsverk, sem 
verandi guði til dýrðar, en ódæði sem þetta, guðlast, sem hrópar 
hátt gegn öllu hinu helgasta á himni og jörðu, hefi ég allt til 
þessa aldrei getað ímyndað mér. Ég hefi fyrirgefið yður allt; 
þér hafið búið mér fjörráð við Demmin og víða annars staðar; 
þér hafið ætt í gegn hinum saklausu Lúterstrúarmönnum verr 
en Tyrkir og heiðingjar; hvar sem þér hafið haft yfirráð, hafið 
þér farið herskildi, svívirt þeirra kirkjur, brennt þá lifandi á 
villumannabáli, hrakið þá frá húsum og heimilum, og það sem 
yfir allt tekur, þér hafið reynt að tæla þá með smjaðri og fagurgala 
frá trú þeirra til yðar hjáguðakenninga, þér sem tilbiðjið 
mannaverk og myndir fánýtar í stað hins lifanda guðs og hans 
eingetna sonar. Fyrir ekkert af öllu þessu hefi ég heimtað hefnd 
af kirkjum yðar, klaustrum og samvizkum. Þér hafið haft trú 
yðar í friði og frelsi og enginn hefir snert hár á yðar höfði fyrir 
hennar sakir. En nú loksins þekki ég yður, þér djöfuls þjónar!. 
Drottinn vor guð hefir gefið yður í mína hönd; ég skal tvístra 
yður eins og moldryki, ég skal skapa yður víti, þér helgi-þjófar; 
ég skal elta yður út á hjara veraldar, svo lengi sem þessi armleggur 
má lyfta drottins sverði. Hingað til hafið þér þekkt mig 
mildan og mannúðlegan; vel og gott, eftir þetta skuluð þér sjá 
mig harðan og hræðilegan; ég skal uppræta yður fyrir guðs kraft 
af jörðunni og sundurtæta yðar helvízku kenningar, og þar skal 
verða setið til dóms og sýndar þær ógna-atfarir, að þvílíkt hefir 
heimurinn aldrei heyrt né séð frá því er Rómaborgar-veldi til 
grunna hrundi!“

Og konungurinn óð aftur og fram um gólfið og virti ekki 
Jesúítann, sem lá fyrir fótum hans, nokkurs augnaráðs, og heldur 
ekki Regínu, sem stóð skjálfandi afsíðis úti í glugga og byrgði 
fyrir andlitið. Oxenstjerna, sem aldrei týndi gáti og gætni, óttaðist, 
að konungur mundi ekki geta hamið ofsa sinn og vildi nú 
beina honum í aðra átt og mælti:

„Þóknast yðar hátign að bjóða Bertel lautenant að færa munk 
þennan í fast varðhald og láta herdóminn síðan segja upp sök 
hans til varanlegs varúðardæmis?“

„Vægð, vægð, yðar hátign!“ æpti Regína, af blindri umönnun 
og rækt fyrir skriftaföður sínum. „Vægð, vægð, ég ein er sek. 
Það var ég, sem taldi hann á þetta óhapparáð; ég ein á hegning 
skilið fyrir það“.

Við þessa göfuglyndu sjálfsafneitun hennar fékk munkurinn 
aftur vonarskímu, en ekki þorði hann upp að standa. Konungur 
heyrði bænir hennar, en sneri sér nú reiður að varðmönnum 
sínum.

„Bertel lautenant“, mælti hann byrstur; „þér áttuð að vera 
lífvarðarforingi minn í nótt; fyrir vangeymslu yðar hefir mannhrak 
þetta smeygt sér inn hingað. Þér færið hann þegar í fangelsi 
og ábyrgist með höfði yðar, að hann komist ekki undan. Að því 
búnu takið þér yður stöðu meðal hermannanna. Upp frá þessu 
augnabliki eruð þér úr tign yðar og orðinn umkomulaus dáti“.

Bertel laut og svaraði engu orði. Sveið honum meira en niðurlæging 
hans að missa hylli konungs síns, og það því fremur sem 
hann hafði gætt skyldu sinnar með hinni ýtrustu nákvæmni. 
Hvernig munkurinn hafði komizt inn, var honum fullkomin gáta. 
Nú hafði munkurinn tekið hendinni um kné konungi og beðið 
vægðar, en það kom fyrir ekki. Konungur hratt honum frá sér 
og var hann leiddur út gnístandi tönnum og með heift í hjarta.

Því næst sneri konungur sér að hinni skjálfandi ungmey við 
gluggann, greip hönd hennar og horfði fast í augu hennar.

„Jungfrú“, mælti hann, „það er sagt, að í hvert sinn, sem 
höfðingi myrkranna vilji að drýgt sé eitthvert hraklegt níðingsverk 
á jörðunni, sendi hann upp þangað ára sína alskrýdda ljóssins 
englabúningi“.

Jungfrú Regína hafði enn þá hugdirfð að horfa framan í ásjónu 
hins ógurlega.

„Ég hefi ekkert að segja framar. Takið mitt líf, herra, en þyrmið 
lífi skriftaföður míns“, sagði hún með trúarofsans óbilandi 
sálarkrafti.

Konungur horfði í augu hennar og gat varla stillt sig að reiðin 
brytist ekki út í annað sinn. „Hefði faðir yðar verið ráðvandur 
maður, jungfrú mín, þá hefði hann kennt dóttur sinni að óttast guð, 
heiðra konunginn og tala sannindi við alla. Þér hafið viljað snúa
mér; ég skal nú í þess stað taka að mér uppeldi yðar, því að 
þess sýnizt þér við þurfa. Farið, þér eruð minn fangi þar til 
þér hafið lært hreinskilni og sannleika. Oxenstjerna, er hin gamla 
stranga Marta á Krosshólmi enn á lífi?“

„Já, yðar hátign“.

„Hún fær konu í kost hjá sér til að aga. Þegar fyrsta færi gefst, 
skal stúlka þessi send norður á Finnland“.

Jungfrú Regína gekk burt, stolt og steinþegjandi.



6. Finnar við Lech


Áður en frásögnin heldur lengra áfram, verðum vér enn að 
minnast á borgina Frankfúrt.

Jungfrú Regína sat nú til vors í ströngu varðhaldi eftir hina 
óhamingjusömu umvendunartilraun, en óðara en ísa leysti var 
hún send til Finnlands, og má vera, að vér hittum hana þar aftur 
síðar meir í þessari sögu. Það var ekki trúarhatur og því síður 
hefndargirni, sem gerði hinn hágöfuglynda Gústaf Adólf svo 
reiðan ungmeyju þessari; en svikið traust særir djúpt hinn sálargöfga, 
enda hirti Regína ekki hið minnsta um að koma konungi 
ofan af þeirri trú, að hún væri sek, heldur gerði hún hann enn 
þá vissari í sinni sök með blindum trúarofsa og hatrið barðist 
sífellt enn um fyrirrúmið í brjósti hennar, þar sem kærleikurinn 
aleinn hefði átt að eiga heima. Óskiljanlegur atburður jók og 
gremju konungs. Þá hina sömu nótt sem Bertel hafði farið með 
Jesúítann Híerónýmus og sett hann í ríkisfangelsið til þess að 
hann yrði hengdur hinn næsta dag, slapp þessi háskalegi maður 
og vissi enginn hvernig. Þessir myrkramenn eiga alls staðar 
áhangendur og opnar dyr; þegar hina sömu nótt fundust leynidyr, 
er gengu að svefnherbergi konungsins. Sakleysi Bertels varð við 
það augljóst að vísu, en þá kom hans nýja sök, að fangi hans 
slapp frá honum; kveikti það aftur gremju konungs og hlaut 
Bertel að standa í röðinni eins og óbreyttur liðsmaður.

Þegar í miðjum febrúarmánuði 1632 bjóst konungur aftur af 
stað; eftir hálfsmánaðar umsát í marzmánuði tók hann kastalann 
Kreutznach og skildi eftir drottninguna og Oxenstjerna í 
Mainz. En á meðan hafði Tillý komið Gústafi Horn á óvart í
Bamberg og gert þar hinn mesta usla og tjón. Konungur sótti nú 
fram á eftir honum, stefndi niður á móts við Dóná og skyldi fyrst 
fara yfir ána Lech og svo suður á Bæjaraland. Hershöfðingjar hans 
reyndu að telja hann frá því, en það tókst ekki; kváðu þeir ána 
vera ófæra, enda biði þeirra á hinum bakkanum Tillý, kjörfurstinn 
og Altringer og hefðu 22000 manna. Konungurinn svaraði 
þeim sviplíkt og Alexander sagði við Granikus: „Skyldi ég 
eiga að nema staðar við Lech, ég, sem komizt hefi áður yfir 
Saxelfi, Óderfljót, Rínarfljót og sjálft Eystrasalt?“ Var þá yfirförin 
fastráðin.

Lengi reið konungur upp og ofan með ánni til að finna ferjustað 
og fann hann loks við bugðu eina. Einn maður af herliðinu 
tók sér bóndagerfi og gat veitt það upp úr trúgjörnum landsmönnum 
þar, að áin væri 22 fet á dýpt. Voru nú rofin nokkur 
bændahús og búnir til viðarbuðlungar og þeim sökkt niður í 
fljótið til að fá fætur undir brúna, fjórum skotvirkjum með 
70 fallbyssum var ekið upp á árbakkann og leynigrafir gerðar 
handa hraðskyttunum, og um leið brenndu menn viði og hálmi 
og byrgðu allt það svæði í reyk og svælu. En Tillý var bæði 
gamall og ráðugur. Hann tók sér skjótt stöðu í skóginum hinum 
megin, gerði þar virki mikil og gróf djúpar grafir niður í hinn 
raka jarðveg og sendi þaðan byssulið hans banvæna haglhríð yfir 
til Svíanna. Þann 3. apríl hófu sænsku fallbyssurnar andsvör 
sín og sópuðu alla tunguna, sem lá andspænis fyrir handan. 
5. apríl var búið að festa alla timburstafina, þrátt fyrir öll skot 
óvinanna; voru þá bjálkarnir lagðir á buðlungana og Finnum 
eins og vant var skipað að fara fyrstum yfir móti eldhríðinni; 
voru það 300 sjálfboðar og fyrir þeim hinn herðabreiði Larson 
og hinn hrausti Savólaksi, Pavó Lýdikäin; skyldu þeir ganga 
yfir á bjálkunum og hlaða skotgarð hinum megin til varnar 
brúarsporðinum, og var hverjum manni heitið að fá 10 ríkisdali 
að gjöf. Það var örlagaríkt augnablik fyrir allt Bæjaraland, því 
hvenær sem vildi, gat einhver kúla frá þeim Tillý hitt brúna 
og bannað yfirferðina.

Finnarnir lögðu frá sér vopn sín, en tóku rekur og pálstafi í 
hönd og runnu yfir bjálkana með ópi miklu. Óðara var á einn 
stað miðað öllum skotum frá víggörðum þeirra Tillýs; féllu kúlurnar 
æ sem tíðast í ána, þyrluðu upp vatnsgusum eða skullu 
á hinni veiku brú og ýmist skoppuðu frá henni yfir á hinn
bakkann, stundum í bogum hátt yfir höfðum Finna, en stundum 
hittu þær þá og stráðu búkum þeirra og limum eftir ánni 
beggja vegna. Ekki er þess getið, hve margir af hinum þrem 
hundruðum komust af og er nóg að geta þess, að þeir sem yfir 
sluppu, höfðu nógan annan starfa en að líta aftur og telja; tóku 
þeir þegar til verkfæra sinna og höfðu að vörmu spori sett upp 
garð, sem nokkurn veginn varði brjóst liðsins, þótt allt væri opið 
til beggja hliða fyrir skotunum frá bakkavirkjum Tillýs.

Tillý sá glöggt, hve mikið hér var í efni, og gerði hálfu harðari 
hríðina. Svíar vissu eins, hvað við lá, og slöngdu yfir á skóginn 
andspænis haglhríð af kúlum, sem ýmist sló gneista úr grjótinu 
eða sópaði um koll eikartoppunum víðsvegar, svo trjálimar, 
bolir og spýtnarusl féll eins og skæðadrífa niður yfir höfuð Bæjara, 
sem biðu boða að sækja fram að ánni. Konungur hljóp sjálfur 
til skotvirkjanna, eggjaði menn sína fram og miðaði með eigin 
hendi 60 fallbyssuskotum. Skotþruman kvað við svo hátt, að 
hún skelfdi íbúa Bæjaralands á margra mílna svæði.

Sá hópur Finna, sem í fyrstu hafði farið yfir tók nú heldur 
en ekki að þynnast, en ekki litu þeir, sem garðinn hlóðu, aftur 
fyrr en hann var fullgerr; sáu þeir þá, að helmingur þeirra var 
fallinn og lágu þar hundrað þeirra í blóði sínu. Í sömu svipan 
nefndi konungur til þann mann, er Karl Gústaf Wrangel hét og 
þá var ungur, en síðar varð svo frægur, og bað hann að fara yfir 
og veita þeim lið. Finnarnir í hernum réðu sér ekki af metnaði 
sakir hugprýði landa þeirra, enda voru hræddir um þá að sama 
skapi og kröfðust þess með ákefð að með þá yrði ráðizt í móti 
eldinum, og óðara en Wrangel hafði litið við, stóðu þar hjá honum 
um ný 300 manna og stökk hann þegar með þeim yfir 
brúna. Hinir, sem fyrir voru, fögnuðu löndum sínum með ópi. 
Nú fékk Bernharð hertogi, sem hafði eins og konungur blindan 
bardagaátrúnað á Finnunum, leyfi til að gera hreyfingarbragð 
þeim til fulltingis. Hann fékk sér finnskan hestmannaflokk, hitti 
sundvað á ánni skammt þaðan frá, réðst hann þar yfir og fórst 
vel, síðan ræðst hann með dæmafárri dirfsku á hægra fylkingararm 
óvinanna í opna skjöldu. Liðinu, sem allan hugann hafði á 
brúnni, varð bilt, svo vörnin varð í ólagi og síðan riðluðust raðirnar, 
þótt ofureflið væri mikið. Hjuggu þeir Bernharðs-menn 
þar til beggja handa, ruddu brautina fyrir sér og náðu til sinna 
manna við brúarsporðinn óðara en hinir gátu áttað sig. Það voru
þessi djörfu drápskæðu riddaraáhlaup, sem gáfu Finnum viðurnefið 
<i>Hakkapelitir</i>, sem kemur af <i>hakka pääelle</i>, „höggðu hart 
og títt!“ því með því eggjuðu hverir aðra, þá er þeir hófu áhlaup 
og atreiðar.

Nú tók hver fótgönguflokkur hersins, bæði Svía og Finna, á 
fætur öðrum að hefja hlaup yfir brúna, því þeir stóðust ekki 
afreksdæmi Finnanna. Tillý hafði nú lengi dregið að senda menn 
sína á móti opnum fallbyssum Svía; lét hann nú stórar hersveitir 
undir forustu Altringers vaða fram, og bauð þeim að taka 
vígið við brúarsporðinn og reka þá yfir, sem þar væri. Bæjarar 
runnu nú fram, en óðara hnigu heilar raðir af þeim til jarðar 
fyrir kúlum Svía. En þeir skyldu nú land sitt verja, allir, sem 
sig borið gátu, stukku óðir og æfir fram að virki Finna. Sló þá 
hart Wrangels unga hetjuhjarta, en menn hans bifuðust ekki. Nú 
var á hólminn komið. Óvinirnir ruddust fram eins og svartur 
skýflóki, voru margir fallnir, en þó voru milli fjórar og fimm 
þúsundir eftir. Finnar gáfu þeim varmar viðtökur; þeir hleyptu 
ekki af langbyssum sínum fyrr en á fimmtán skrefa færi; hafði 
þar hver kúla mann fyrir sig. Bæjarar námu staðar og kom á 
þá hik, voru þeir og flestir nýorðnir hermenn. Fengu Finnar 
fangrúm til að hlaða aftur og skjóta á hina, riðluðust þá þegar 
í stað sveitir þeirra og flýðu víðsvegar með endilangri ánni. 
Altringer hljóp þá til, safnaði liðinu á nýjan leik og leiddi það 
aftur í eldhríðina. Í sama bili hvein fallbyssukúla rétt við eyrað 
á honum og féll hann við það í óvit. Bæjarar runnu í annað 
sinn. Þetta sá Tillý frá sínum virkjum og sendi sitt gamla einvalalið, 
Wallónana, niður á árbakkann. Ekki heldur gátu þeir 
staðizt skothríðina, svo var hún skæð og óð. Þá þreif Tillý sjálfur 
herfána í hönd og rann sjálfur fremstur sinna manna móti 
skotvirkjum Finnanna. En vart hafði hann gengið mörg fet 
þegar stórbyssukúla hitti hann í fótinn og braut sundur. Báru 
menn hinn gamla hershöfðingja óvígan burt af vígvellinum og 
andaðist hann í Ingólfsstað hálfum mánuði síðar, 20. aprílmánaðar.

Hinn bæverski her hafði þar misst sinn bezta oddvita og riðlaðist 
brátt allur. Kjörfurstinn, sem þar var sjálfur, komst undan 
í næturmyrkrinu með herinn á sundrungu, þrotinn að ráðum, 
skildi eftir 2000 fallinna manna; stóð nú Svíum opinn vegur 
suður á Bæjaraland.

Næsta dag fór herinn allur suður yfir Lech. Veitti þá konungur
örlátlega og gaf stórgjafir köppum sínum. Meðal þeirra 
var riddari (hestliði) einn, er fylgt hafði Bernharði hertoga og 
hann lofaði mjög fyrir framúrskarandi framgöngu. Sá maður 
var Bertel. Sönnuðu sögu hertogans þrjú sár, er hann hafði, en 
ekki hættuleg. Bertel fékk þá metorð sín aftur, en ekki hitt, er 
hann þráði mest: traust og hylli konungsins. Ásetti hann sér að 
vinna það aftur, þótt líf hans skyldi kosta.

[079.png]

Nú hélt Gústaf Adólf ferð sinni áfram suður til Ágsborgar; 
var honum þar svarinn trúnaðareiður og stórveizlur haldnar til 
minningar við hann. Orðrómurinn batt saman nöfnin Gústava 
og Ágústa og tók að hvískra, að konungur mundi setja þar höfuðstað 
sinn í hinu þýzka ríki og leggjast í sællífi eins og forðum 
Hannibal í Kapúu. En orðrómurinn fór skakkt. Gústaf Adólf var 
nú að draga andann og velta fyrir sér æ stærri og víðtækari 
ráðagerðum. En upp frá þessu tóku kynlegar fylgjur að gera 
vart við sig í för með konungi. Banagyðjan gekk úr þessu æ 
á undan honum með brugðnu sverði og lét ýmist hér eða þar 
einhverjum höggið skjalla, þeirra er með honum voru, svo sem 
hún vildi hvísla sí og æ í eyra honum: „Dauðlegur maður, mundu 
þó að þú ert enginn guð!“

Víst mátti ætla, að allar illar nornir hefðu nú að helmingi
aukið fyrirsát sín þegar drottnunargirnin var tekin að fá yfirráð 
yfir hugskoti konungs og markmið hans var ekki lengur það 
eitt að berjast heilagri baráttu fyrir trúarbrögðin. Heimulegur 
en háskalegur óvinur stóð hvervetna á vegi hans, búinn til að 
hæfa hann og fyrirkoma honum; enn þá tókst það þó ekki. Við 
áhlaupið á Ingólfsstað, sem mistókst, segir Fryxell[* Sænskur sagnameistari.], að þar hafi 
legið á borgarvegg fallbyssa ein, er kölluð var Fíkjan, og verið 
fræg fyrir hve langt og beint hún flytti kúlurnar. Sá, sem stýrði 
byssunni, sá úti á mörkinni mann einn með mikinn blaktandi fjaðraskúf 
á höfði; hann reið fögrum hesti og var með honum þjónandi 
föruneyti. „Þar fer höfðingi mikill“, mælti fallbyssusveinninn; 
„en ég skal skjótt gera hefting á för hans“. Miðaði hann 
síðan Fíkjunni og skaut. Kúlan steypti um koll bæði hesti og 
manni; menn hlupu til hræddir, en konungur — því hann var 
það — stóð á fætur alblóðugur og ryki stokkinn frá dauðum 
hestinum, en óskaddaður. Þá mælti hann: „Enn er eplið ekki 
þroskað“. Seinna meir grófu Ingólfstaðarmenn hest þann upp og 
tróðu út belg hans til ævarandi menja. Skömmu síðar var hinn 
ungi markgreifi af Baden-Dúrlach í fylgd með konungi, hann, 
sem þá fyrir skemmstu hafði verið í dansveizlunni í Ágsborg 
einhver hinn tígulegasti riddari. Fallbyssukúla hvein og þaut 
fram hjá konungi, og er hann leit við, sá hann hvar markgreifinn 
hneig af baki höfuðlaus fáein fet frá hans hesti.



7. Nýtt ævintýri


Frá Ingólfsstað stefndi konungur liði sínu til Landshut, lengra 
suður í land. Því lengra sem hann fór inn í land þetta, þar 
sem trúarvillumenn höfðu aldrei fyrr stigið fæti, því skuggalegri 
varð trúarofsi fólksins og því trylltari og skæðari mótstöðu 
sýndi það. Hvervetna sátu landsbúar hópum saman undir forustu 
munkanna í launsátrum fyrir Svíum, drápu hvern mann, 
sem þeir náðu, og píndu fanga sína með öllum hugsanlegum 
pyndingum. Menn konungs tóku því að gjalda líku líkt, hróðugir 
eins og þeir nú voru orðnir af sigurvinningum sínum og
þreyttir af þessu grimmdaræði; fór nú og minnkandi þeirra 
fyrra frægðarorð fyrir góðan aga í hernaðinum, því þeir hefndu 
sín greypilega á landsmönnum, hvar sem þeir fóru yfir. Hver 
vetna elti sænska herinn morð og svikræði og var hver flokkur 
í veði, sem ekki átti öll ráð undir sjálfum sér, þótt fara skyldi 
einungis fáar örskotsleiðir frá meginhernum.

Þar sem konungur nú var kominn langt inn í land þetta, vildi 
hann senda áríðandi skipanir til Banérs, sem seint og hægt skyldi 
fylgja konungshernum eftir og halda opinni afturfararslóðinni. 
Þar sem nú landið var svo herskátt, var sendiförin með þvílík 
boð hin mesta hættuför, enda vildi konungur ekki að fjölmenni 
færi hana. Þá bauð sig fram ungur Finni að reka erindið og 
hafa tvo eina hestliða til fylgdar. Konungur þekktist það, og 
seint um kveld í maímánuði lögðu hinir hugprúðu sveinar á 
stað í þessa svaðilför.

Ungi fyrirliðinn var enginn annar en vor gamli góðkunningi 
Bertel; fylgdu honum þeir Pekka úr Austurbotni og Witikka 
frá Tavast. Nóttin var dimm og loft þykkt. Riðu þeir eins og 
leið lá og fóru varlega; óttuðust þeir, að þeir myndu villast er 
land var þeim ókunnugt, en alls staðar var að ugga kúlur Bæjara, 
sem sátu fyrir þeim í hverju skógarnefi. Vegur var mjög spilltur 
af umferð flutningsvagna, enda var þétt rigning á; máttu þeir 
búast við, að hestar þeirra myndu rasa um steina í hverju spori 
eða steypast niður í launpytti.

„Heyrðu mér“, sagði Witikka við félaga sinn, „þú ert <i>póhjalainen</i> 
og kannt því að galdra“.

„Já, annars væri lítið gagn í mér“.

„Galdraðu okkur þá heim á Hattimala-háls og láttu okkur sjá 
ljósin á Hämeenlinna-slotinu, þar situr Tatara-telpa, sem einu 
sinni var kærastan mín, og ég vil heldur sofa við hliðina á henni 
í nótt en niðri í pollunum í þessum tröllaskógi“.

„Annað eins smáræði ætti mér ekki að vaxa í augum“, svaraði 
Pekka drýgindalegur; „gáðu nú að, þarna sérðu nú ljósin í 
gluggunum á slotinu“.

Hinn hvessti augun og var óviss í, hvort Pekka skrökvaði eða 
segði satt, enda áleit hann hið síðara allt eins sennilegt sem hið 
fyrra. Það stóð líka heima, að þeir sáu ljós fyrir neðan hæðina, 
en Tavastingurinn gekk þó brátt úr skugga um, að hann væri 
enn þá tvö hundruð mílur frá átthögum sínum. Hestarnir námu
staðar allt í einu og fengust ekki úr sporunum. Höfðu viðarbolir 
verið felldir þvert yfir götuna og komst þar enginn ríðandi maður 
yfir. „Kyrrir!“ hvíslaði Bertel; „mér heyrðist skrjáfa í liminu“.

Riddararnir riðu spölkorn til hliðar og grúfðu niður hljóðir á 
hestsbaki. Þá heyrðist mannatraðk og brak í liminu hinum megin 
götunnar.

„Þeir hljóta að koma innan fjórðungsstundar“, sagði rödd með 
Bæjara framburði á orðunum.

„Hve margir eru þeir?“

„Þrjátíu menn ríðandi með tíu eða tólf áburðarhesta. Þeir 
fóru frá Geisenfeld í rökkrinu og hafa með sér fangaða stúlku“.

„Og hve margir erum við?“

„Nálægt fimmtíu skytturnar og 70 eða 80 menn með axir 
eða heytjúgu“.

„Vel, enginn má skjóta fyrr en þeir eru þrjú skref frá okkur“.
 
Í sama bili frísaði hestur Bertels, sem hét Lappi, og var frá 
Róvaníemí, litill vexti, en bæði viljugur vel og stinnur.

„<i>Wer da?</i>“[* Hver er þar? - Þýð.]
 var kallað á götunni.

„Svíar!“ svaraði Bertel öruggur eins og í Würtzborg, hleypti 
af skammbyssu sinni á hljóðið og sá við birtuna af skotinu 
bændahóp, sem stóð við þvergarðinn. Því næst sneri hann hestinum, 
kallaði á förunauta sína og hleypti aftur á leið til Landshut.

En skotblossinn hafði líka lýst bændunum, svo að þeir höfðu 
eygt þá Bertel, og flýttu þeir sér að banna þeim götuna. Bertel 
komst undan, en hestur Witikku rasaði um viðardrumb, og hestur 
Pekku, sem var áburðarklár frá Stórkýró, varð fastur í feni og fékk 
þá lag í brjóstið af spjóti. Bertel sá nú menn sína í nauðum stadda, 
vildi ekki yfirgefa þá, snýr aftur, heggur niður fremstu bændurna 
og grípur í taum á hesti Pekku til þess að ná honum upp 
úr, en kallar til Witikku, að hann skuli skilja við sinn hest og 
hlaupa á bak fyrir aftan sig. Þetta snjallræði ætlaði vel að takast 
og voru þeir þrír félagar aftur komnir á veg, en þá kom slöngukast 
fram fyrir brjóst á Bertel, er steypti honum þegar af hestinum. 
Witikka féll af baki um leið. Lappi var nú laus við tvöfalda 
byrði sína, og rann áfram eftir veginum, og fylgdi Pekka
honum eftir, nauðugur eða viljugur. Bertel og Witikka urðu skjótt 
ofurliði bornir, og síðan bundnir með hendur á bak.

„Hengjum þá hunda áður en hinir koma!“ æpti einn þeirra.

„Með hausinn niður!“ æpti annar.

„Og kyndum svo ofurlítið undir“, sagði hinn þriðji.

„Engan eld og engan hávaða!“ sagði hinn fjórði, sem virtist 
hafa mest ráð hjá þeim. „Heyrið mig, kunningjar“, sagði hann 
í hálfum hljóðum við fangana, þar sem þeir lágu bundnir, „var 
það ekki finnska, sem þið voruð að tala?“ „Farðu til fjandans!“ 
murraði Witikka.

„<i>Maledicti Fennones</i>! Þið eruð mínir!“ kallaði hin röddin í 
myrkrinu.

„Þar koma þeir!“ sagði einn í hópnum, og stóð það heima, 
að þá heyrðist jódynur á veginum frá Ingólfsstað; bændur steinþögðu 
og stungu til meiri varúðar upp í munn fanganna svo þeir 
gætu ekki talað. Komumenn höfðu blys og leit út sem væru þeir 
þýzkir hermenn, sem hleypt hefðu út á byggðina til rána og 
væru nú í heimför. Þeir riðu hart og urðu ekki við varir fyrr 
en skotin dundu yfir þá úr launsátrinni. Sáu menn þegar tíu 
þeirra eða tólf steypast af baki, hestana fælast og draga hina 
föllnu fasta í stigreipunum og allt verða í uppnámi. Sneru sumir 
aftur og riðu hver aðra um koll, en aðrir hleyptu af skammbyssum 
út í loftið, því hinir földu sig á bak við viðinn. Þá 
hlupu bændur upp og umkringdu þá, sem eftir stóðu, og steyptu 
þeim af baki með slöngvum. Hestliðarnir börðust sem óðir væri, 
en það kom fyrir ekki, því áður en tíu mínútur voru liðnar, var 
allur hópur þeirra eyddur, tíu höfðu undan komizt, fimmtán lágu 
þar í blóði sínu við götuna, og hinir voru fangaðir, sex eða sjö 
og farangur þeirra tekinn mest-allur. Af bændum höfðu einungis 
fallið fjórir. Nú tóku bændur greypilega hefnd. Þeir skutu lausapúðri 
í andlit fanganna og sviðu þá svarta, grófu þá upp að mitti 
niður í blauta jörðina og börðu þá síðan í hel með seinu steinkasti.

En er þeim grimmdarstarfa var lokið, vildu þeir sjá ráð fyrir 
ránsfeng sínum. Bertel og förunaut hans var varpað bundnum á 
bak einum tekna hestinum og síðan var stefnt inn á mörkina. 
Þar komu þeir loks að garði, sem lá afskekktur. Fangarnir voru 
dregnir þar inn og lagðir á gólfið í sérstöku herbergi meðan bændur
voru sjálfir í stofunni fyrir framan; voru þeir að fagna sigri 
sínum og hressa sig á víni því, er óvinir þeirra höfðu með sér 
haft. Þá kom nábleikur munkur inn til þeirra Bertels; hann var 
girtur hampsnæri og hékk í því sverð. Hann hafði blys og bar 
það með ánægjusvip að höfðum fanganna, tók keflin út úr þeim 
og athugaði vandlega svip þeirra. „Hvort er sem mér sýnist“, 
sagði hann loks glottandi, „er það ekki Bertel, lautenant í lífverði 
konungsins?“

Bertel leit upp og þekkti Jesúmunkinn Híerónýmus.

„Velkominn til míns innis, herra lautenant minn, og þökk 
fyrir síðast. Þetta er nýr gestur, sem ætti skilið útvalinn greiða. 
Ég skyldi þá ekki þekkja förunaut hans líka“, sagði hann enn 
og benti á Witikka.

Tavastingurinn lét sér ekki verða bilt, heldur hvessti hann 
augun á munkinn, beit á jaxlinn og sagði glottandi:

„Hvað hefirðu gert af eyrunum, munkur? Rífðu hettuskömmina 
af hausnum á þér, hundskinns þjófurinn, og lofaðu okkur 
að sjá, hvort ekki eru vaxin á þig asnaeyru!“

Þegar munkurinn var á þessa leið minntur á valinn við Breitenfeld, 
varð hann heldur ófrýnilegur, eldroða brá á nábleikt andlitið 
og hann beit sig í vörina af bræði.

„Hugsaðu, lagsi, um þín eigin eyru“, sagði hann. „<i>Anathema 
maranatha</i>! Þau hafa nú senn heyrt nóg í heiminum“.

Jesúítinn sló tvisvar lófum saman, og kom þá inn járnsmiður 
með skinnsvuntu bundna á sig og eldrauða töng, sem hann 
lagði á eldinn, sem logaði í ofninum.

„Hvort volgnar þér á eyrunum, lagsi?“ sagði munkurinn.

Witikka svaraði gallharður:

„Þú þykist vera æði-slunginn, en ert mesta flón og auli í 
samanburði við andskotann. Húsbóndi þinn og meistari hefir 
engar tangir, heldur lætur sér duga neglurnar“.

„Hægra eyrað“, mælti þá munkurinn.

Smiðurinn bar töngina að höfði Witikku. Tavastingurinn glotti 
af fyrirlitning, og brá snöggvast roða á hinar sólbrenndu kinnar 
hans, en það varaði ekki lengi og átti hann þó eitt eyra eftir.

„Ef þú vilt afneita trú þinni með eiði, játa hollustu páfanum 
og bölva Lúther máttu halda öðru eyranu“.

„Þinn húðarselur!“ svaraði Tavastingurinn, „húsbóndi þinn
er vanur að bjóða ríki og lönd, en þú býður mér eitt vesalt 
eyra“.

„Vinstra eyrað þá!“ mælti Jesúmunkurinn kuldalega.

Smiðurinn gerði sem honum var boðið, en hinn píndi hermaður 
hló.

„Þetta er skammarlegt, munkur“, sagði þá Bertel, sem lá þar 
hjá hinum. „Drep þú okkur ef þú vilt, en ger það skjótt“.

„Og hver hefir sagt, að ég hafi í hyggju að drepa ykkur?“ 
svaraði Híerónýmus glottandi. „Það er nú beint undir sjálfum 
ykkur komið, hvort þið fáið grið og frelsi til þess að fara héðan 
óskaddaðir nú þegar í nótt, eða ekki“.

[085.png]

„Hvers krefst þú af mér?“

„Þér eruð hraust ungmenni, Bertel lautenant! Mér þykir illt, 
að konungur skuli hafa svipt yður metorðum yðar, þeim sem 
þér höfðuð keypt með blóði yðar“.

„Nú fellur yður það illa, og svo?“

„Í yðar sporum mundi ég hefna mín“.

„Hefna mín! Já, það hefir mér komið í hug“.

„Þér eigið heima í lífverði Gústafs Adólfs. Vitið þér, ungi 
vinur, hve mikið rétttrúaðir kaþólskir þjóðhöfðingjar gefa að launum 
þeim, sem seldi þeim í hendur konunginn, lifandi eða dauðan?“

„Hversu má ég slíkt vita, verðugi pater“.

„Furstadæmi, ef hann væri tiginborinn maður, en 50 þúsundir 
gulldala væri hann ótiginn“.

„Það er þó helzt til lítil umbun fyrir svo mikið afrek, verðugi 
pater“.

„Kjósið nú þá dauðann eða konunglega umbun“.

„Þar kom það, sem þér vilduð, verðugi pater“.

„Gerið sem yður sýnist. Þegar þér hafið ráðgast við sjálfan 
yður, megum við aftur talazt við. Í þetta sinn getið þér fengið 
fjör yðar og frelsi með léttara verði fyrir smámuni“.

„Hvað mundi það vera, verðugi pater?“

„Heyrið mig. Ég krefst þess, að þér vinnið eið að því að gera 
lítið viðvik fyrir mig. Gústaf konungur ber á hægra vísifingri 
lítinn eirhring. Hann er honum lítilsvirði, en mér er hann, ungi 
vinur, meiri þýðingar, ég er ... ég safna fáséðum gripum og 
vildi gjarnan eiga menjagrip um konung, sem ég hlýt að hata 
sem óvin, en dásama sem mann“.

„Og hringur þessi?“

„Hringinn sverjið þér að útvega og selja mér í hendur með einhverju 
móti fyrir næstu tunglkomu. Gerið það, og þá eruð þér laus“.

„Það er þá ekki annað en smásynd á móti sjöunda boðorðinu? 
Og syndakvittanina gefið þér fyrirfram, er ekki svo? Vík burt, 
argur þjófur, og þakka máttu fyrir, að hendur mínar eru bundnar, 
því ella veit guð, að ég hefði kennt þér að þekkja betur þann 
drengskap, sem hermanni sæmir!“

„Hafið hægt um yður, ungi maður, munið eftir, að líf yðar 
er í minni hendi. Þegar ég er búinn að ljúka mér af við förunaut 
yðar, finnumst við aftur“.

Bertel svaraði með fyrirlitningarsvip.

„Til starfa þíns, smiður!“ rumdi munkurinn; smiðurinn dró 
þegar töngina út úr eldinum, hvítglóandi.

Í sama bili heyrðist háreysti mikið til bændanna frammi í 
stofunni. „Til vopna! Svíarnir komnir!“ var kallað, og óðara var 
hurðinni hrundið upp á gátt. Nokkrir bændanna þrifu byssur 
sínar, en aðrir lágu á gólfinu dauðadrukknir og sofandi. Úti fyrir 
heyrðust glöggt fyrirskipanir sænska fyrirliðans: „Kveikið eld 
í húsinu, piltar, hér höldum við þeim öllum í gildrunni“.

Jesúmunkurinn stökk í sama vetfangi út um gluggann.

Nú urðu hörð en stutt vopnaviðskipti í fordyrinu. Urðu bændur 
innan stundar ofurliði bornir og beiddust griða. Hinir fremstu 
voru lagðir í gegn með spjótum og fengu ekki annað svar, en 
hinir voru bundnir; stofan með hinu nýfengna herfangi var
rænd og rupluð og Bertel og hinn særði félagi hans voru þegar 
leystir úr böndunum.

„Ert þú það, Larson?“ hrópaði Bertel fagnandi.

„Þrumur og þórdunur! ert þú þetta, Bertel? Er það hér, sem 
þú ætlar að reka erindi konungsins?“

„Og sjálfur þú?“

„Já, skrattinn hafi það, veiztu ekki, að ég er mesti lánshnokki? 
Ég var sendur að gæta vistaflutnings, sem von var á, og rek 
mig á leiðinni á þorpara, sem sveimuðu eftir föngum; þeir voru 
að bulla um bænda-fyrirsát í skóginum. Ég á stað á eftir þeim 
og get bjargað röskum strák og laglegri telpu. Líttu á hana; 
kinnarnar eins og fífill í brekku, og augun þá!“

Bertel leit við og sá hvar hjá honum stóð skjálfandi stúlka, 
hálförmagna af hræðslu.

„Nú, það er hún Katrín, þjónustumey hennar jungfrú Regínu!“ 
kallaði Bertel upp yfir sig, því hann hafði marg-oft séð þessa 
kátu stúlku hjá hinni alvörugefnu jungfrú.

„Frelsið mig, lautenant, frelsið mig!“ æpti hún nú og greip 
í handlegg hans. „Ég var hrifin með ofbeldi úr húsi móðursystur 
minnar“.

„Larson, láttu mér eftir stúlku þessa“.

„Hvern skrattann ertu að hugsa? Viltu taka telpuna mína af 
mér?“

„Láttu hana lausa, gerðu það fyrir mig“.

„Að fáum vikum liðnum — jú sjálfsagt. En slepptu henni 
segi ég, ellegar skal ég ...“. Hinn bráðlyndi, stutti hermaður 
brá sínu stóra sverði, sem hann var nýbúinn að stúta bændunum 
með.

„Húsið brennur!“ var öllu megin kallað og kæfandi reykjarsvæla 
sannaði, að háskinn væri nærri. Bertel skauzt út með 
stúlkuna. Larson fylgdi eftir, og hvarf við það bræðinnar hiti 
fyrir bálinu. Þegar komið var út fyrir, sáu menn, að húsið stóð 
í ljósum loga; kom þá Bertel í hug, að húsið væri fullt af fólki, 
nálægt þrjátíu bænda, sem bundnir voru á höndum og fótum. 
„Komið, flýtið ykkur!“ æpti hann hástöfum, „björgum aumingjunum!“

„Ertu vitlaus?“ sagði Larson hlæjandi. „Það eru ekki aðrir en 
fáeinir þrjótar, sem rétt áður höfðu tekið af lífi marga röskva
drengi af vorum mönnum. Bætið á eldinn, drengir, svo drykkjurútunum 
þar inni verði ekki kalt í samdrykkjunni“.

Það var nú líka um seinan orðið að bjarga. Þessir vesölu 
Bæjarar létu þar lífið á fórnarstalli hinnar trylltu tíðar, þegar sá 
var siðurinn að láta eitt hryðju- og heiftarverkið yfirganga annað. 
Vér snúum oss því með viðbjóði frá slíkum og þvílíkum æðisgangi, 
sem tilheyrir tímalýsingunni, en hröðum oss til að skoða 
í skuggsjá sögunnar stærri mynd og háleitari: hið sænska ljón 
í þess síðustu fjörbrotum.



8. Nürnberg og Lützen


Atburðirnir velta hver á annan ofan eins og alda eltir öldu 
í ólgandi iðu, og frásagan, sem hér hefir svo lítið svigrúm, hlýtur 
að hlaupa yfir með hraðfleygi fossins. Vér verðum að flýta oss 
fram hjá hinum markverðustu viðburðum hins merkilegasta tíma 
til þess að henda aftur hinn mjóa þráð sögu vorrar, sem spunninn 
skal gegn um mörg og mikil umskipti og margt aldarfar: hringinn 
konungsnaut.

Wallenstein, hinn voðalegi maður, hafði nú gert sættir við 
keisarann og safnað óvígum her; stefndi hann nú liðinu til hins 
stórauðuga staðar Nürnberg, og vofði yfir honum sem koldimmt 
þrumuský. Gústaf Adólf nam staðar á miðri sinni sigurbraut á 
Bæjaralandi og skundaði til móts við hann, og stóð nú hvortveggja 
hér andspænis — ljónið og flekkudýrið, búnir báðir til 
stökks og starandi hvor á annars minnstu hreyfingu. Allar sveitir 
umhverfis voru rændar, ruplaðar og píndar til framfærslu 
báðum herum; varð sífellt að senda hleypiflokka í allar áttir og 
vistir að draga að úr fjarlægum héruðum. Í slíkum förum fengu 
þeir mest orð á sig, af keisarans mönnum, Króatarnir, sem Ísólani 
var fyrir, en af Svíaher „dragónar“ Taupadels og hestliðar Stálhanzka.

Hallærissultur, hitar, farsóttir og rán og yfirgangur þýzka 
hersins steypti öllu landi í ógurlegustu eymd og volæði. Gústaf 
konungur hafði nú aukið her sinn með sveitum þeirra Oxenstjerna 
og Banérs, og hafði 50 þúsundir manna; bjóst hann hinn 24. dag 
ágústmánaðar til stóratlögu móti Wallensteini, er beið hans með
60 þúsundir manna innan óvinnandi virkisveggja. Löngu fyrir 
dag lét Thorsteinson fallbyssurnar hefja þrumuhríð sína móti 
víginu Alte Feste. Í náttmyrkrinu klifruðu 500 þýzkir skotliðar 
af hvítu herdeildinni upp hæðirnar og komust á veggina upp, 
þrátt fyrir hina banvænustu skothríð. Leit þá snöggvast svo út, að 
sigur mundi launa hugprýði þeirra; allt studdi fyrstu framhlaup 
þeirra: óvinirnir vöknuðu við illan draum, gátu ekki áttað sig 
og komust í uppnám, konurnar hljóðuðu, og kúlur Svía kollsteyptu 
mönnum og tjöldum. En Wallenstein hélt ró sinni og 
æðraðist ekki; hann sendi þegar kvenfólk burt, en lét hvern stórflokk 
á hæla öðrum hlaupa í flasið á þeim, er að sóttu. Herdeildin 
varð að hopa og lét margt lið. En konungur lét ekki undan; 
aftur veitti hin hvíta deild áhlaup; það fór enn á sömu leið. Þá 
kvaddi konungur til Finna sína, að þeir skyldu, eins og Schiller, 
þjóðskáldið segir, „gera þýzka hugleysinu skömm til með hinu 
norræna hugrekki“. Þar voru margir Austurbotnungar í liði; 
skyldu þeir ráðast beint í móti dauðanum, sem glotti við þeim 
með hundruð logandi ginum, en öruggt og óskeikandi klifruðu 
þeir upp berghjallann, þótt sleipt væri af regni og blóði. Hvorki 
hinir öruggu veggir né hið banvæna kúluél mátti stöðva þessa 
berserki. Innan um eldinn og dauðann þreifuðu þeir eftir fótfestu 
á veggjabrúnunum. En allt fyrir ekki. Þeir fáu, sem uppi 
stóðu eftir skot og atgeira urðu loks ofurliði bornir; og þá í fyrsta 
sinn sáu menn Finna Gústafs Adólfs fara á hæli, enda fór á 
eina leið fyrir því liði, sem nýja tilraun gerði. Keisaraliðið bjóst 
þegar að elta flóttann, en hinir snerust þegar í móti og ráku þá 
af höndum sér; þeir reyndu aftur til, en það fór sem fyrr. Stóð 
allan daginn hinn óðasti bardagi með miklu mannfalli, margir 
fyrirliðar féllu og banagyðjan miðaði aftur kúlu á konunginn, 
en hitti einungis annan stígvélasóla hans.

Vinstra megin lenti saman riddaraliði keisarans manna og 
hinu sænska. Krónenberg með pansaralið sitt var þar kominn; 
þeir voru huldir járnhlífum frá hvirfli til ilja og kölluðust „hinir 
óvinnandi“; ráku þeir hessenska hestliðið á flótta. Þá komst landgreifinn 
af Hessen í gremju sinni svo að orði, að konungur vildi 
láta hið þýzka liðið ganga í súginn, til þess að hann sparaði 
sitt. „Gott og vel“, svaraði Gústaf Adólf, „ég skal senda Finnana 
mína og vænti ég, að þegar við skiptum mönnum, þá skipti og 
um sigurinn“. Var þá Stálhanzki sendur með Finnana móti
Krónenberg og hinum „óvinnandi“. Milli þessa einvalaliðs úr 
hvorumtveggja hernum varð nú sú hríð, er svo var stórkostleg 
og fræg að æ mun uppi vera. Bar fundum þeirra saman í 
kjarrskóginum á bökkum Regnitzárinnar, og gekk þar maður á 
móti manni, hestur á móti hesti; sverðin urðu sljó í hjálmunum, 
skammbyssurnar leiftruðu og margur hraustur riddari barst út 
í leirinn í ánni. Líklega hafa hinir finnsku hestar þolað þófið 
eins og fyrri lengur og betur en hinir fríðu og fráu ungversku 
hestar, og hefir það nokkuð flýtt fyrir sigrinum. Hinn hrausti 
Krónenberg féll, og hans „óvinnandi“ garpar lögðu á flótta fyrir 
Finnunum. Í hans stað sótti Fúgger fram með allmiklu liði og 
létu þá Finnar undan og þokuðu nær skóginum, en sífellt héldu 
þeir uppi höggorustu og sneru aldrei baki við. Gerðu þá fótgöngusveitir 
Svía harða eldhríð. Þá féll Fúgger, og ráku Finnar 
þá, þó nálega væru uppgefnir orðnir, riddarana aftur á flótta.

Þegar nóttin kom lágu 3000 manna dauðir á hæðunum og 
sléttunni. Í orustunni við Alte Feste, segir Schiller, að menn 
hafi kallað Gústaf Adólf sigraðan, af því hann sigraði ekki sjálfur. 
Daginn eftir sneri hann til Bæjaralands. 44.000 manna, bæði 
vina og óvina, hafði bráðasótt og ófriður sópað burtu á þessum 
fáu, skæðu vikum í Nürnberg og þar í grennd.

Haustmyrkrið fór í hönd og þokur þess grúfðu yfir Þýzkalands 
blóðugu jörð, og enn þá var ekkert útlit fyrir endann á 
ófriðaræðinu. En ætlað var einni stórsál að komast eftir marga 
storma til friðsællar hafnar og fara úr haustmyrkri þessa lífs 
í heilagt og eilíft ljós. Nær og nær sveif engill dauðans yfir hinu 
göfuga höfði Gústafs og brá yfir það eins og því bjarmabliki frá 
æðra heimi, er menn stundum þykjast sjá fyrirbregða undir þann 
tíma, þegar hinir miklu og góðu hér á jörðu eiga skammt eftir. 
Múgurinn í kring um þá misskilur það, en sjálfa þá grunar 
margt. Tveim dögum fyrir dauða hans kallaði fólkið í Nürnberg 
og sagði, að Gústaf Adólf væri guðdómlegur. Sló þá sál hans það 
hugboð, að nú mundi braut hans brátt vera á enda, og mælti 
hann þá við hirðprestinn Fabricíus: „Vera kann, að guð láti þeim 
bráðlega hefnast fyrir þeirra guðlastandi heimsku, og mér sjálfum 
sem tilefni hennar, og að hann sýni, að ég er líka veikur og dauðlegur 
maður“. Konungur var horfinn norður á Saxland til þess 
að veita Wallenstein eftirför. Við Armstadt kvaddi hann Oxenstjerna,
en í Erfúrt Maríu Eleónóru. Þar, eins og í Nürnberg 
mátti af mörgum ráðstöfunum hans ráða, að hann bjóst við því, 
er koma skyldi. Wallenstein hugði, að Gústaf hefði sett vetrarbúðir 
sínar og sendi Pappenheim frá sér með 12.000 manna til 
Halle; sjálfur bjóst hann fyrir við Lützen með 28.000 manna, 
en konungur sat í Nürnberg með 20.000.

Hinn 4. nóvember hafði Gústaf Adólf frétt um burtför Pappenheims 
frá hernum; bjóst hann þá skyndilega og vildi koma á 
óvart óvini sínum, er nú var liðfærri orðinn. Mundi honum og 
hafa tekizt það hefði atlagan orðið hinn fimmta. En forsjónin 
lagði lítinn hlut fyrir þvera sigurbraut hans; það var lækurinn 
Rippach, því að það var hann og hinir uppbleyttu vegir, sem 
seinkuðu fyrir liði hans. Það var ekki fyrr en að kveldi hins 
5. nóvember, að konungur náði í grennd við Lützen. Wallenstein 
fékk ráðrúm og kunni það vel að nota. Hann lét dýpka 
dýkin meðfram þjóðveginum sem lá til Leipzig og byggja brjóstvarnir, 
sem hann beggja vegna vegarins fyllti hraðskyttum og 
gátu þeir skotið frá báðum hliðum og fellt Svía unnvörpum, þá 
er þeir sóttu fram eftir veginum. Herráð konungs réð frá áhlaupi; 
Bernharð hertogi réði einn til þess, og hans ráði fylgdi konungur, 
því „það er bezt“, sagði hann, „að þvo sig vandlega, úr því 
komið er í baðið“.

Nóttin var dimm og drungaleg. Konungur lét fyrirberast í 
fornum vagni ásamt Kniephausen og Bernharði hertoga. Hans 
sístarfandi sál hafði nógan tíma að hyggja fyrir öllu, og þá, segir 
sagan, dró hann af hægra vísifingri sínum lítinn eirhring, fékk 
hann Bernharði hertoga og bauð honum að svo framarlega sem 
eitthvað kæmi fyrir sig, skyldi hann fá hringinn ungum fyrirliða 
einum í finnska hestliðinu.

Árla um morguninn reið Gústaf Adólf út til hers síns til að 
kanna skipan hans. Hann var í panzara úr elgshúð og bar gráleitan 
feld utan yfir. Þegar menn hans hvöttu hann til að hafa 
þann dag panzara úr málmi, svaraði hann: „Guð er mín hlíf“. 
Kafþoka frestaði bardaganum. Þegar dagur rann hóf allur herinn 
upp raddir sínar og söng: „Vor guð er borg á bjargi traust“, og 
er þokan hélt áfram, byrjaði konungur sjálfur sálminn: „Nú 
veri guð oss öllum hjá“, og „Þú skalt ei hræðast, hópur smár“, 
sem hann sjálfur hafði ort skömmu fyrir bardagann. Síðan reið
hann fram með röðunum kallandi: „Í dag, piltar mínir, skulum 
vér gera enda á öllum vorum þrautum“; tvisvar rasaði hestur 
hans á leiðinni.

Klukkan 11 var það fyrst að þokunni létti fyrir hægu vindkuli. 
Sænski herinn sótti þegar fram til áhlaups. Í hægra fylkingararmi, 
sem konungur stýrði, stóð enn Stálhanzki með Finnana, 
en næst þeim sænskar sveitir; í miðhernum voru Svíar, 
gula og græna herdeildin[* Brigade kalla ég herdeild, Regiment hersveit, en minni sveit nefni ég 
herflokk, flokk, hóp, riðul o.fl. eftir stærð. Eftir því nefni ég fyrirliðana: 
General hershöfðingja. Oberst ofursta; major sveitarstjóra [eða major]. Captain 
flokksstjóra [eða kaptein]; lieutenant [offiséra] kalla ég fyrirliða [eða lautenant]. 
Íslenzka tungu vantar mjög heiti og aðgreiningarnöfn í hernaði seinni 
tíma. – Þýð.]

, og var þar Níels Brahe fyrir; vinstra 
megin var Bernharð hertogi fyrir þýzka hestliðinu. Móti hertoganum 
stóð Colloredó með bezta hestliðið; í miðju var Wallenstein 
sjálfur með fótgönguherinn í stórum deildum og sjö fallbyssum 
skipaði hann fyrir framan fylkinguna; beint í móti Stálhanzka 
stóð kappinn Isólani með sína trylltu og harðfengu Króata. 
Heróp hvortveggja voru hin sömu og við Breitenfeld. Þegar 
konungur gaf skipan sína að vekja skyldi bardagann, fórnaði 
hann höndum og hrópaði: „Jesús, Jesús, hjálpa þú mér í dag 
að stríða til dýrðar þínu heilaga nafni!“

Nú lögðu keisarans menn eld í bæinn Lützen og tók stórskotalið 
þeirra þegar að duna; sótti nú og sænski herinn fram, 
en fékk í hinni fyrstu svipan mikið mannspelli og skaða. Loks 
komst miðherinn yfir grafirnar, tók hinar sjö fallbyssur og riðlaði 
tvær fremstu herdeildirnar. Hin þriðja var líka að snúa undan, 
en Wallenstein tókst að stöðva hana. Riddaraliðið réðst á hlið 
fylkingu Svía, og Finnarnir, sem voru búnir að reka Króata og 
Pólverja á flótta, voru enn ekki komnir yfir dýkin. Þá hleypti 
konungur fram með Smálendingana; fáeinir menn höfðu svo 
frækna hesta, að þeir mætti fylgja honum. Það er sögn manna, 
að skotmaður einn í keisaraliðinu hafi skotið á hann með silfurkúlu; 
víst er það, að handleggur hans var brotinn og að hann 
reyndi til að leyna sári sínu, en brátt blæddi mjög og bað hann 
þá hertogann af Lauenborg, sem reið hjá honum, að fylgja sér 
með leynd út af vígvellinum. Í þessu bili stóð orustan sem 
hæst og í þeirri sömu svipan hleypti þar fram á Svíana albrynjað 
herlið, sem Götz stýrði; þar reið fremstur og stýrði liðinu Móritz
af Falkenberg. Hann þekkti þegar konunginn og skaut kúlu gegn 
um hann miðjan, um leið og hann mælti hátt:

„Þín hefi ég lengi leitað!“

[093.png]

En í sömu svipan féll Falkenberg dauður til jarðar fyrir skoti. 
Þá riðaði konungur í söðlinum, og er svo frá sagt, að þá bæði 
hann hertogann að forða sjálfum sér; en hertoginn þreif um konung 
miðjan og vildi styðja hann, en í því sama bili steypti sér 
yfir þá múgur fjandmanna; skildi þar með þeim. Skot af skammbyssu
sveið hárið af hertoganum; hestur konungs fékk skot í 
hálsinn og jós; féll þá konungur úr söðlinum, en hesturinn dró 
hann um stund fastan í stigreipinu, og er hann losnaði, lá hann 
kyrr. Hersveinn konungs, Leubelfingen frá Nürnberg, bauð honum 
hest sinn, en orkaði eigi að lyfta honum á bak. Nokkrir hestliðar 
úr keisarahernum riðu þar að og spurðu hver þar lægi, 
og er hersveinninn þagði, lagði einn þeirra hann í gegn með 
sverði, en annar skaut kúlu í gegn um höfuðið á konunginum, 
og enn fleiri aðrir skutu á þá, og lágu þeir þar báðir undir 
miklum valkesti. Þó lifði Leubelfingen enn þá nokkra daga og 
gat sagt eftirkomandi mönnum frá hinum hörmulega, ógleymanlega 
hetjudauða hins mikla Gústafs Adólfs.

Á meðan þessi viðburður gerðist, hafði miðherinn orðið undan 
að hopa; lágu þar eftir þúsundir líka illa til reika, og höfðu 
Svíar enn ekki náð fetbreiðu svæði; stóðu hvorir tveggja nálega 
í sömu sporum og þá er orustan hófst. Þá sáu menn hvar hestur 
konungs, sár og með auðan söðul, stökk fram og aftur ær og 
alblóðugur um herinn. Æptu þá allir: „Konungurinn er fallinn!“ 
Fallega kemst Schiller að orði: „Lífið féll niður í spottverð þegar 
hið helgasta mannlíf var slokknað; dauðinn missti allar sínar 
ógnir í augum hins lítilmótlegasta, úr því hann hafði ekki þyrmt 
kórónaða höfðinu“. Bernharð hertogi hleypti frá einni röð til 
annarrar, „þér Svíar, Finnar, Þjóðverjar“, sagði hann, „verndari 
yðar, vor og frelsisins er fallinn. Vel og gott, hver sem hefir ást 
á konunginum, hann sæki nú fram og hefni hans!“ Sá fyrsti, 
sem fylgdi þessari áskorun, var Stálhanzki með Finnana. Hleypa 
þeir nú beint á dýkin og komast yfir með hinni mestu nauð og 
áreynslu, enda ráku þeir hinn mesta fjandasæg undan sér; stökk 
allt undan og engir þoldu eða stóðust þá þeirra heljarhögg. Ísólani 
sneri þá við á flóttanum og þar að, sem fyrir var farangurslið 
Svía, en varð aftur á flótta að leggja. Brahe með miðfylkingunni 
sótti og fram með sama harðfengi og komst yfir dýkin, en á 
meðan óð Bernharð hertogi yfir með lið sitt, hann fékk kúlu í 
handlegginn, sem braut hann, en hann gaf sig ekki að því og 
náði heilum skotgarði. Allur keisaraherinn riðaði, skalf og ruglaðist 
í þessari voðalegu atgöngu-hríð, púðurvagnar sprungu í 
loft upp, Wallensteins drottinsorð og Piccólóminis frábæra hreysti 
dugði ekki framar; flóttinn var óstöðvandi.

Í sama bili dundi fagnaðaróp um alla sléttuna: „Pappenheim
er kominn!“ Hann var kominn, hinn hraustasti hinna hraustu, 
allir hans riddarar. Hann spurði þegar: „Hvar er konungurinn 
sænski?“ Honum var bent á Stálhanzka og hleypti hann þangað. 
Tókst þar nú hinn harðasti bardagi og hin ógurlegasta höggorusta, 
sem verða má. Fékk nú keisaraherinn nýja hugdirfð, sneri 
allur við og sótti Svía á þrjá vegu. Hopaði þá enginn maður, 
voru nú þó nálega tveir menn um einn Svía. Brahe féll og um 
hann nálega öll hin gula herdeild. Winckel og bláa herdeildin 
féll alveg á sama hátt; lá hver í sínu rúmi í þráðbeinum röðum. 
Leifar fótgönguliðsins hopuðu aftur fet fyrir fet; virtist þá sigurinn 
brosa við hinum óstöðvandi Pappenheim. En Dessi Ajant 
samtíðar sinnar, hetjan með hundrað örin, átti ekki að sjá þann 
sigurdag allan. Þegar í byrjun orustunnar braut smáfallbyssukúla 
mjaðmarbein hans; tvær byssukúlur hittu hann í brjóstið; 
er það mál manna, að Stálhanzki sjálfur hafi orðið honum að 
skaða. Hann féll og gladdist deyjandi yfir falli Gústafs Adólfs; 
en fregnin um lát hans skaut skelk og ótta í brjóst hernum. 
„Pappenheim er fallinn, allt er farið“. Enn einu sinni sóttu 
Svíar fram. Bernharð hertogi, Kniephausen og Stálhanzki unnu 
þá ótrúleg afrek, en Piccólómini, sem hljóp nú á bak sjöunda 
hestinum, sjö sárum særður, var ekki eftirbátur þeirra og gengu 
menn hans berserksgang; hélt miðfylking keisarans manna stöðu 
sinni, þangað til nótt sleit bardaganum. Hélt þá Wallenstein undan, 
en hinn örmagna sænski her lagðist fyrir á vígvellinum. 
Lágu þar níu þúsundir dauðra manna á sléttunni hjá Lützen.

Afleiðingar orustu þessarar urðu mjög tilfinnanlegar fyrir keisarans 
menn. Höfðu þeir látið gjörvallt stórskotalið sitt, Pappenheim 
og — orðstír Wallensteins, að hann væri ósigrandi. Hinn 
mikli harðstjóri réði sér ekki fyrir reiði; var og hans harðfenga 
hönd ávallt jafnboðin og búin til að vísa hinum huglausa á 
gálgann, sem til að rétta hinum hugprúðu gulldali. Nú var hann 
lasinn og niðurlútur og dró sig á leið suður til Bæheims með 
herleifarnar, nálægt níu þúsund manna; var það hans iðja um 
nætur að skoða stjörnur himinsins, en um daga að brugga svikræði, 
unz hann féll dauður fyrir hendi Buttlers og lauk svo 
hans frægu og stórfelldu ævi.

Allt að einu gall óþrotlegt siguróp um allan hinn kaþólska 
heim, því að bæði Lúterstrúin og Svíar höfðu þar beðið ómetanlega 
meira tjón en óvinir þeirra. Nú var sá armleggur máttvana,
er veifað hafði ljóssins og frelsisins sigursverði; allir mótmælendur 
voru því djúpum harmi lostnir, enda bættist við hryggð þeirra 
kvíði fyrir komandi tíð. Það var ekki ástæðulaust að sungið var 
<i>Te deum</i> í höfuðkirkjunum í Vínarborg, Brüssel og Madrid; nautaat 
var og haldið í Madrid í tólf daga samfleytt til minningar 
þess, að hin mikla hetja var fallin; en Ferdinand keisara fórst 
betur en samtíð hans, því að svo er sagt, að hann hafi úthellt 
tárum, þá er hann sá hinn blóðuga leðurstakk, er hinn fallni 
óvinur hans hafði borið.

Margar frásagnir gengu um dauða Gústafs Adólfs. Ýmist 
kenndu menn hertoganum af Lauenborg, Franz Alberti, Richelieu 
eða Bernharð hertoga um vitorð með falli hans, en hin óhlutdræga 
saga hefir ekki styrkt eða staðfest neinar þær getgátur. Einn 
nýrri tíma rithöfundur[* Justinus Kerner. – Þýð.] segir svo látandi munnmælasögu: 
„Gústaf Adólf, Svíakonungur, hafði þá er hann var mjög ungur 
að aldri, átt unnustu eina, sem hann unni hugástum. Hún gaf 
honum hring úr járni og voru á hann grafnir stafir úr beggja 
þeirra nöfnum. Sjö dögum á undan falli hans hvarf honum hringur 
þessi, og vissi hann aldrei með hverju faraldri hann hafði 
misst hann“.

Lesarinn veit, að þræðir þessara frásagna eru festir við hring 
þennan, en til þess eru ýmsar líkur, að hringurinn hafi verið 
úr eiri gerr.

Um kveldið eftir orustuna sendi Bernharð hertogi liðsmenn 
sína með blysum og bauð þeim að leita uppi lík konungsins. 
Fundu þeir það flett og illa til reika undir kesti af dauðum 
mönnum. Var það flutt til bæjarins Meuchen og þar smurt; var 
liðsmönnum þá leyft að fara og sjá lík konungs síns, hetjunnar. 
Hrundu þar mörg bitur tár, en þó tár, sem líka voru full metnaðar; 
fannst jafnvel hinum lítilmótlegasta manni það vera stórsæmd 
fyrir sig að hafa barizt við hlið slíkrar stórhetju, sem sá 
konungur var. „Sjáir, mælti gamall liðsmaður úr liði Stálhanzka 
og snökti hátt. „Þeir hafa rænt hann gullfestinni og eirhringnum 
hans, ég sé þarna enn hvíta rák eftir hringinn á hægri vísifingri“.

„Hvað áttu þeir að hirða um eintóman hring?“ spurði Skoti, 
sem nýkominn var til hersins og þekkti ekki sögur þær, er gengu 
um hringinn milli liðsmannanna.

„Hringurinn hans!“ sagði liðsmaður einn frá Pommern æðiíbygginn. „Þú mátt reiða þig á, að Jesúítarnir vissu vel, hvað 
undir honum bjó. Hann var töfraður af finnskri seiðkonu; svo 
lengi sem konungurinn bar hann, beit hvorki á hann blý né járn“.

„En lítið á, í dag hefir hann verið búinn að týna honum“, 
sagði hinn þriðji, „og því hefir ... þið skiljið mig“.

„Hvað segir eplaætan frá Pommern?“ sagði Finnurinn reiður. 
„Guðs almætti en ekkert annað vald hefir varðveitt okkar mikla 
konung, en hringinn fékk hann hjá finnskri stúlku, sem honum 
í æsku þótti mjög vænt um; mér er þetta mál kunnara en ykkur, 
eplaprinsunum“.

Bernharð hertogi, sem stóð þar hjá og horfði dapur og áhyggjufullur 
á hið nábleika konungshöfuð, leit þá upp og stakk hinni 
knálegu hendi sinni undir barm treyju sinnar, sneri sér að Finnanum 
og mælti:

„Þekkir þú, lagsmaður, þann af fyrirliðum hans Stálhanzka, 
sem Bertel heitir?“

„Já, herra hertogi“.

„Er hann á lífi?“

„Nei, herra hertogi“.

Hertoginn virtist vera annars hugar og skipaði fyrir á tvær 
hendur. Fáum augnablikum síðar leit hann aftur á líkið og stóð 
sem í þönkum. „Var það hraustur maður?“ spurði hann.

„Hann var einn af Stálhanzka-riddurunum“, svaraði Finnurinn 
tilgangslaust, „en það var metnaðarorð, sem fór honum vel“.

„Hvenær féll hann, og hvar þá?“

„Í síðustu hríðinni móti þeim Pappenheim“.

„Láttu leita hans“.

Hinir örþreyttu liðsmenn gerðu eins og hertoginn bauð möglunarlaust, 
en á því furðaði þá þó að leita skyldi að líki einhvers 
hins yngsta fyrirliða, þar sem Níels Brahe, Winckel og svo 
margir rosknir herforingjar lágu enn þá í blóði sínu á vígvellinum. 
Um afturelding komu þeir aftur, sem sendir voru, og 
kváðust hvergi hafa fundið líkama Bertels.

„Humm!“ mælti hertoginn, „miklir menn eru einrænir á 
stundum; hvað skal ég nú gera af hring konungsins?“

Og nóvembersólin kom eldrauð upp yfir slétturnar hjá Lützen. 
Ný öld var runnin upp; meistarinn var horfinn, og áttu nú lærisveinarnir 
eftir að sýna, hvernig þeir færu að til þess að fullgera 
hans verk.