


Önnur saga herlæknisins

SVERÐIÐ OG PLÓGURINN


Þegar læknirinn hafði lokið sinni fyrstu frásögu, sátu allir, 
sem á hlýddu, góða stund hljóðir, hvort heldur það kom af því, 
að þeir voru að hugsa um fráfall hins mikla konungs, ellegar af 
því, að þeir ætluðu, að sagan væri enn ekki öll á enda. Þar sat 
amma gamla á hægindinu í legubekknum skinnfóðraða, með 
mórenda ullarmöttulinn yfir sér og hjá henni hinn lærði meistari 
Svenoníus, skólakennarinn, með bláa vasaklútinn og látúnsbúnu 
gleraugun; hægra megin sat herkapteinninn Svanhólm, póstmeistarinn, 
sem misst hafði hægri vísifingurinn í seinasta stríðinu; 
til vinstri hliðar var Anna Sofía, sem þá var 18 vetra og lagleg 
stúlka; hún bar skjaldbökukamb í hárinu, en það var vel þétt 
hár og fagurt og dökkt að lit; en framar á gólfinu sátu á fótskörum, 
og til og frá 6 eða 7 smátrippi, heldur ódæl, piltar og 
stúlkur, öll með opinn munn, eins og þau hefðu verið að hlusta 
á draugasögu.

Sá fyrsti, sem rauf þögnina, var Anna Sofía; hún rak upp 
hljóð, þaut upp frá stólnum, rasaði og féll beint upp í fangið á 
meistara Svenoníus. Þetta gerði sviplík áhrif á hitt fólkið, sem um 
þetta leyti var með hugann suður við Lützen, eins og ef allir 
Króatarnir hans Isólana hefðu hleypt í einu beint inn í hið friðsæla 
herbergi. Póstmeistarinn rauk upp glóðvolgur enn úr stríðinu 
og setti járnsleginn hælinn á veiku ristina á ömmu gömlu. 
Skólameistarinn fetti sig og gretti og lét sér alls ekki skiljast hve 
dýra byrði hann bar í fangi sér, án alls efa hina fyrstu og fríðustu, 
sem honum hafði hlotnazt. – Krakkafansinn komst í uppnám, 
fleygði fótskörunum og faldi sig bak við háa stólbakið læknisins
– nema Andrés, hann var þá nýbúinn að hleypa á harðastökk 
yfir grafirnar með riddurunum hans Stálhanzka, greip nú 
stóra spanskreyrprikið læknisins með silfurknappinum, setti sig 
í stellingar og bjóst að taka í móti Króötunum með brugðnum 
byssusting. Bekk gamli var hinn eini, sem ekki lét sér bilt við 
verða; hann tók upp dósirnar sínar aflöngu, náði sér í munntóbaksspotta, 
beit af honum ofurlítinn mola og sagði síðan stillilega: 
„Hvað gengur að þér, Anna litla Sofía?“

Anna litla Sofía losaði sig úr örmum meistarans, rauð út 
undir eyru, skimaði eftir óbótamanninum og gerði kunnugt, að 
einhver hefði stungið sig með nál í handlegginn. Amma gamla, 
sem enn var nógu einbeitt þegar hún vildi, setti óðara sökina í 
dóm, og er rannsókn var hafin, komst það upp, að Jónatan hafði 
stungið títuprjón upp í mjórri enda spanskreyrpriksins og með 
því unnið mein elztu systur sinni meðan orustan við Lützen 
stóð sem allra hæst. Hér urðu skjót og greið lögskil, rétt eins og 
siður er í hermannamálum; var sá dómur lesinn yfir höfði okkar 
góða Jónatans, að hann skyldi óðara fara útlægur niður í 
krakkastofu og læra þar viðbót til morgundagsins. – Nú er 
fullur friður var á kominn, fyrir tilstilli stórveldanna og án 
verulegra blóðsúthellinga, fengu menn frið og næði til að tala 
frekar um frásögn læknisins.

„Það er allt of mikið af háreysti í sögunni þinni, frændi góður“, 
sagði amma gamla, um leið og hún renndi til sögumannsins hinum 
mildu og talandi augum, sem áunnu henni enn í ellinni 
allra hjörtu, enda skein út úr þeim greindin og góðleikinn. „Allt 
of mikið af háreysti, eða það finnst mér; það er eins og mig 
taki enn þá í eyrun eftir stórskotahríðina. Það er eitthvað skelfilega 
hryllilegt við þessa bardaga, þegar menn ímynda sér allt 
þetta mikla blóð á vígvöllunum og öll þessi mörgu tár þeirra, 
sem heima sitja. Hvenær skyldi sá dagur koma, að menn hætta 
að rífa hver annan í sundur, en fara að skipta bróðurlega milli 
sín bæði jörðunni og öðrum guðs góðu gáfum?“

Við þessi orð komst vígahugur póstmeistarans heldur en ekki 
í hreyfingu. „Skipta? Sættast? Engir bardagar? Sei, sei, frændkona, 
eða vill hún breyta veröldinni í eina mauraþúfu? Það yrði 
dáfallegt! Pennavíkingarnir mundu ata allan heiminn út í bleki; 
bleyður og lyddur færu að vaða ofan í vaskleikamenn, og þegar 
ein þjóðin sýndi annarri svívirðing, ættu menn að hneigja sig
hæversklega, þakka auðmjúklega og setja upp volæðissvip. Nei, 
skrattinn taki mig, slíkir drengir eins og Napóleon og Gústaf 
Adólf, þeir kunna að dusta upp veröldina; þó þeir láti henni 
blæða dálítið af dauðablóði eftir bannsett bílífið, þá bætir það 
henni heilsufarið. Ég man vel eftir því enn þá við Karstúlu; 
Fieandt stóð vinstra megin, en ég hægra megin ...“.

„Og ef ég mætti taka fram í, frændi góður“, sagði meistarinn, 
því nú skyldi hann hlusta á Karstúlu-söguna í hundrað og sjötugasta 
sinnið, um það, þegar Svanhólm hafði misst sinn fræga vísifingur, 
„þá vildi ég sýna þér og sanna, að hægra myndi verða 
að koma lagi á veröldina með bleki en með blóði. <i>Inter arma 
silent leges</i>[* Í ófriðnum þegja lögin. – Þýð.]
. Mætti hernaðurinn ráða, sætum við ekki hérna 
við eldinn og púnsið í Bekks stofu, heldur við fallbyssumunnana 
á virkisveggjunum með logandi tundrið í höndunum, en engin 
<i>pocula,</i> hefðum við púður í töskum, en ekki eitt tóbaksnef í 
dósum. Eða er það ekki blekið, sem hefir komið frænda í póstmeistara-embættið? 
Hann lifir í bleki og blekið er hans atvinna 
og daglega brauð, og hvað yrði úr frænda með tómt blóð, en 
ekkert blek, ef ég mætti spyrja?“

„Hvað ég væri? Fjandinn fjærri mér! Ég ...“

„Svanhólm góður“, sagði gamla amma og leit alvarlega yfir 
börnin. Póstmeistarinn steinþagði óðara.

Nú sá læknirinn, að nauðsyn bar til að semja frið milli blóðsins 
og bleksins. „Það er mín skoðun“, sagði hann, „að þjóðirnar 
lifi líf sitt hér um bil á sama hátt eins og við önnur mannanna 
börn. Í æskunni eru þær villtar og trylltar, fljúgast á og hamast 
og hver tætir annan í sundur. En síðan verða þær ráðnari og 
rosknari; þá finna þær upp púðrið, sem setur fylking móti fylking 
og lætur menn drepa á löngu færi náungann með köldu blóði. 
Loksins fer veröldin að sansa sig, hleður fallbyssurnar með lausapúðri 
eins og við Jónsmessugleði, og svo þrífur hún pennann, 
sem er nógu oddhvass þegar á þarf að halda. Þá byrjar nú yfirstjórn 
hinnar almennu skynsemi, og skyldi ég ætla að hún sé 
hin hyggilegasta, eftir því sem mér er hægt að skilja“.

„Steintroðnar tíu tunnur af andsk... nú, nú, frændkona góð, 
ég skal steinþegja“, varð póstmeistaranum að orði. „Ég vildi einungis 
spyrja: Hvaða maður var hann Napóleon? Hvaða maður
var Gústaf Adólf? Voru þeir báðir trumbuslagarar? Hvað haldið 
þið? Villtir og trylltir? Nei, ég þakka! Frændkona heyrir, að ég 
er hættur að blóta, en þá hefði frænka átt að heyra til hans 
Fieandts, hvernig hann hábölvanlega fór að bölva við Karstúlu“.

Læknirinn hélt áfram sínu tali án þess að skipta sér af póstmeistaranum: 
„Því er það, að æskusaga allra þjóða byrjar á 
ófriði, og fyrsti liðsmaðurinn í fyrstu hermannaröðinni í heiminum 
hét Kain. En með því að hernaðurinn er jafngamall heiminum, 
mun hann haldast meðan heimurinn stendur. Ég trúi ekki 
á hinar nýju og fögru hugsjónir um eilífan allsherjar frið. Ég 
trúi því, að svo lengi sem tveir menn eiga að skipta jörðunni á 
milli sín, svo lengi sem maðurinn heldur sinni gömlu eigingirni, 
verður hann háður ófriðarins óblessun. Þið megið trúa mér, að 
þessi allsherjar friður verður allur í því fólginn, að mönnum 
helzt ekki uppi að berjast lengur blindandi, eins nauðugt og vitlaust 
eins og áður, heldur með glöðum hug, svo hverjum manni 
sé full-ljóst fyrir hverja sök það sé og geti bölvað sér upp á 
það að barizt sé fyrir réttu máli, og þá má hver hamast með 
hjartans yndi og ánægju“.

„Það mun heita að berjast fyrir hugsjón“, sagði meistarinn 
ígrundandi.

„Jú, jú, fyrir hugsjón. Það er, lítið á, heiður og frami finnska 
dátans, að hann hefir á öllum tímum barizt fyrir því góða málefni 
að verja landið sitt án þess að rjúfa heimilisfrið annarra 
þjóða. En einu sinni lagði hann af stað í leiðangur til framandi 
landa, og þá hagaði drottinn svo hlutunum, að þá barðist hann 
fyrir hinu stærsta og réttlátasta málefni, sem sé því að verja 
hið hreina evangelíum og samvizkufrelsi allrar veraldarinnar. 
Þetta vissi Finnurinn vel í þrjátíuára-stríðinu og fyrir þá sök 
lét hann svo til sín taka. Hann fann það á sér, að í hans brjósti 
sló sams konar hjarta og í Gústaf Adólf, sem þó, að því er ég 
kemst næst, var hinn mesti hermaður, sem uppi hefir verið, því 
að hann barðist og vann sigur fyrir hið bezta málefni, sem vert 
er að falla fyrir“.

„Segðu meira um hann Gústaf Adólf“, sagði Andrés, sem ekki 
skildi annað af orðum læknisins en þetta nafn. „Elsku góði frændi, 
ofurlítið enn um hann Gústaf Adólf“, sögðu öll börnin í einu; 
hafði hið strangasta augnaráð ömmu þeirra, og aðstoð Önnu Sofíu, 
varla getað haldið þeim í skefjum.

„Nei, ég þakka kærlega fyrir það. Nú er mikli konungurinn 
dáinn, og skulum við nú lofa honum að hvíla í friði undir hvelfing 
riddarakirkjunnar. Hafi sagan baga af því, þá bætist henni 
það aftur, því hinar persónurnar koma því betur fram á skoðunarsviðið; 
hingað til höfum við varla haft augun á öðru en hetjukónginum, 
og amma gamla hefir rétt fyrir sér í því, að okkur 
er orðið illt í eyrunum af skothvellunum. Af því kemur, að bæði 
jungfrú Regína og Jesúmunkurinn, og ekki sízt hann Bertel, sem 
er aðalmaðurinn í sögunni, hafa liðið fram hjá okkur eins og 
svipir, sem hvorki hafa hold né blóð“.

„Og hún Katrín“, sagði amma„,mig langar nú helzt í að 
heyra meira um þetta glaðlynda og góða telputetur. Ég segi ekkert 
um hana Regínu, en það segi ég, að ég býð lítið fé fyrir 
slíka kolsvarta kattar-óhemju, sem á hverri stundu er vís til að 
klóra úr manni augun“.

„Og um fallega greifann af Lichtenstein, sem við höfum ekki 
séð síðan í Würtzborg“, sagði Anna Sofía; „ég spái nú, að hann 
á endanum verði unnustinn hennar Regínu“.

„Á, var það! Þetta átti við eyrun á frænku litlu“, sagði póstmeistarinn 
og brosti glettinn. „En um það vil ég biðja þig, Bekk 
frændi, að fara ekki út í þess konar óveruskap, segðu okkur 
heldur meira um hann Stálhanzka, Lyydikäin, lága og digra 
Larson og hann Witikka karlinn frá Tavast. Hvernig í skrattanum 
skyldi hann bjarga sér svona afeyrður báðum megin? Ég 
man það enn, það var þann 21. ágúst, að korpórállinn einn við 
Karstúlu ...“.

„Bekk frændi“, sagði skólakennarinn, sem ævinlega var til 
taks óðara en Karstúla var nefnd, „Bekk frændi, sem hefir í 
hendi <i>justitia mundi</i>, réttvísinnar sverð, hann kemst aldrei hjá 
að hengja Jesúmunkinn Híerónýmus á hæstum toppi einhverrar 
eikarinnar í Harsfjöllunum“.

„Varaðu þig, Svenoníus frændi“, sagði póstmeistarinn til að 
erta hann, „munkurinn var sprenglærður karl, sem kunni vel 
latínuna“.

„Um Finnana skal ég segja ykkur það, sem ég kann“, sagði 
læknirinn, „en það hlýt ég áður að segja ykkur, að það er langt 
um of lítið. Bíðum við enn svo sem 20 ár, þá hefir eflaust einhver 
starfsemdarmaðurinn tínt saman afreksverk landa vorra úr 
fornum árbókum. Þangað til verðum við að láta okkur nægja
sundurlausar sagnir og dæmi ... stundum kannske kryddað 
svolítið“, bætti læknirinn við, en svo lágt, að börnin heyrðu það 
ekki, því hann vildi endilega, að þau skyldu standa stöðug í 
trúnni á sögunnar áreiðanleik.

„Og hvað varð svo af hringnum konungsnaut?“

„Það fáum við að heyra annað kveld“.



1. Maður frá tímum kylfustríðsins


Norður af hinum frjósömu sléttum Þýzkalands liggur langa 
vegu ólgandi haf, sem ekki hefir umskipti flóðs og fjöru; bryddir 
það árlega ís á vetrum allt í kring og við hefir borið, að hin 
opnu beltissund þess hafi borið her manns í einu á svignandi 
ísbrúm. Í meira en þúsund ár hafa þjóðirnar umhverfis barizt 
um eignarráðin yfir þessu hafi og litað bárur þess með blóði sinu, 
en þegar þessi saga gerðist, réði eitt einasta ríki yfir níu tíundu 
hlutum þess víðu stranda, enda var það ríki um þær mundir 
hið lang-voldugasta á Norðurlöndum. <i>Eystrasalt</i> mátti þá nálega 
telja með stöðuvötnum Svíaríkis.

Og Eystrasaltið teygir sína dimmbláu jötunarma norður og 
austur, og innilykur í sínum ólgufulla faðmi hafsins dóttur, 
báranna land, sem hefir vaxið upp úr skauti þeirra, vex enn til 
þessa dags og teygir snarbrött björg hátt yfir hjarta móður sinnar. 
<i>Finnland</i> er óskabarn Eystrasalts; enn í dag tæmir það auðævi 
stórvatna sinna í kjöltu móðurinnar, og hin volduga Rán 
hreykir sér ekki fyrir það né hækkar, heldur þokar hægt og blíðlega 
undan eins og eftirlát móðir til þess að dóttir hennar megi 
vaxa og sumar eftir sumar klæða nýjar og nýjar strendur með 
grösum og gróðri. Farsælt er það land, sem vaggar þúsund vatna 
öldum í skauti sínu og girðir hafið með 140 mílna strandlengju. 
Hafið elur fé og frjálsræði, hafið elur völd og vellíðan, menntir 
og manndóm; hafið er hin hvíldarlausa höfuðskepna heimsmenningarinnar, 
og sé eitthvert land í þess bandalagi, deyr það aldrei 
né dofnar af örbirgð og neyð, nema það sjálft baki sér böl sitt 
og bágindi.

Og lengst norður á Finnlandi liggur stórhérað eitt, sem fremur 
öllum öðrum er fósturbarn hafsins, með því að þar hallar öllu
landi jafnt, en lítið, og hefir frá alda öðli verið að vaxa upp af 
öldunum. Ótal grænar eyjar girða strendur þess. „Í mínu ungdæmi“, 
segir hinn gráhærði sjómaður, „sigldu stórskip þar, sem 
nú verður báti varla róið“, og að fáum árum liðnum hafa hjarðir 
hagbeit á hinum gamla hafsbotni. Barnið leikur sér að bera á 
bát sinn í fjörunni; gá nú vel að, unginn minn, og settu merki 
við, þar sem báruskúmið markar rákir á sandinum; þegar þú 
ert orðinn stór, verður þar ekki sjávarmálið ... lengst þarna 
fyrir utan grænu sléttuna muntu heyra hans nið. Og þegar þú 
loksins stendur þar sem öldungur, blasir þar við fögur byggð, 
þar sem þú lékst þér barn! Kynlega landsbyggð, þar sem bæirnir 
forðum völdu sér svo hyggilega hafnir við hyldjúp sund eða 
elfur, en eftir tvær aldir liðnar liggja heila mílu frá næstu höfn, 
og kilir og skipaakker eru dregin upp úr mýrlendinu átta mílur 
upp við skógbyggðirnar. Þetta hérað er <i>Austurbotn</i>. Ummáls er 
það meira en margt kóngsríki og skagar lengst í norður, allt til 
Lapplands marka, þar sem sólin aldrei gengur undir um hásumarið, 
né kemur upp um jólaskammdegið. Þrjá mánuði ársins 
vakir þar allt við sífelldan ljóma, og máttu þá um miðnætti 
lesa hið smæsta letur; þrjá mánuði varir nóttin, en nótt með 
stjörnum og norðurljósi, nótt með tunglskini og snjóbirtu, frostköld, 
helg og heið. Fegurð blómstranna fölnar þar fyrr en fögnuður 
mannsins; sjö mánuði byrgir slétturnar blikandi snjór og 
vötnin landfastur ís; en aldrei gerist vorið mildara en eftir frost 
og snjó þvílíks vetrar; þó er þess mildi blönduð blíðu angri, sem 
hjartanu er hægt að skilja.

Við strendur hafsins í þessu norræna landi búa tveir þjóðflokkar, 
hvor innan um annan, en óblandaðir og ólíkir mjög; 
finnast þar í margbreyttum myndum þjóðleg og sérstakleg einkenni 
í tungum, siðum og skapsmunum, í hverri sókn og sýslu. 
Þó má hjá þeim öllum finna sameiginlegar einkunnir, hvatleik, 
þrek og ódula einurð í skapi, sem þeir hafa umfram alla aðra 
landsmenn. Landslagið eitt veldur því ekki, að hinir mestu og 
mannskæðustu bardagar í sögu Finnlands hafa háðir verið í 
héruðum Austurbotnunga.

Fjórar mílur fyrir austan bæinn Vasa liggur Stórkýrósókn, á 
hinum flötu bökkum Kýró-elfarinnar, það er eitthvað hið auðugasta 
prestakall í Austurbotni og landsins kornskemma. Þar 
vex hinn nafntogaði sáðrúgur í frjórri leirmold, og er stórmikið
af honum árlega flutt sjóleiðis til Svíaríkis; öll sóknin er því 
nær ein samfelld akurslétta og kvikandi kornstangamóða, og er 
það gamalt máltæki, að „Stórkýró-akur og Limingó-engi eigi 
hvergi sína líka að lengd og breidd“. Íbúar sveitarinnar eru finnskir, 
af Tavast-kyni. Hin hrörlega forna kirkja, byggð 1304, er 
eitt af fornmenjum landsins.

Hingað biðjum vér nú lesarann að fylgja oss.

Ekki var hérað þetta um þær mundir, sem saga þessi gerðist, 
nær því eins vel yrkt og ræktað sem það síðan er orðið. Hernaðaræði 
kylfustríðsins hafði stórum spillt velmegun þess, og þótt heill 
mannsaldur væri síðan liðinn, sáust víða stórar menjar eftir 
ófarir og illvirki þess ófriðar, enda töfðu sífelld stríð og útboð 
fyrir öllum umbótum. Um sumarið 1632 stóð því enn þá margur 
bær í eyði upp við skóglöndin, engin náðu skammt frá árbökkunum 
og óheilnæmar mýrarþokur grúfðu yfir sveitinni þegar 
nóttin var köld. Skógarnir voru þá þegar teknir úr sér að ganga, 
en gáfu þó nóg efni til tjörubrennslunnar. Nokkur hluti almennings 
hafði veiðistöðvar úti á Mikaeliseyjunum, og ekki hafði hinn 
velvirði sóknarprestur, séra Georgíus Thomæ Patur, fjögur þúsund 
silfurrúblur í hreinar árstekjur eins og eftirmaður hans nú hefir.

Mönnum varð því ósjálfrátt að leita augunum hvíldar við bæinn 
Bertílu; hann stóð í nágrenni við kirkjuna og var betur 
húsaður en aðrir, og frjósöm engi alla vegu umhverfis. Sumarið 
var liðið fram að miðjum ágústmánuði og uppskeran nýbyrjuð. 
Þar voru yfir sextíu manns, karlar, konur og börn — konur í 
Austurbotni vinna útivinnu gjörvallan sumartímann — í óðaönn 
að skera hinn gullnaða rúgakur, safna skúfunum og raða þeim 
með hagvirkum höndum í háar og snotrar bríkur. Það var heitt 
þann dag, og urðu menn móðir af að vinna hálfbognir, sást og 
einn eða annar verkamaður, sem gjarnan hefði þegið að fara 
sér hægt, við og við teygja úr sér og mæna augunum á hina 
mjúku akurrein, sem bauð svo æskilegt hvílurúm. En sá hinn 
sami gleymdi ekki að renna undir eins stolnu auga til gamalmennis 
í grárri víðri vaðmálsúlpu, verkstjórinn auðsjáanlega, 
og í hvert skipti, sem nokkur hægði á sér, hvíslaði sá, sem næstur 
stóð: „Þarna er hann Larson!“ og fylgdi því undarleg verkun, 
ekki ólík forsmekk, sem fylgir keyrishöggi.

Larson var lágur maður og riðvaxinn og lét glytta í fremur 
glaðlegt og góðmannlegt en hörkulegt augnaráð milli hinna kafloðnu
kinna og brúskóttu brúna; hafði hann nú nóg að gera að 
líta eftir einni vinnukonunni, sem af hita og þreytu hafði hnigið 
í ómegin á gryfjubarminum.

Eftir hinu föla útliti hennar að dæma, var kona þessi komin 
af æskuskeiði, ef til vill hálffertug eða eldri, en liti menn einungis 
á hennar beina vaxtarlag eða upp í hennar mildu bláu 
augu, myndu menn vart ætla hana eldri en tvítuga. Allt hennar 
útlit bar merki fornrar en snemma fölnaðrar fegurðar, svo og 
mikils andstreymis og kúgunar. Hún var í smágerðri hvítri ullartreyju, 
en sem hún hafði nú farið úr sakir hitans, og var því 
með berar skyrtuermar úr mjallhvítu líni; hún bar rauðan upphlut 
eins og alþýðukona og var í stuttu, röndóttu vaðmálspilsi; 
um höfuð sér hafði hún bundið klút og brotið undir hann hárið, 
sem var mikið og hörbleikt á lit. Hún hafði unnið eins og allir 
aðrir, en kraftar hennar veiktust fyrr en þeirra; hafði hún 
hnigið niður þar sem hún stóð með sigðina í hendinni, og þeir, 
sem næstir henni voru, höfðu borið hana frá með auðsærri virðingu 
og elsku og lagt hana þar sem grasið var mýkst, sótt henni 
ferskt blávatn úr lind og reynt að endurlífga hana.

„Si-so, Emma (Emerentia)!“ sagði Larson gamli, þar sem hann 
hélt með föðurlegri nákvæmni höfðinu á henni í kjöltunni og 
var að dreypa á hana og baða gagnaugu hennar í vatninu. „Svona 
barnið mitt, vertu nú ekki sá einfeldningur að fara nú að deyja 
frá vini þínum í elli hans ... hvað ætti hann úr því eftir til 
að una sér við? Hún heyrir ekki til mín, auminginn. Hvar er 
annan eins föður að finna sem hennar? Að reka annan eins 
vesaling til vinnu í slíkum steikjandi hita! Drekktu ofurlítið, 
svona ... nú, vel var það gert ... þar slærðu fallegu augunum 
upp aftur! Þú skalt ekki þurfa að óttast, Emma, við förum 
nú heim, þú skalt fá að hvíla þig, þú þarft ekki að vinna framar 
í dag“.

Hin veikbyggða, föla kona reyndi nú til að standa á fætur og 
taka sigðina aftur. „Ég þakka fyrir, Larson“, sagði hún með 
veikum en hljómfögrum rómi, „mér er nú skánað, ég ætla að 
vinna, faðir minn ætlast svo til“.

„Faðir þinn!“ svaraði gamli maðurinn byrstur, „en ég ætlast 
ekki til þess; ég fyrirbýð þér að vinna, Emma; þó að hann faðir 
þinn ræki mig úr vistinni svo að ég færi á vonarvöl, færðu ekki 
leyfi til að vinna í dag. Nú, nú, barnið gott, vertu ekki svona
hrædd, svo heimskur er hann faðir þinn þó ekki. Hann hlýtur 
þó að skilja, að þú hefir ekki eins hrausta handleggi eins og við; 
því getur þú ekki gert að, þú hefir það af henni móður þinni 
sálugu, sem var fædd jungfrú, og af uppeldi þínu í Stokkhólmi. 
Nú, nú, við skulum nú koma heim, vertu nú ekki svona þrá, 
Emma mín“.

„Slepptu mér, Larson, hann kemur þarna sjálfur!“ sagði 
Emma, reif sig lausa, þreif sigðina og fór að höggva hin gulu 
strá. En í því hún beygði sig niður, sortnaði henni fyrir augum 
af nýjum svima og í annað sinn hneig hún í ómegin innan um 
blikandi rúgöx.

Í sama bili herti allt verkafólkið sig um helming, því þarna 
kom hann nú sjálfur, hinn strangi húsbóndi á Bertílugarði, sem 
allir voru smeikir við. Eins og svartur skýflóki færðist hann nær 
og nær eftir stígnum; það var maður um sjötugt, en því nær 
beinn og allsköruglegur að sjá. Klæðnaður hans var ekki frábreyttur 
þeim, sem bændur báru á þeim tímum um sumartímann; 
hann bar víðar skyrtuermar og rauðröndóttan bol síðan, 
stuttar léreftsbrækur, ljósbláa sokka og skó haglega gerða úr 
birkiberki. Þó bar hann á hinu hvíthærða höfði uppháa húfu 
prjónaða úr rauðri ull, og sýndist hinn reisulegi maður töluvert 
hærri fyrir það. En þrátt fyrir hinn einfalda klæðaburð stóð af 
honum mikill ótti. Hann var hár og beinvaxinn og manna bezt 
á sig kominn, hvasseygur og snareygur, og ráðríkið og strangleikinn, 
sem lá um varir hans, er beygðust inn að munninum, 
sýndu þar bæði höfðingjann fyrir flokki sínum og hinn ríka 
landsdrottinn, sem vanur var að ráða kosti mörg hundruð undirmanna. 
Hver, sem leit á þennan öldung, mátti vel skilja, hvernig 
á því stóð, að hann hafði lengi í mörgum nálægum sveitum 
verið kallaður <i>bændakóngurinn</i>.

Hinn gamli Aron Bertíla gekk hægt og kuldalega þar að sem 
einkadóttir hans lá á akrinum. „Akið henni heim á rimlavagninum“, 
sagði hann við vinnumennina, „eftir tvær klukkustundir 
skal hún verða komin til vinnu sinnar aftur“.

„En, Bertíla“, sagði þá Larson, sem ekki gat stillt sig.

Bertíla leit við honum heldur ómjúkt, enda steinþagnaði Larson. 
Síðan reikaði hann um akur sinn, eins og ekkert hefði í skorizt, 
hugði nákvæmlega að dugnaði hvers manns, hældi einum en atyrti 
annan og braut sér við og við ax og skoðaði, taldi og mældi
þunga kornsins. Frá þerrihlöðunni mátti sjá yfir gervallan hinn 
gullna kornakur; var það nýræktuð spilda, yfir hundrað tunna 
land, umgirt af svörtu dýki í miðju hinu jarðfrjóa mýrlendi. 
Hann horfði hreykinn og ánægjulegur yfir hinar kviku gullöldur 
akursins, og varð enn þá brattari að útliti og bringumeiri, benti 
Larson að koma til sín og mælti:

[108.png]

„Manstu enn þá, hvernig hérað þetta leit út fyrir fjórum 
árum og þrjátíu síðan? Flemingsriddararnir höfðu hamazt eins 
og heiðingjar, byggðin var ein öskuhrúga, engin í flagi eftir 
hrossasparkið; þar sem við stöndum lá eyðimörk og náði alla
leið upp að bænum; hálfbrunnir, berir stofnar stóðu hér og þar 
milli dýa og kviksyndis, engin gata né stígur lá hér um þessar 
slóðir, og skógarins úlfur gat ekki af sér fengið að eiga hér 
greni“.

„Það man ég fyllilega glöggt“, svaraði Larson seinlega.

„Og líttu nú í kring um þig, gamli kunningi, og seg mér: 
Hver reisti bæ þennan úr ösku, fegurri en hann var nokkru 
sinni áður? Hver ruddi eyðimörk þessa, hver lagði vegu og 
stillur, hver mældi akrana, gróf kring um mýrarnar, hver 
plægði þessa ágætu frjósemdarjörð, hver sáði í allt þetta engi, 
sem nú gárast fyrir vindinum og mun um fáa daga metta mörg 
hundruð manna með afurði sínum? Segðu mér, Larson, hver hefir 
unnið þetta stórvirki?“ Og augu öldungsins tindruðu af tilfinningu.

En hið lágvaxna gamalmenni, sem hjá honum stóð, sýndist 
vera snortinn af annarri geðshræring. Hann tók auðmjúkt ofan, 
lagði saman hendurnar og sagði alvörugefinn: „Sá, sem sáir er 
ekkert, og sá, sem vatnar, er ekkert, það er einungis guð, sem 
vöxtinn gefur“.

Bertíla heyrði vart, hvað hann sagði, svo var hann niðursokkinn 
í sínar hugsanir, og hélt áfram sínu tali.

„Já, guð veit, að ég hefi lifað illa daga, tíma eymdar og örvilnunar, 
sem sverðið hefir leitt yfir jörðina. Og sjálfur hefi ég 
sverðinu brugðið og herjað garð óvina minna, og sigur hefi ég 
fengið, enda líka beðið ósigur, hvorttveggja til ills og óláns. Fyrir 
það hefi ég fullan rétt til að fagna yfir friðarins iðju, ég veit 
hverju sverðið veldur og hvað plógurinn orkar. Í stáli sverðsins 
býr óhreinn andi, sem liggur í leyni og leitar færis til að fylla 
sig á blóði og tárum; sverðið myrðir, sverðið eyðileggur. En 
plógurinn gefur líf og lán. Líttu á, Larson, þetta engi hefir plógurinn 
smíðað. Í Krosshólmi er skjöldur og á hann er dregið merki 
Finnlands, það er leó með brugðnu sverði. Væri ég konungur, 
mundi ég segja: burt með sverðið og komi plógurinn! Plógurinn 
er Finnlands skjaldarmerki; ef vér eigum brauð, eigum vér nægar 
hendur, og ef vér eigum hendur, rekum vér fjandmennina af 
höndum oss. En ef brauðið vantar, Larson, hvað stoðar oss þá 
stál og púður?“

„Bertíla“, sagði Larson með semingi, „þú ert kynlegur maður. 
Þú hatar hermenn og ófrið, og það fæ ég vel skilið; þeir brenndu
bæ þinn og ráku fyrri konu þína með börnunum ungum og smáum 
út á merkur og skóga til að deyja. Þú hefir sjálfur barizt 
broddi bændanna og slappst með nauðung úr blóðbaðinu á ísnum 
á Ilmóla. Að þú mannst eftir þessu, þykir mér full vorkunn. 
En það, sem ég ekki get skilið, er það, að þú, bændavinurinn og 
hermannahatarinn, fyrst tekur mig að þér allslausan útslitinn 
liðsmann, og gerir mig að ráðsmanni hjá þér, gerir síðan út 
hann Lassa minn — guð blessi hann, greyið — til hernaðar, og 
loksins lætur þú son hennar Emmu dóttur þinnar, drenginn 
skegglausan, hann Gústa, fara í stríðið með konungs riddaraliðinu ...“.

Svipur Bertílu gamla varð æði ískyggilegur við þessi orð, sem 
höfðu komið nærri viðkvæmu kauni; hann leit flóttalega í kring 
um sig, eins og hann óttaðist, að einhver stæði á hleri bak við 
vegginn á hlöðunni. „Hver er að tala um barnið hennar Emmu?“ 
sagði hann í hálfum hljóðum. „Ég kannast ekki við annan en 
son <i>minn</i>, hann Gústaf, sem seinni konan mín ól í Stokkhólmsferðinni, 
og guð hjálpi þér, ef þú nokkru sinni ... Við skulum 
gleyma þessu. Hvers vegna hefi ég tekið þig að mér? Hvers 
vegna sendi ég drenginn til hersins? ... Nú, það kemur þér 
ekki við“.

„Þegiðu þá um það. Ég veit fleira en ég vildi vita“.

„Segðu, ef þú getur, Larson, hvað ærleg og kristileg landstjórn 
útheimtir?“

Larson leit undrandi framan í hann.

„Það skal ég segja þér. Í sverðinu eru tveir hlutir, blaðið og 
meðalkaflinn. Tvennt er líka sem tilheyrir plógnum, einn sem 
dregur og annar sem rekur á eftir. Tveir hlutir til samans mynda 
kristilega landsstjórn, sem sé fólkið og konungurinn. En það, sem 
þar í milli er, það er til sundrungar og skaðræðis, það hrifsar 
til sín vald konungsins og eignir bændanna. Það er til bölvunar“.

„Ég veit, að þú hatar aðalsmennina“.

„Og fyrir þá sök“, sagði Bertíla og herti svo á orðunum hálfglottandi, 
að það var svipað því sem hann væri að gera að gamni 
sínu, „fyrir þá sök, sérðu, skal <i>minn</i> sonur annað tveggja verða 
<i>bóndi</i> eða <i>konungur;</i> hvorki meira né minna“.

Larson horfði á hann forviða. Hann hafði ekki haft grun um 
það metnaðardjúp, sem þangað til hafði brunnið eins og eldur
undir ösku í brjósti bændahöfðingjans. Honum reis hugur við að 
trúa því, sem hann, eins og von var, áleit hina botnlausustu 
heimsku og ofdirfsku. „Þú getur þó aldrei búizt við því“, sagði 
hann smeikur, „að Emmu afspringur ...“ Augu hins stórhuga 
öldungs brunnu og leiftruðu, orðin, sem hann mælti, heyrðust 
varla, og það var eins og hann vildi verjast, en gæti ekki, þeirri 
löngun að tala nú einu sinni, segja nú kannske í fyrsta og síðasta 
sinni frá sinni dirfskufullu hugmynd, sem lengi var búin 
að grafa um sig í hans geðríka brjósti. „Gústaf konungur Adólf 
á einungis eina dóttur“, sagði hann loksins með breyttum rómi.

„Já, hana jungfrú Kristínu“.

„En ríkið á í aga og ófriði við hálfan heiminn, og krefst þess, 
að karlmaður komi til valda eftir konunginn liðinn“.

„Bertíla ... hver meining er í þessu?“

„Meiningin, hún er sú, að í ungdæmi mínu heyrði ég sagt, 
að sonur Eiríks konungs og Karenar bóndadóttur væri kjörinn 
ríkiserfingi“.

„Ert þú frá vitinu?“

Aftur flaug glottið um varir hins gamla manns. „Skilurðu 
nú“, mælti hann kuldalega, „hvernig það er hægðarleikur að 
hata hermenn og aðal og senda son sinn til hersins, skemmstu 
leið til frægðar og frama fyrir augunum á konunginum?“

„Ég bið þig, Bertíla, að hrinda frá þér þessum blinda hugarburði; 
þú ert vitur maður, þegar andi oftmetnaðarins fær ekki 
vald yfir þínu óstillta skapi. Ráð þín munu misheppnast, þau 
hljóta að misheppnast“.

„Þau geta ekki misheppnast“.

„Hvernig þá? Geta það ekki?“

„Nei. Ég er búinn að segja þér, að hann Gústaf skal annað 
hvort verða konungur eða bóndi. Ég hefi ekkert á móti hvorugu. 
Vilji hann vera bóndi, eins og ég, þá má hann það“.

„En ef hann nú vill og getur ekki orðið bóndi; hafi hann nú 
tekið það í sig að verða aðalsmaður, og berjast til þess að ávinna 
sér skjaldarmerki? ... Mundu, þú hefir sent hann skemmstu 
leið til aðalstignarinnar. Sem fyrirliði er hann orðinn jafnhár 
og aðalsmaður“.

Bertíla hugsaði sig um.

„Nei“, sagði hann svo, „það er ómögulegt. Hans ættarblóð ... 
Hans uppeldi ... Minn vilji ...“.

„Hans ættarblóð! Manstu ekki, að aðallinn rennur í æðum 
hans til hægri og vinstri? Uppeldi hans! Þú, sem hefir sent hann 
til Stokkhólms, þegar hann var 12 ára, þú, sem hefir látið hann 
alast upp meða1 aðalborinna sveina, sem dagsdaglega tala svo 
hann heyrir með háði og spotti um ófrjálsu stéttirnar. Þinn vilji! 
Heimskur er sá faðir, sem heldur, að hann geti með valdboði 
stýrt vilja æskumanns frá þeim vegi, sem hin voldugustu áhrif 
hafa lagt fyrir hann“.

Gamli maðurinn þagði nokkra stund. Síðan sagði hann með 
uppgerðar kulda:

„Larson, þú ert auðtrúa eins og flón; þú skilur það sem alvöru, 
sem ég segi að gamni mínu og á glaðværðarstundu. Ég skal ábyrgjast 
strákinn. Við skulum ekki tala um þetta meira ... en varaðu 
þig ... ekki eitt orð um það, sem nú hefir verið sagt! Skilurðu það?“

„Ég er gamall vinur þinn. Frá þeim degi að ég var fylgdarmaður 
Sviðu-Kláusar og ég bjargaði þér á flóttanum frá Ilmóla, 
hefir þú margfaldlega umbunað mína liðsemd; þig mun ég aldrei 
svíkja. En, líttu á, ég elska börnin þín, eins og ef ég ætti þau, 
og meira en það. Ég get ekki þolað, að þú gerir piltinn að auðnuleysingja, 
og svo er hún Emma ... Ertu faðir hennar, Bertíla? 
Hvernig ferðu með barnið þitt? Þína einkadóttur, sem gegnir 
öllum þínum duttlungum, og sem allt gerir með auðsveipni og 
undirgefni til að bæta fyrir æsku-óvirðing sína, hana ferðu verr 
með en vesölustu vinnukind þína; þú lætur hana netta og veikgerða 
eins og hún er, vinna þyngstu stritvinnu; þú horfir á hana 
hníga til jarðar, og reisir ekki upp barnið þitt. Þú ert grimmur 
maður, Bertíla ... meira en það: þú ert ónáttúru-faðir!“

„Það er hlutur, sem þú berð ekkert skyn á“, svaraði hinn gamli 
maður, heldur ófrýnn. „Jafnblautgeðja karl og þú ert, skilur ekkert 
hvað það er að ganga rakleitt og líta hvorki til hægri né 
vinstri. Emma líkist móður sinni; hún sækir eitthvað í aðalsættina, 
og það skal verða afmáð. Ekki verður hún drottning, eins 
og hún Karen Mánadóttir; vel og gott, þá skal hún vera bóndadóttir 
frá hvirfli til ilja. Konungur eða fólkið ... ég er búinn 
að segja, hvað ég meina um ruslið þar í milli, og nú skilur þú 
hvers vegna ég breyti eins og ég breyti. Kom nú, snúum nú aftur 
til vinnufólksins“.

„Og hún Emma ... hlífðu henni í dag að minnsta kosti“.

„Vinnur með fólkinu seinni partinn“.



2. Hann skammast sín fyrir bóndanafnið


Bæjarhús Austurbotnunga eru rúmbetri á vorum dögum en 
þau finnast í nokkrum öðrum héruðum Finnlands. Stundum er 
íveruhúsið tvíloftað, eða með kvistloftum; oftlega eru gluggarnir 
þriggja rúða háir, húsið nær því alltaf farvað, oftast rautt, hornin 
stundum hvít svo og gluggahlerar, enda á stundum sumt prýtt 
með gulum olíulit. Ber það allt vott um hagleik í trésmíði eigi 
síður en velmegun, enda styður að því líka, að Austurbotnungar 
byggja aldrei eins stóra og fjölskipaða bæi eins og sumir Tavastlendingar 
og Ábæjarmenn, en hins vegar aldrei nema í mestu 
viðlögum eins strjála bæi eins og aðrir Finnar byggja.

Þegar saga þessi gerðist tíðkuðust reykskálar nær því alls staðar 
meðal landsmanna, sem finnskir voru að kyni; þeir sem sænskir 
voru að ætt voru þeir einu, sem höfðu arinhlóð með reglulegum 
reykpípum. En þegar á þeim tíma mátti þó sjá í finnskum sóknum 
næst við sjóinn hús og hús, sem byggt var eftir lagi sænsku 
nágrannanna. Þar í grennd var þá nýtekið að koma upp kaupstöðum 
og ginntu þeir menn til að færa byggðir sínar frá uppsveitunum 
niður til strandanna; vöndust þeir þar brátt við betri 
aðbúnað, og eftir því sem bændur urðu efnaðir, eftir því batnaði 
óðum útlit bæði bæjanna og þeirra sjálfra. Reyndar fannst 
ekki sá munaður, sem 17. öldin átaldi svo mjög fyrir, nema á 
stórbúum höfðingjanna og hjá auðugum borgurum í Ábæ; en 
þó freyddi heimahitaður bjór eins í keri bóndans, og í skáp 
sínum geymdi hann hollenzkar kryddjurtir til hátíðabrigðis.

Frá þeim tímum að logar kylfustríðsins höfðu afmáð reykskálana 
í Stórkýró-kirkjubæ, mátti sjá hús og bæi með ýmist 
sænsku eða finnsku lagi í friðsömu nágrenni hvert hjá öðru. 
Garður Bertílu, hinn stærsti og auðugasti í bænum, var byggður 
með hinu nýja lagi, hafði tröppurið og fordyri, svo og hvílugólf 
tvö innar af almannastofunni, annað handa húsbónda, hitt handa 
dóttur hans. Allir aðrir heimamenn bjuggu að mestu saman í 
stofunni, en nú um sumartímann svaf yngra fólkið úti á loftum 
eða í útihúsum. Þá sáust ekki stundaklukkurnar miklu í rauðum 
eða bláum trévirkjum, sem nú er helzta prýðin á hverjum efnuðum 
bæ. Í innri enda stofunnar, gegnt dyrum, stóð langborð 
fyrir þverum gafli og bekkir við, en hásæti húsbóndans fyrir 
miðju borði. Það leið nú að miðmunda, og grauturinn sauð og
bullaði í pottinum, sem stóð þar á hlóðum við skorsteininn. Stofan 
var enn þá nærri því tóm, nema hvað kötturinn sat malandi á 
bekknum, stúlka á 14. ári hrærði í pottinum og Emma sat við 
hannyrðir ekki langt frá hlóðunum. Veslings Emma hafði náð 
sér aftur eftir yfirliðið, en var þó enn þá æði-fölleit. Hið síða 
ljósgula hár hennar féll laust niður um herðar hennar, hún renndi 
við og við stórum augum til dyranna, eins og hún kviði því, að 
faðir hennar kæmi þá og þá. En jafnskjótt leit hún aftur niður 
á vinnu sína; hún saumaði belti með hinum fegurstu litum og 
söng um leið sænska fornvísu:

**
„Gefa skal beltið græna 
gullinu mínu væna, 
haldi hann heilu lífi 
og heim komi' úr grimmu kífi“.
**

Vér höfum getið þess áður, að Emma var af æskuskeiði. Merkin 
eftir mótlætið á kinnum, sem áður voru svo fagrar, sýndu allmörg 
sorgarár, en í þessu augnabliki meðan hún var að hyggja 
að beltinu, brá á ásýnd hennar nálega eins og barnasvip af innilegri 
ánægju. Það var auðséð, að henni þótti vænt um verk sitt 
og að hún átti þann vin, sem henni var einkar-kær. Ævi hennar 
í höndum hins harðlynda föður var mjög gleðisnauð, en meðan 
hún horfði á beltið, þóttist hún í glitsaum þess geta lesið um 
langa framtíð af friðsælli ánægju. Hún lifði öll í þessu belti sínu, 
það var henni sama sem hugsunin um hennar einustu gleði — 
gleði, sem var hennar hjáguð — hugsunin um soninn hennar.

Og aftur mátti heyra, hvernig hún söng:

**
„Perlur og purpura gljáann, 
pilturinn minn skal fá hann; 
betri skal enginn binda 
bragningur um sig linda“.
**

Í þessu bili kom faðir hennar, Bertíla, inn úr dyrunum og 
Larson á eftir með allt vinnufólkið. Hinn aldraði húsbóndi var 
ófrýnn á svip; hann gat ekki dulið sjálfan sig þess, að spásögur 
Larsons væri of mjög sennilegar. Sonur hans aðalsmaður! Þessi 
möguleiki, sem var svívirðing í hans augum, hafði honum aldrei 
til hugar komið. Emma var að sleppa allra síðasta orði vísunnar, 
þegar faðir hennar kom; hún stakk beltinu undir svuntu sína,
en hin grunsömu augu föður hennar komust þó að leyndarmálinu.

„Ertu nú aftur dottin í draumórana, letiblóðið þitt, í staðinn 
fyrir að skammta grautinn?“ sagði hann og ýgldi sig. „Hvað 
hefir þú undir svuntunni? Sýn mér það!“

Emma hlaut að sýna sinn kæra leyndardóm og breiða hálfsaumaða 
beltið fyrir allra augu. Faðir hennar leit fyrst á það 
með fyrirlitningu, reif það síðan í smá agnir og fleygði upp 
fyrir ofninn.

„Ég er margoft búinn að segja þér það, að heiðvirða bóndakonu 
varði ekkert um hannyrðadekrið hjá aðalsfólkinu. Látum 
oss nú lesa borðbænina“.

Öldungurinn krosslagði hendur sínar að fornum sið og svo 
gerðu allir. En áður en nokkur gat byrjað bænina, steig Larson 
fram á mitt gólfið; andlit hans, sem oftast hafði meinleysis svip, 
var blóðrautt af bræði, og þótt hann stæði þar stuttur og feitur 
brosti enginn að honum, svo var rödd hans og orðalag einarðlegt 
og drengilegt.

„Þú mættir blygðast þín, Bertíla“, mælti hann djarflega, „að 
auvirða svo dóttur þína í allra augum. Hún vinnur eins og 
ambátt nótt og nýtan dag, meira en nokkur okkar hinna, og 
þó kallar þú hana leti-blóð! Ég segi þér nú upp í opið geðið á 
þér, þótt þú sért aldrei nema húsbóndi minn, og þótt ég lifi af 
þínu brauði og ætti ella um fátt að velja nema vonarvölinn, að 
jafnrangsleitinn faðir á ekki skilið að eiga slíka dóttur. Og heldur 
en að horfa á slíka hörmung dag eftir dag fer ég af stað og 
betla mér brauð. Og nú máttu lesa borðbæn þína, ef þú getur, 
og taka síðan til matarins. Ferðu vel, Bertíla, ég stenzt ekki lengur 
þetta athæfi“.

„Fleygið út fantinum, sem storkar húsbónda sínum!“ æpti 
Bertíla með óvenjulegri ákefð. Enginn maður hreyfði sig. Það 
var í fyrsta sinni, að bændakóngurinn lifði það, að boði hans 
var ekki hlýtt.

„Húsbóndi góður“, tók elzti vinnumaðurinn til máls, „okkur 
og öllu fólkinu finnst að ...“.

Áður en hann komst lengra var hann lostinn því höggi, sem 
fleygði honum flötum á gólfið. Árangurslaust bauðst Larson til 
að fara burt viljugur, og árangurslaust reyndi Emma að koma 
á sáttum; svo rík var réttlætistilfinning þessa fólks, að allir,
samráðalaust nema við samvizkuna, risu eins og einn maður 
væri upp á móti harðstjórn húsbóndans. Fjórtán karlmennskumenn 
stóðu þar albúnir og buðu karli byrginn, sem stóð þar 
ógnandi í miðri þvögunni. Óðara en hann hefði látið annað 
höggið skella, hefðu þeir allir sagt upp vistinni og kannske lokað 
hann inni í litlu stofunni þangað til honum hefði verið runnin 
reiðin; því lengra sem norðar kemur því hörundsárari er hinn 
finnski bóndi að þola barsmíði. Bertíla þekkti menn sína og var 
svo vitur maður, að hann sá, að reiðin hafði fært hann helzt til 
langt frá hófi. Hann leitaði nú ráðs að sjá sér farborða án þess 
að þurfa sinn hlut að láta með óvirðingu. „Hvað er það, sem 
þið viljið?“ spurði hann eins og ekkert væri.

Það leit hver upp á annan, en loksins tók einn til máls:

„Húsbóndinn gerir rangt; húsbóndinn hefir svívirt hana Emmu 
saklausa, húsbóndinn vildi reka hann Larson í burt, og hefir 
barið Símon; húsbóndinn gerir rangt“.

„Emma, komdu til mín!“ Emma gerði svo.

„Þú ert ekki lengur barn, Emma. Getir þú ekki unað við að 
vera hjá föður þínum í elli hans, gef ég þér fullt frelsi til að 
búa á garðinum í Ilmóla. Þú ert frjáls ... farðu, barnkind“. 

Bertíla þekkti dóttur sína. Þessi einu orð: farðu, barnkind! 
töluð með mildari rómi en hún var vön að heyra, þau voru nóg 
til þess að snúa hjarta dótturinnar. „Rektu mig ekki frá þér, 
faðir minn; ég yfirgef þig aldrei“. Þessi orð komu verndarmönnum 
hennar til að hopa, og nú sá karl, að hans hlutur var ofan á.

„Hingað með hústöfluna!“ kallaði hann með þrumurödd.

Gréta, telpan á 14. árinu, kom með boðorðakverið, eins og 
siður var á helgum dögum, og las þetta í hústöflunni: „Þér þjónustumenn, 
verið yðar veraldlegu drottnum auðsveipir með ugg 
og ótta í allri hjartans einfeldni! Þér þjónar hlýðið yðar húsbændum 
með öllum ótta, ekki einungis þeim, sem góðir eru og 
meinhægir, heldur og hinum hörðu og ströngu“.

Þessi orð í tíma töluð urðu ekki árangurslaus. Á þeim tímum 
hélt húsbóndarétturinn og yfirráð foreldra enn sinni fornu ströngu 
helgi; þau völd voru meira en nafnið tómt, þau voru það í eðli 
sínu, og „af guðs náð“ gefin. Hjálpaðist hér allt að, orð þessi innrætt 
frá barnsbeini, hinn einbeitti strangleiki gamla mannsins og 
dæmið, sem Emma gaf um fullkomna undirgefni undir föðurins 
vilja og vald — allt studdi til að sefa skap fólksins, enda var
þá og þessari uppreisn lokið. Borðbænin var lesin, og hver maður 
settist í sitt rúm möglunarlaust. Larson gamli einn stóð dapur 
í bragði og hélt hendinni á hurðarlokunni.

Í sömu svipan opnuðust dyrnar skyndilega og ókunnur maður 
kom inn.

Komumaður var alskeggjaður með barðabreiðan hatt á höfði, 
prýddan arnarfjöður, sem laglega var fest við hattkollinn; hann 
var í gulum kyrtli úr ull, eins og dátum var títt, girtur belti og 
hékk við það sverð mikið; hann var í kragastígvélum og bar í 
hendi kvistóttan göngustaf.

„Já, já, sankti Lúsifer“, sagði hann kátur og keskinn, „ég hitti 
dável á, sem boðinn væri. Heilir, kotungar sælir, og þokið ykkur 
til, ég er eins svangur og munkur í messunni, ég get ekki dregið 
mig heim á prestssetrið í þessum bannsetta hita. Ekki hafið þið 
öl?“ Húsbóndinn í öndveginu, sem enn þá sauð í undir yfirborðinu, 
stóð til hálfs upp, en settist aftur niður. „Seztu niður, landi“, 
sagði hann með spekt, „sjálfboðnir eiga líka sæti undir borðum 
hjá Aroni Bertílu“.

„Jæja þá“, sagði gesturinn og tók ófeimlega til eins og vanur 
væri að láta til sín taka, „jæja þá, þú ert hann Bertíla. Það er 
gott, lagsi. Virðing þeim, sem virðing veitir, og vil ég því segja 
þér, að ég er hann Bent Kristinsson frá Limingó, yfir-undirforingi 
í Austurbotnungaliði hans hátignar og hingað sendur til þess að 
líta eftir útboðinu. Dálítið meira í könnuna, karlar, af ölinu ... 
nú, nú, verið óhræddar stúlkukindur, ég bít ekki ... Bertíla“, 
sagði hann svo með fullan munninn. „Hver fjandinn, ert þú, 
bóndinn, faðir hans Bertels lautenants?“

„Það nafn þekki ég ekki“, svaraði hinn gamli húsbóndi, sem 
áður var nóg boðið sakir frekju liðsmannsins.

„Ertu vitlaus, karl? Þú skyldir ekki þekkja hann Gústaf Bertel, 
sem hét Bertíla fyrir tæpu missiri síðan!“

„Son minn! Son minn!“ hljóðaði gamli maðurinn upp yfir sig 
með óttalegri rödd. „Ég vesall faðir! Hann skammast sín fyrir 
bóndanafnið!“

„Bóndanafnið!“ sagði káti hermaðurinn og rak upp roknastóran 
hlátur, svo að ölkannan dansaði á borðinu. „Eigið þið 
líka nafn, kotungarnir? Þá held ég, að ég fari að leggja niður 
að bera nafn. Þú ert féleg skepna, karltetur, hvern fjandann 
sjálfan átt þú að gera með nafn ... segðu mér það?“ Og um
leið og hann sagði það, horfði hann framan í húsbóndann með 
svo frómlyndislegu gikksæði, að svívirðingin, sem lá í orðum hans, 
fékk töluvert mildari blæ.

Bertíla gamli leit ekki við honum sakir fyrirlitningar.

„Heimskur var ég að senda drenginn skegglausan út í veröldina 
í því trausti, að hann væri orðinn maður“, sagði hann með 
beiskjubragði við sjálfan sig.

En yfir-undirforinginn, sem hafði eflaust áður sopið á ferðapela, 
og bætti nú drjúgum á sig úr könnunni, var ekki á því að 
sleppa svo góðu efni. „Því ertu svona grettinn, gamli minn?“ 
sagði hann með sömu ertninni. „Þið bændagarmarnir eruð þangað 
til að þvættast innan um kýr og kindur, að þið verðið nauts 
og sauðahöfuð sjálfir. Kynnirðu minnstu mannasiði, létirðu einhverja 
laglega stelpu skenkja á könnuna fyrir mig; hún er tóm, 
líttu á, alveg galtóm eins og hauskúpan á þér. En þið, rófuskrælingjarnir 
ykkar, hafið ekki hálft vit til að sjá, hver sómi ykkur 
er sýndur, þegar konunglegur yfirforingi heimsækir ykkur. Sérðu, 
hróið mitt, nú á dögum er dátinn fyrir öllum; hann ber nafn, 
sem syngur, af því að hann ber sverð, sem syngur í. En þið, 
bikkjuböðlarnir, hafið ekki annað en hráan graut í hausnum 
og rófu í brjósti. Skál, karlfugl ... heill og heilsu hinum hrausta 
lautenant, honum Bertel! Hvað þá? Vilt þú ekki drekka minni 
góðs og göfugs jungherra? Bóndadurgur, svei þér lengi!“

Og yfir-undirforinginn þóttist ekki minni maður en það, að 
hann í oflætinu sló hnefanum í borðið og það svo ósleitulega, 
að trédiskarnir dönsuðu og jafnvel tréfötin sjálf komust á flugstig 
að fjúka ofan á gólf með því sem í þeim var. Fyrsti árangurinn 
af þessu hermannaglensi var það, að þar spruttu upp sex 
eða átta vinnumenn og sýndu sig albúna að kenna hinum óboðna 
gesti að bera virðing fyrir bóndanafninu. En Bertíla gamli varð 
fyrri til. Hann stóð upp sem ekkert væri um að vera, gekk fram 
að liðsmanninum, steig seint og fast, mælti ekki orð, en tók annarri 
hendi aftan á háls honum, en hinni hægri í bakið, hóf hann 
hátt á loft og bar Bent okkar Kristinsson til dyranna og skaut 
honum út í tréspónahrúgu, sem lá þar úti fyrir fordyrinu. Hinum 
glensmikla liðsmanni kom þetta svo á óvart, að hann varla 
hreyfði sínar þreknu hendur, því hefði hann gert það, er ólíklegt, 
að sjötugt gamalmennið hefði borið sigur úr viðskiptunum.

„Farðu“, kallaði Bertíla á eftir honum, „og haltu veizlu hvar 
þú vilt í minningu bændanna í Stórkýró!“

[119.png]

Ekkert finnst ómenntuðum manni jafnmikið um sem snarræði 
samfara hraustri hendi. Óðara en Bertíla gamli kom aftur inn á 
gólfið, slógu menn hans hring um hann af ánægju; var þá og 
allri óvináttu lokið og allur ágreiningur milli húsbóndans og 
hjúa hans dottinn úr sögunni. Keppnin milli sverðsins og plógsins 
er jafngömul sem heimurinn. Kylfustyrjöldin hafði og átt 
þá undirrót og alið og aukið matninginn; var það nú allt í 
fersku minni. Þessi bændalýður hafði gengið undir oki aðalsmanna, 
eins og svo margir aðrir Finnar, og horfðu því hróðugir 
á hversu metorð þeirra og manngildi var varið gegn ofsa hermannsins; 
þeir gleymdu því í þeirri svipan, að innan skamms 
kynni einhver þeirra að verða færður í liðsmannatreyjuna og
látinn leggja af stað til þess að verja land sitt. Sjálfur bændahöfðinginn 
var nú og svo hreykinn yfir framgöngu sinni og 
sigri, að hann gleymdi líka allri reiði sinni og lét nú í fyrsta 
sinni eftir langan tíma sjá sér bros á vörum og fór nú í lok 
dögurðarins að segja gamlar sögur til skemmtunar fólki sínu.

„Ég gleymi því aldrei, þegar við dustuðum þrælinn hann 
Abraham Melkíorson, hann, sem lét fanga beztu bændurna í 
Stórkýró og hjólbrjóta eins og illræðismenn. Hann var þá á 
norðurleið og hafði 50 sveina; það var um vetur og hann „fínn“ 
maður, trúi ég, svo að hann fékk kvef í kuldanum og ók þó í 
úlfhéðni, bezta skjólfati, og barst mikið á. En þegar hann var 
kominn nálægt Karlabý gerðum við karli fyrirsát, komum honum 
á óvart eins og Jehú og felldum tuttugu og tvo af sveinum hans, 
en sjálfan börðum við hann bláan og bleikan, en við hvert högg 
dró hann vargsbelginn upp yfir eyrun og beit þá engin kylfa 
þann svikaref. „Bíðum við“, sagði þá Hans Kranki frá Limingó, 
fyrirliði okkar, „hýðum úlfskömmina úr húðinni“. Síðan dustaði 
hann Abraham svo duglega, að hann varð að sleppa kjörgrip 
sínum, stakkinum. Kranki var snöggklæddur, en kalt var í veðri, 
þótti honum feldurinn félegur og fór í. Og nú með því að þetta 
var í rökkri, tókum við hinir ekki eftir því, að Hans hafði farið 
í feldinn og byrjuðum nú á nýjan leik að dangla og dengja okkar 
varg, og víst var það, að þá var tekinn hrollurinn úr honum 
Kranka. En það er frá Abraham að segja, að þegar hann komst 
úr hýðinu, varð hann svo léttur á sér, að hann tók til fótanna 
og hljóp snöggklæddur hálfa þingmannaleið til Húseyjar. Þar var 
hann tekinn af Sáku-Jakobi í Karlabý; var fanturinn síðan fluttur 
til Stokkhólms, en ekki fékk hann lengi næði til að syrgja 
feldinn góða, því hertoginn lét innan stundar ganga milli bols 
og höfuðs á honum“.

„Já“, sagði Larson, sem jafnan hélt taum Flemings og hans 
manna, „í það sinn höfðuð þið betur. Ellefu sveinar höfðu eftir 
verið á lífi, en látist vera dauðir; þá flettuð þið bera. Og um miðnætti 
skriðu þeir hálfdauðir af kulda til hringjarahússins og 
fengu þar hæli, en um morguninn ætluðuð þið að troða þeim 
lifandi undir ísinn, eins og þið gerðuð á Lappfjarðará. Þið voruð 
vargar, en ekki mennskir menn. Áin var svo grunn, að þið ýttuð 
mönnunum með stöfum inn undir vakarbarminn og þegar hvergi 
gekk, börðu konur ykkur þá með vatnsfötum á höfuðin“.

„Haltu þér saman, Lassi, þú veizt ekki allt og allt, sem hann 
Sviðu-Kláus hafðist að“, svaraði Bertíla og varð æfur; „ég nefni 
ekki á nafn alla þá, sem hann og hans liðar hafa drepið og lifandi 
hjólbrotið, en manstu hann Severín Sigfreðsson við Sorsankoskí? 
Þegar hann hafði slegið hring um bændurna, skipaði hann 
fylgdarsveini sínum að höggva þá einn og einn með öxi, en 
sveinninn gafst upp, þegar hann var búinn með 24, og bað jungherrann 
sjálfan að höggva hina. Þá reiddist jungherrann, lét 
bændurna fyrst höggva sveininn í stykki, en þrengdi þeim síðan 
sjálfum til að búta í sundur hver annan, á meðan nokkur stóð 
lífs uppi“.

„En hvernig fórst ykkur við garðinn hans Péturs Gumsa, illskufantarnir 
ykkar? Fyrst rændu ykkar menn garðinn, brutu gluggana, 
slátruðu öllum fénaðinum, röðuðu höfðunum með uppspertum 
ginum í gluggana eins og draugum. Síðan söguðuð þið í 
sundur alla máttarviði í skálanum nema fjórða partinn, til þess 
að húsið skyldi hrynja ofan yfir fólkið, þegar það kæmi heim. 
Og hvenær sem þið náðuð einhverjum riddaranum, höfðuð þið 
hann fyrir skotmark til að hæfa með örvum“.

„Ekki er ráð fyrir þig, Larson, að taka málstað hans Sviðu-Kláusar. 
Manstu eftir konunni, sem varð fyrir einum af riddurunum 
hans Axels Kurks, þegar hann drap börnin hennar 
fyrir framan augun á henni? Það stóðst konugarmurinn ekki, 
heldur tók þennan drukkna dóna hryggspennu og kom honum 
undir með tilstyrk dóttur sinnar, hálfvaxinnar telpu; síðan barði 
hún hann í rot með burðarstöng og stakk honum svo í vökina. 
Í því bar þar að Sviðu-Kláus og lét hann hluta konu þessa í tvo 
parta“.

„Tómur þvættingur, sem aldrei hefir verið sannaður“, sagði 
Larson önugur.

„Þeir dauðu þegja eins og þægu börnin. Fimm þúsundirnar, 
sem drepnar voru við Ilmóla, kvarta ekki“.

„Þú skyldir heldur hafa spurt liðsmanninn frétta frá syni 
þínum og mínum, heldur en að fara í illt við hann“, sagði 
Larson nú til þess að komast frá þeirra sífellda þrætuepli, kylfustríðinu.

„Já, ... satt er það, ég hlýt að fá meira að heyra um strákinn 
og um stríðið. Ég bregð mér í ferð til Vasa á morgun“.

„Kemur hann bráðum heim?“ spurði Emma hálfhrædd.

„Hann Gústi? Víst mun hann láta sín lengi bíða“, svaraði faðir 
hennar beisklega. „Hann er sem sé orðinn aðalsmaður, hann 
skammast sín fyrir föður sinn ... skammast sín fyrir bóndanafnið!“



3. Suðurlandastúlka á Norðurlöndum


Fáar mílur fyrir sunnan Vasa, um 63. breiddarstig, snýr strönd 
Finnlands frá sínu beina striki í hánorður og stefnir til landnorðurs. 
Hinn víði, blái Helsingjabotn stefnir sömu leið, mjókkar 
snöggvast við „Kverkina“, breikkar þá aftur, og hallar sinni háu 
brún að brjósti landsins. Norðanvindurinn, sem kemur frá íshafinu, 
nær þar til að næða og blása með fyllra frelsi en annars 
staðar, engist saman í dragsúg milli stranda Kverkarinnar og 
hrindir öldunum með ógnaræði inn á sjávarklettana. Í miðju 
þessu stórviðrahafi liggja hin graslausu Gaddasker með vitaturninum 
og löngu sandrifi. Þegar fjallstormurinn hristir vængina yfir 
þessum hættulegu skerjum, þá er hvert far í veði, sem hættir 
sér inn gegnum mjósundið við Undirstein, hafi það ekki öruggan 
stjórnara og liðuga sigling. En um hásumarið, þegar vindurinn 
stendur móti sólu, boðar norðanáttin, þótt undarlegt þyki, hið 
hagstæðasta veðurlag og hina fegurstu daga, heiðríkjur í sífellu 
og sólbráð, þá svífa skipin hundruðum saman út frá ströndunum 
gegnum eyjar og grynningar til að leggja net fyrir síldartorfurnar, 
og hin vanstillta Rán hjalar þá sem mildust móðir við dætur 
sínar, hinar fagurgrænu eyjar, sem hvíla við brjóst hennar.

Þegar Áland líður, er ekkert hérað á Finnlandi jafnauðugt af 
frjósömum eyjum sem Kverkin og ströndin næst fyrir austan 
hana. Ótal eyjar og hólmar — stærst er Vallgrund og Bjarkey — 
liggja þar á víð og dreif, eins og grænir dropar á bláum feldi, 
og mynda sérstaka sókn, sem kennd er við Replót, eintómir hólmar 
og sker, og búa þar fiskimenn einir. Svo margir eru þessir 
eyjaklasar, svo breytileg eru sundin og leiðirnar slíkir refilstigar, 
að út úr einum þessara klasa, Mikaelseyjunum, sem mörg 
hundruð smáhólmar mynda, mundi enginn lifandi maður rata, ef 
inn væri kominn, sem ekki hefði með sér þar innborinn mann 
til leiðsagnar. Þrjátíu gæzluskútur myndu ekki duga þar til að 
varna tollsvikum; það er einungis eitt meðal til, sem bætir þá
erfðasynd allra strandbyggja, og það er mild og væg tollskrá með 
fáum banngreinum, og þetta hefir Finnland reynt á seinni árum 
með stórum hagnaði.

Á sama tíma og þeir atburðir gerðust, sem sagt var frá í næstu 
köflum að framan, var það að í miðjum ágústmánuði 1632 risti 
herskipið María Eleónóra öldur Helsingjabotns; kom það frá 
Stokkhólmi og stefndi norður til Vasa; skyldi það sækja útboðslið 
frá Austurbotni og flytja til þýzka ófriðarins. Það var heiður 
og fagur sumardagsmorgun. Á hinum víttþanda haffleti lék hið 
óumræðilega sólblik, sem í einu er svo gagntakandi, áhrifamikið 
og gagntakandi blítt. Ómælandi snjábreiður, sem sólin skín á, 
má við það jafna hvað fegurðarskraut snertir, en snærinn er 
kyrrð og dauði, en særinn líf og hreyfing. Hafið með hvíld og 
ljóma er ímynd stórleikans með yndisbrosi, það er sofandi jötunn, 
sem dreymir um ljós og liljur. Bringa hans bifast hægt og hægt; 
skipsfjölin skelfir þig ekki þótt hún vaggi þér; hægt ætti hann 
með að soga þig niður í sitt gin, en hann er hógværðin sjálf og 
breiðir sinn silfurfeld undir kjöl þinn, og hann, tröllið, ber þig, 
sinn vesala dverg, sem barn á örmum.

Sólin var nýlega runnin upp. Á þiljum briggskipsins var allt 
þegjandalegt eins og venja er til á morgunvökunni, þegar allt 
er með felldu. Nokkrir af skipverjum sváfu þá enn undir þiljum 
niðri; æðsti stýrimaðurinn var þó á rjátli og hafði sveipað að 
sér hollenzkum feldi; reikaði hann aftur og fram í lyftingunni; 
sá, sem stýrði, stóð kyrr á sínum stað, sá, sem gætti leiðar, sat 
uppi í reiðanum og horfði þaðan þegjandi; á framþiljum sást 
skipsmaður, sem var að festa reipisenda, og annar, sem fágaði 
fallbyssurnar, því að bráðum skyldi heilsa kastalanum Krosshólma 
með skotum. Sú stjórn, sem nú tíðkast á herskipum, var þá ekki 
kunn; voru þá hvorki til einkennisklæði né nokkur þessi merkiorð 
og ótal yfirboðarareglur, sem nú ganga nálega úr hófi. Herskip 
voru þá í fáum greinum frábreytt kaupskipum, nema að 
stærðinni til, vopnaburðinum og fjölda yfir- og undirgefinna 
manna. Og þegar nú þess er gætt, að þá fékkst á skipum hvorki 
brennivín né kaffi til morgunhressingar, en af Hollendingum 
höfðu menn þá lært að tyggja tóbak í því skyni — er hægt að 
skilja, að sjólífið á Maríu Eleónóru var allólíkt því, sem nú 
tíðkast á sams konar skipum sem hún var.

Út við hinn grænfarvaða aftur-hástokk lyftingarinnar stóðu
konur tvær og höfðu vafið svörtum ullarhettum um höfuð sín. 
Önnur þeirra var lág vexti, og sást í ellilegt og hrukkótt andlit 
undir hettunni; hún hafði grá augu og nokkuð flóttaleg og var 
öll vandlega sveipuð þykkum og fóðruðum möttli úr Nürnbergardúki. 
Hin konan var há, beinvaxin og grönn, og var í nærskorinni 
kápu úr svörtu flaueli, fóðraðri með dýrum skinnum. Hún hallaðist 
út á borðstokkinn og starði með hugsandi raunasvip á bárurnar, 
sem fram hjá fóru, og á hið gljáandi kjölvatn skipsins. Ekki 
sást í andlit hennar frá þilfarinu, en hefðu menn getað séð mynd 
hennar í skuggsjá aldanna, hefði þar mátt sjá undur-fríða en 
fölleita ásjónu og þar á tvö kolsvört og tindrandi augu með því 
bliki, sem bar af skini hins bjarta hafflatar.

„Heilaga María!“ kallaði gamla konan og talaði beina og hreina 
flat-þýzku, „hvenær skyldi þessum hörmungum linna, sem þeir 
heilögu hafa lagt á oss sakir vorra synda? Seg mér, jungfrú, í 
hvert hérað heimsins erum við komnar? Mér finnst eins og væri 
heilt ár liðið síðan við sigldum frá Strælu og síðan við kvöddum 
villumannabælið í Stokkhólmi, hefi ég ekki fylgt dagatölunni. 
Hvern morgun, þegar ég rís upp, les ég mér sjö Maríu-vers og 
sjö Paternostra (faðir vor), eins og sá æruverðugi faðir Híerónýmus 
hefir sagt okkur að gera til varðveizlu mót forynjum og 
fítonskrafti. Það er ekki hægt að segja nema veröldin sé á enda, 
þegar minnst varir, úr því við erum komnar svo langt út úr 
hinni heilögu sanntrúuðu kirkju og frá kristnum mönnum. Þetta 
haf ætlar aldrei að taka enda — ó, hvað það haf er andstyggilegt! 
Þá þykir mér vænna um blessað Main-fljótið, sem rann 
svo rólega fram hjá litla turnglugganum okkar í Würtzborg. Segið 
mér, jungfrú litla, skyldi það ekki vera heimsendinn, þarna sem 
hafið ber við himininn, svo að við máske séum að sigla með öllum 
seglum beint inn í hreinsunareldinn?“

Hin háa og granna stúlka í flauelskápunni hlustaði, að sýndist, 
lítið á orðmælgi fóstru sinnar. Hennar dökku, tindrandi augu 
undir svörtu augnahárunum horfðu draumfögur á hafflötinn, eins 
og ætluðu þau að lesa í bárum hans þýðing hennar hugskotsdrauma. 
Og í því nú að stöku undiralda eftir gamla storma ólgaði 
og svall innan um smákvikurnar og skipinu hallaði svo að 
öldustokkurinn kyssti sævarflötinn, og skuggsjármynd meyjarinnar 
kom nærri henni sjálfri, brá angurblíðu og þó metnaðarfullu 
brosi á hennar fríða og fölva andlit; varir hennar bærðust
og það var sem hún hvíslaði svo enginn heyrði að öldunum sínum 
dýpstu hugsunum:

<i>„Það er einungis hið stóra og hátignarfulla í lífinu, sem verðskuldar 
að vera elskað!“</i>

Síðan bætti hún við, hrifin af þessari hugsun:

„Hví skyldi ég ekki elska hinn mesta mann?“

Hún hvíslaði þessi orð með óumræðilegri undirgefni. En að 
vörmu spori fór hrollur gegn um hennar grönnu limi og hin 
tindrandi, kolsvörtu augu gusu svörtum leiftrum um leið og 
hún sagði hálftitrandi:

<i>„Það er einungis hið stóra og hátignarfulla í lífinu, sem verðskuldar 
að vera hatað!“</i>

„Hvers vegna skyldi ég ekki hata? ...“.

Hún lauk ekki málsgreininni. Hún beygði höfuðið að öldustokknum, 
leiftrið hvarf í augunum, en tár komu fram í þess 
stað. Tveir andar áttu í ófriði og börðust um þessa eldheitu sál. 
Annar sagði við hana: elskaðu! Hinn sagði: hataðu! Og hjarta 
hennar blæddi til ólífis í þessu voðalega stríði milli engilsins og 
árans, sem einvígið háðu.

Þess er óþarft að geta, sem lesarinn þegar veit, að hin grannvaxna 
mærin á skipinu Maríu Eleónóru var engin önnur en 
jungfrúin Regína af Emmeritz, hin fagra draumleiðslu-mær, sem 
í Frankfúrt við Main ætlaði sér að snúa Gústafi konungi Adólf 
til páfatrúarinnar. Konungurinn, hinn mikli mannþekkjari, hafði 
ekki að ástæðulausu álitið þessa ofstopastúlku búna í allt, ef 
hún skyldi framvegis vera sem varnarlaust fórnardýr á valdi 
Jesúmunkanna. Það var því ekki í hefndarskyni, því hefnigjörn 
var ekki Gústafs hugstóra sál, heldur af mannúðarfullu veglyndi 
og hluttekningarsemi við unga, fluggáfaða stúlku, að hann ásetti 
sér að senda hana um tíma til fjarlægs lands, þangað sem hinir 
myrklyndu munkar næðu ekki lengur til hennar. Lesarinn man 
eftir, að konungurinn tók þessa fyrirætlun sína fram þegar hina 
minnisstæðu nótt eftir veizluna miklu í Frankfúrt, og þegar 
kom fram á sumarið var jungfrú Regína send yfir Strælu og 
Stokkhólm til hinnar gömlu frú Mörtu Úlfsparra í Krosshólma. 
Hinum hugstóra kom ekki til hugar, að hið sama voðavald, sem 
hann hugðist mundi leysa sinn fríða fanga undan, elti hana 
alla leið til Finnlands fjarlægustu stranda, því jungfrú Regínu 
hafði verið leyft að velja þá konu sér til þjónustu, sem hún
tryði bezt, og hún valdi ekki hina glaðlyndu, björtu Katrínu, 
sinn betri engil, sem var látin fara heim til sín suður á Bajaraland, 
heldur kjöri hún fóstru sína, gömlu Dóróþeu, sem leynilega 
stóð í þjónustu Jesúmunkanna og lengi hafði kolum kynt 
undir trúarofsa hinnar ungu meyjar. Þannig var þessi vesalingur 
eftir sem áður varnarlaus og ofurseld því myrkravaldi, sem frá 
barnsbeini hafði saurgað og svikið hennar auðuga og viðkvæma 
hjarta með þess hræðilegu kenningum. Og í móti þessu valdi 
átti hún einungis eina, en þó máttuga tilfinning að setja, og það 
var hennar aðdáun, hennar djúpi ástadraumur um hinn mikla 
Gústaf Adólf, sem hún elskaði og hataði undir eins, — sem 
hún hafði treyst sér til að taka af lífi og líka að láta sitt líf í 
sölur fyrir.

Hin slóttuga Dóróþea þóttist geta lesið hvað jungfrúnni hennar 
bjó í brjósti; hún beygði sig áfram, deplaði sínum smáu augum 
og sagði með trúnaðarrómi, sem laginn er þernum í hennar 
stöðu: „Á, já, já ... er því svona varið? Koma nú aftur fram 
þær syndsamlegu hugmyndir um villukónginn og allt hans stórglæpahyski. 
Þarna er fjandinn kominn; hann veit hvað hann 
ætlar sér. Þegar hann hyggst að veiða lítið og léttúðarfullt stúlkukorn, 
eins og almennt gerist, sendir hann í veg fyrir hana ungan 
og alrjóðan gorthala, með síða og fríða lokka og vasklegan á velli 
að sjá. En vilji hann tæla vesalings munaðarleysingja með stórar 
og háleitar hugmyndir og göfuga sál, kemur hann fram í líking 
skrautlegs sigurvegara, sem vinnur borgir og bardaga, og aumingja 
barnið er búið, hirðir úr því ekkert um þótt hinn vegsamlegi 
sigurvegari sé svarinn fjandmaður hennar trúar og kirkju og ætli 
hvorttveggja að eyðileggja“. Regína sneri tárvotum og skínandi 
augum frá hafinu og leit við ráðanaut sínum með ósegjanlegri 
efasýki. „Segðu mér“, sagði hún nærri því byrst í málinu, „er 
það hugsanlegt, að maður geti undir eins verið engill að eðallyndi 
og óvættur af illsku? Er nokkrum unnt að vera hinn allra 
mesti maður og allra versti í einu?“

Regína horfði aftur út á hafið. Morgunsins friðsæla kyrrð 
hvíldi yfir hinum skínandi sæ og svæfði alla ólgustorma hjartans. 
Hin unga mær stóð og þagði. En Dóróþea sagði: „Af þeirra 
ávöxtum skuluð þér þekkja þá. Minnist þess, kæra jungfrú, hve 
mikið tjón hinn óguðlegi konungur hefir gert oss og vorri kirkju. 
Hann hefir líflátið mörg þúsund liðsmanna vorra, hann hefir
rænt og ruplað klaustur og borgir, hann hefir út rekið nunnur 
og heilaga feður úr þeirra guði vígðu griðastöðum, og hinn guðhrædda 
Híerónýmus hafa menn hans, hinir heiðnu Finnar, 
hræðilega útleikið. Okkur sjálfar hefir hann rekið í útlegð og út 
á enda veraldarinnar“.

Aftur leit Regína yfir eyjar og sund, sem blöstu við í morgundýrðinni. 
Meðan myrkranna andi hvíslaði hatur í eyra hennar, 
sýndist henni hin skínandi náttúra vera að boða henni eilífa ást 
og elsku. Og sú hugsun var nærri orðin hjá henni að orðum, sem 
sagði: „Hvað gerir það, þótt hann hafi tekið þúsundir manna 
af lífi, þótt hann hafi útrekið nunnur og munka, þótt hann hafi 
vísað okkur í útlegð, hvað hefir það allt að þýða, ef hann er 
stórmenni í öllu og breytir samkvæmt boðum trúar sinnar?“
En hún þagði sakir ótta, hún þorði ekki að brjóta um þvert frá 
öllu sínu undangengna lífi. Í stað þess greip hún til eins orðs, 
sem Dóróþea hafði sagt, eins og hún vildi burt leiða þrumuský 
þeirrar heiftar og fyrirmununar, sem dró saman dimman þokumökk 
utan um hjarta hennar mitt í þessari lygnu og indælu 
skuggsjá hafsins, sem skín af sumarmorgunsins fersku dýrð.

„Veiztu, Dóróþea“, sagði hún, „að Finnarnir, sem þú hatar, 
búa við strendur þessa hafs? Sérðu þessa rönd, sem kemur þarna 
upp í austrinu? Það er Finnland. Ég er ekki enn búin að sjá 
strönd þess og þó get ég ekki fyrirlitið það land, sem laugast af 
svo björtu hafi. Eg get ekki hugsað mér að illir menn megi vaxa 
upp við hjarta slíkrar náttúru“.

„Allir heilagir náði okkur!“ hrópaði hin gamla, rétti sína 
mögru hönd og gerði krossmark. „Er þá þetta Finnland? Sá 
heilagi Patrekur varðveiti okkur frá að setja okkar fætur á þá 
fordæmdu strönd. Þér hafið þá kæra jungfrú aldrei heyrt, hvað 
sagt er um þetta land og þess heiðna fólk? Þar er sífelld nótt, 
snjórinn bráðnar þar aldrei, og hin villtu dýr og enn villtari 
menn sofa þar saman í gjám og gryfjum. Í skógunum er svo 
fullt af árum og óvættum, að kalli maður á einn þeirra með nafni 
líða óðara fram hundrað ófreskjur undan limi og greinum. Og 
sín á milli ofsækir þar hver annan með göldrum á alla vegu, 
svo í hvert sinn sem einhver hatar annan, galdrar hann óvin 
sinn og færir hann í úlfsham, og hvert orð, sem þeir tala, er 
svo magnað, að þegar þeir vilja búa til bát eða öxi, segja þeir 
að svo skuli verða, og svo fá þeir hvað sem þeir vilja“.

„Það er dáfögur mynd, sem þú málar“, sagði Regína og hló 
í fyrsta sinn eftir langan tíma, enda hafði heilnæmi hafsins stórum 
hresst við hennar draumsjúku sál. „Farsælt er það land í 
sannleika, þar sem menn geta veitt sér allt, sem þeir óska sér 
með einu orði! Ef ég er svöng óska ég að fá fallegt aldini og segi: 
Aldini! Þá er það komið. Ef mig þyrstir segi ég: Lækur! Þá rennur 
þar óðara lækur við fætur mína. Ef ég ber sorg í hjarta, þá segi 
ég: Von! Og vonin kemur óðara aftur. Og ef mér leiðist eftir 
ástkærum vini nefni ég hann á nafn, þá stendur hann hjá mér. 
Finnland er ágætisland, sé það eins og þú ímyndar þér það. Því 
enda þótt við byggjum í helli milli villidýranna og undir eilífum 
snjó, myndum við líta hvor til annarrar og segja: Fósturjörð! Þá 
myndum við í sömu svipan sitja og haldast í hendur á bökkum 
Mainfljótsins í skugga linditrésins, þar sem við svo oftlega sátum, 
þegar ég var barn, og næturgalar átthaga okkar mundu dilla 
okkur með þeirra sæta söngklið sem á fyrri dögum“. Dóróþea 
sneri sér undan með ólund. Briggskipið stefndi nú inn um skerin, 
sveif fyrst hægt og seint fram hjá útskerjunum, og stóðu mörg 
þeirra hátt upp úr sjó í þá daga, sem nú eru sífellt hulin 
söltum bárum.

„Hvað heitir hið langa skógi vaxna land á vinstri hönd?“ spurði 
Regína þann sem hjá henni stóð við stýrið.

„Það heitir Úlfey“, svaraði maðurinn.

„Þar heyrið þér nú, góða mín“, sagði Dóróþea, „Úlfey! Það 
er fyrsta örnefnið, sem fyrir okkur verður á Finnlandi, og af 
því sjáum við hvað í vændum er“.

Skipið beygði nú í norður, stefndi milli Langaskers og Sundalands, 
beygði svo aftur austur á, fór fram hjá Brandey, gekk 
rakleitt yfir grunn það, sem nú stemmir stigu fyrir stórskipum 
og lokar fyrir innleiðina, og sveif loks inn á höfnina við bæinn 
Vasa, sem þá var ágæta góð, og heilsaði Krosshólms virkisveggjum 
með sextán skotum.



4. Bóndinn, borgarinn og dátinn


Þegar hinn stór-auðugi Aron Bertíla steig upp í hina ríkmannlegu 
kerru sína og ætlaði á einum degi að afljúka ferð sinni til 
Vasa, skyldi það vera sáttarmerki milli þeirra feðgina, að Emma 
fékk að fara með honum og sitja við hlið hans; skyldi hún kaupa
síld og humal og nokkrar kryddtegundir, svo sem ingifer og 
kanelbörk, sem hinir velmegandi bændur voru þá teknir að brúka. 
Hvort um sig þeirra feðgina átti sérstakt erindi fyrir sig, en hvorugt 
sagði það öðru, en það var að því leyti hið sama, sem bæði 
þráðu, að fá fréttir frá Þýzkalandi. Larson hafði á meðan á 
hendi hina venjulegu stjórn og eftirlit heima.

Þetta bar til á þeim tíma, þegar Gústaf stóð beint andspænis 
Wallenstein hjá Nürnberg. Þurfti þá liðsmanna við meir en 
nokkru sinni áður, enda ritaði Oxenstjerna bréf eftir bréf til þess 
menn skyldu flýta fyrir styrktarsveitum að heiman. Þó að sláttur 
og uppskera stæði þá sem hæst, olli ófriðurinn, sem líka þurfti 
að slá og uppskera, að fjöldi ungra útboðsliða úr héruðunum 
umhverfis streymdi til Vasa; skyldi lið það óðara flytjast sjóveg 
til Stokkhólms og þaðan jafnharðan áleiðis móti herskörum Wallensteins 
á Þýzkalandi. Á þeim tímum voru heræfingar allar 
miklu óbrotnari en nú gerist; aðalvandinn var að kenna að gæta 
rétt stöðu sinnar í fylkingu, vaða beint sem horfði móti óvinunum, 
höggva hart og skjóta beint, og það höfðu Austurbotnungar 
þegar áður numið við selveiðar sínar. Og þar sem þessu 
var þannig varið, er auðskiljanlegt, að margir þeirra bændasona, 
sem þá bjuggust að heiman, náðu nógu snemma til að falla með 
konungi sínum á orustuvellinum hjá Lützen. Bærinn Vasa var 
þá 20 ára gamall og miklu minni ummáls en nú; var það bæði 
að hann var þá svo ungur, enda stöðvuðu Krosshólms konungsjarðir 
útfærslu hans að sunnanverðu. Umhverfis gömlu kirkjuna 
Mústasári og nálægt Stóralangstræti norðan-megin, voru nokkrar 
húsaraðir; það voru einloftuð, rauðmáluð hús og meðal þeirra 
6 eða 7 sölubúðir. Við höfnina stóðu forðabúr og sveitin umhverfis 
var alskipuð fiski- og farmannahverfum. Bæir með beinum 
strætum þóttu óþarfi á 17. öldinni; því þéttara sem húsin 
stóðu, því tryggari þóttust menn vera á þeim óróatímum. Þorp 
eins og Vasa þá var, skoðaði sig eins og eitt heimili, og íbúarnir 
töldu sér virðingu að hinum háreistu, grænu virkisveggjum á 
Krosshólmi, sem stungu af við hin lágu hús bæjarins.

Það var gömul sögn manna og sannar hana sagnaritarinn 
Messeníus, að Birgir jarl hafi byggt kastalann Krosshólm; hafi 
hann fengið nafn sitt af trékrossi, er þar var reistur og tákna 
skyldi sigur og griðastað; fylgir þar með jafnforn saga, er segir, 
að hinn ágæti jarl hafi þar fyrst á land gengið, þá er hann vann
Finnland. Síðari rannsóknir hafa nú dregið efa á þær sagnir 
og um leið á uppruna Krosshólms, en víst er um það, að kastalinn 
er ævagamall, og það svo, að menn minnast hans ekki öðru 
vísi en eins og leifa einhvers enn þá eldra. Hann hefir að vísu 
aldrei veitt landinu neina vörn, þar eð lega hans gerir hann 
ónýtan til landvarnar, og eftir að kastalaborgirnar í Úleá og 
Kajana voru byggðar, hættu menn að skoða Krosshólm sem hervarnarstað. 
Nú var hann notaður sumpart fyrir aðsetur höfðingjans 
yfir norðurfylkjunum, sumpart fyrir aðra konungsmenn; 
þar var og fangelsi, og hinn svo nefndi Hlöðugarður, er bæta átti 
í búi höfðingjans. Þá hafði þar setið hirðstjórinn Jóhann Mánason 
Úlfsparre frá Túsenhúlt, og fór hann nú frá, en í stað hans 
kom ofurstinn Ernst Creutz af Sarvelax, því Úlfsparre sat þar 
ekki nema við og við, enda segir sagan að í fráveru hans hafi 
móðir hans, hin sjötuga frú Marta, verið ráðskona bæði yfir 
kastalanum og búgarðinum, og skort hvorki skap né strangleik. 
Milli bænda og bæjarmanna var mikill og undarlegur rígur á 
þeim dögum, hvorum tveggja til skaða; kom hann mest af viðleitni 
konunganna til að efla bæina með því að bæla alla landverzlun 
og skapa og setja bernskulega vörutaxta og viðskiptareglur. 
Þegar hinn gamli, ríki bændahöfðingi ók með dóttur sína inn 
í bæinn landmegin, hitti hann að vísu nokkra menn, sem kinkuðu 
kolli eða heilsuðu hinum nafnkunna manni sakir auðlegðar 
hans, en ofrembingarnir meðal konungsmanna, sem óttuðust fortölur 
Bertílu og gengi hans hjá konunginum, renndu til hans 
hornauga og létu óvild sína í ljós með háðsyrðum og töluðu svo 
hátt, að hinn gamli maður heyrði gerla: „Þarna kemur“, sögðu 
þeir, „bændaskörungurinn frá Stórkýró, og bærinn hefir ekki 
byggt neitt borgarhlið honum til heiðurs! Hann þykist víst of 
góður til að þreskja á hlöðugólfinu; hann ætlar nú út í stríðið 
og lætur óðara gera sig að hershöfðingja. Varið ykkur, eldhúskonungurinn 
er allófrýnn á svip að sjá. Fái hann full ráð í 
hendur, pælir hann allan Vasabæ upp í akurland“.

Bertíla gamli var svo bráðlyndur maður, að reiðin gaf honum 
sjaldan langt ráðrúm; keyrði hann nú harðlega hest sinn og 
vildi sem fyrst komast til sjómannsekkju þeirrar, sem hann var 
vanur að gista hjá í bænum. En óðara en hann ók inn í strætið, 
sem nú heitir Kaupmannagata og enn þykir vera fremur þröngt, 
en þá var afar mjótt, hefti þar för hans hópur drukkinna manna;
voru það nýir liðsmenn, sem þá höfðu fest félagsskap sinn á 
einni ölstofunni þar nærri, áður en þeir leggðu upp í leiðangurinn. 
Tveir eða þrír undirforingjar höfðu fylgt hópnum sem sjálfkjörnir 
fyrirliðar og ruddust þeir nú allir fram í móti komumanni 
og kölluðu: „Úr vegi, kotkarl!“ Bertíla, sem þegar áður 
hafði verið nóg boðið, gat þá ekki stillt sig lengur, heldur reiddi 
upp svipu sína og laust fyrirliðann högg mikið, svo að hinn 
barðabreiði hattur hans með arnarfjöðrinni hraut af höfði honum.

Nú var friðnum slitið til fulls. Sá, sem höggið hlaut, réðst óðara á 
kerruna og allir hinir með honum. „Já, já, karlkind!“ æpti fyrirliðinn, 
sem var enginn annar en undirforinginn Bent Kristinsson, sem 
Bertíla hafði svo illa leikið í Stórkýró, „hér ertu nú kominn 
milli þils og veggjar, og skal ég nú launa þér takið góða í gærdag. 
Farið þið frá, piltar, látið mig einn um karlinn, þar er 
fiskur, sem ég einn skal rífa úr roði!“ Bertíla var of gamall 
orðinn til þess að hætta sér út í meira handalögmál, leit hann 
nú í kringum sig, hversu hann mætti undan komast. Kerran 
hafði stöðvazt við búðardyr einar, og stökk nú Bertíla úr henni 
og á stétt hússins, en gaf hestinum keyrishögg um leið, svo 
hann rann á stað með kerruna og dóttur hans, rauf mannhringinn 
og fór stökkvandi niður strætin. En hafi sú verið ætlan 
Bertílu að leita vígis í búðinni, brást það illa, því að húsbóndinn 
skellti hurðinni þegar í lás fyrir vitum hans. Sá nú hin 
eldrauða hetja að lokuð voru sund öll, nam því staðar og lét 
hurðina gæta sín, en snerist við fjandmönnum sínum, stóð keipréttur 
og reiddi hina löngu svipu.

„Lúberjum karl-ofrembinginn frá Stórkýró!“ kallaði sveinstauli 
frá Læhelu, sem tæpa viku var búinn að bera byssuna og hafði 
nú gleymt bóndanafninu, þótt bóndans tungumál kynni hann.

„Faðir þinn var betri maður, Matti Hinriksson“, sagði Bertíla 
með fyrirlitningu. „Í stað þess að hafa uppi kjaft við sína líka, 
hjálpaði hann okkur eins og sannur bóndi til þess að dusta 
skrokkinn á riddurunum hans Péturs Gumsa hérna um árið“.

„Heyrið þið, piltar“, sagði einn af undirforingjunum, „karlhundurinn 
hælist um að hafa lúbarið vaska dáta!“

„Við þolum enga skömm eða ójafnað!“

„Við skulum kenna honum að dansa eftir okkar keyri!“

„En við dönsum ekki eftir hans!“

Að svo mæltu hlupu til fimm eða sex af þeim fremstu, sem
nýlega höfðu borið bændastéttar-peysuna, og vildu toga Bertílu 
fram af stéttinni. Hefði þá verið úti um hann, hefði ekki mótstöðumaður 
hans frá því daginn fyrir, hinn glaðværi undirforingi, 
gengið í milli. „Hættið, piltar!“ æpti hann með þrumurödd. 
„Hvern fjandann eruð þið að hugsa? Þykist þið vera heiðarlegir 
hermenn? Sjáið þið ekki, að karl þessi er sjötugur, og samt 
eruð þið sex á móti einum. Blitz-Donner-Kreutz-Pappenheim![* Þ. e. elding-þruma-kross-P. Pappenheim var einhver hinn harðasti 
víkingur í þrjátíuára-stríðinu. Þýð.]
(þá formæling hafði undirforinginn lært á Þýzkalandi og brást 
sjaldan þar í landi hennar verkan), er þetta hermannaháttur? 
Hvað haldið þið, að konungurinn segði um þetta? Farið þið frá, 
strákar, ég á karlinn og ég á einn með að gefa honum ráðningu. 
Þið skylduð hafa séð, hvernig hann hóf mig á loft í gær eins 
og vettling og kastaði mér út úr dyrunum. Það var ósvikið handtak 
og það skal ég nú launa“.

Karlmennska og drengskapur gerir nær ætíð góða verkan. 
Þeir, sem næstir stóðu, viku óðara frá. Undirforinginn gekk að 
stéttinni. Bertíla hefði vel getað náð til hans, en sló ekki; hann 
vissi við hverja hann átti.

„Veiztu, bóndi, hvað það þýðir“, sagði nú hinn í svo einbeittum 
rómi, að sæmt hefði Stálhanzka hershöfðingja sjálfum, 
„veiztu hvað það þýðir að kasta út fyrir dyr hermönnum hans 
konunglegu hátignar og krúnunnar? Veiztu hvað segist á því að 
slá hatt af höfði verndarmanns hinnar evangelisku trúar og 
sigrara hins stórmektuga rómverska keisara, manns, sem með 
eigin hendi hefir unnið sigur í fjórtán fólkorustum og klofið í 
herðar niður sextán eða sautján stríðs-marskálka? Veiztu það, 
karltetur? Væri ég í þínum sporum ...“.

„Væri ég í sporum hermanna hans konunglegu hátignar“, sagði 
Bertíla og brá sér ekki, „þá mundi ég kunna að virða heiðarlegan 
mann í húsi hans og gamals manns hærur. Og væri ég Bent 
Kristinsson og þó ég hefði yfirunnið rússneska keisarann og 
klofið í herðar sautján lifandi stríðs-marskálka, þá mundi ég 
engu síður muna, að faðir hans Bents Kristinssonar hét Kristinn 
Níelsson, var bóndi í Limingó og féll á Ilmóluísi sem vaskur 
maður, móti harðstjóranum honum Fleming“.

Undirforinginn stóð litla stund eins og áttaviltur. Síðan gekk 
hann beint að mótstöðumanni sínum. „Veiztu, bóndi, að ég er
búinn til að negla þig, sko!“ mælti hann með grimmdarsvip og 
dró til hálfs úr slíðrum sinn skelfilega langa sköfnung. Bertíla 
brá sér hvergi og krosslagði hendur á brjósti.

„Ertu ekki smeikur, karl?“ sagði sigurvegari hins rómverska 
ríkis, sem hinn gamli sló af laginu með einurð sinni. Fann Bertíla 
nú, að hann hafði yfirtakið. „Hvenær sástu finnskan mann verða 
hræddan?“ sagði hann.

Undirforinginn var ekkert illmenni. Það var að honum komið 
að gerast göfuglyndur, grimmdin í svip hans breyttist í hið 
hranalega kátínu-fas, sem fór honum miklu betur. „Vitið þið 
það, piltar“, sagði hann og leit til sveitunganna, „þennan afgamla 
uxa vantar hvorki horn né klaufir. Það hefði víst mátt 
verða eitthvað úr honum hefði hann fengið að vera með stórhöfðingjum. 
Í gær, þegar þeir voru fimmtán um einn — því 
það megið þið vita, að fullir fjórtán voru þeir um að koma mér 
upp á bakið á karlinum, og merki bera þeir allir eftir mig — 
já, það segi ég, ég hefði lúbarið karlinn til óbóta í gær, hefði 
kvenfólkið ekki verið, því stelpurnar sátu líka við borðið. En í 
dag erum við fimmtán um einn, mér sýnist að við lofum karlinum 
að hlaupa“.

„Hann er vellríkur eins og skrattinn“, kallaði einn í hópnum, 
„hann á að gefa okkur öltunnu“.

Bertíla tók upp litla leðurpyngju og úr henni nokkra silfurpeninga 
frá dögum Karls níunda; þeim þeytti hann út í ösina 
með fyrirlitningarsvip. Þetta espaði aftur dátana, ýmsir hnefar 
komu á loft og það lá við, að allt færi aftur í bál, en í því sneri 
allur flokkurinn við og hlupu þeir sem fætur toguðu niður til 
hafnarinnar. Menn heyrðu fallbyssuskot; það var herskipið María 
Eleónóra, sem heilsaði Krosshólmi.



5. Jungfrú Regína kemur til Krosshólms


Allir, sem fætur höfðu í Vasa, flykktust niður til hafnarinnar 
til að sjá nýkomna herskipið; slíkt var þar sjaldséð sjón. Fimm 
eða sex hundruð manns stóðu þar í fjörunni, réru út á bátum, 
klifruðu upp í siglutrén á skútunum á höfninni, en sumir fóru 
upp á þökin á forðabúrunum, til þess að fá sem bezt útsýni.
200 nýir liðsmenn horfðu með undrun og metnaði á skip það, 
sem skyldi flytja þá frá fósturjörðinni, ef til vildi fyrir fullt og 
allt. Og bak við þá stóð stór hópur af mæðrum, systrum og unnustum 
og grétu beiskum tárum, svo kviðu þær fyrir skilnaðinum.

Úlfsparre var í Svíaríki. Hans næsti undirmaður, fógetinn Pétur 
Thún, ásamt fyrirliðum liðsins, tóku á móti komumönnum. Nýju 
hermennirnir stóðu í röðum og foringinn af herskipinu bauð jungfrú 
Regínu hæversklega arm sinn, að hann leiddi hana til kastalans. 
En í þeirri svipan fann hin stórlynda ungmær, að hún var 
fangi. Hún þáði ekki hönd foringjans, heldur gekk óstudd, bein 
og skörugleg sem drottning, og eftir henni hennar aldraða þerna 
gegnum hermannaraðirnar og hinn forvitna mannfjölda. Svo 
nýstárleg sjón vakti voðalega forvitni í Vasa. Óðara flugu alls 
konar undrafregnir um allt. Sumir sögðu, að hún væri úr Austurríki, 
dóttir keisarans, sem hefði verið hernumin úr stríðinu og 
send til Finnlands til geymslu. Aðrir fullyrtu, að þar þekktu þeir 
Maríu Elenóru drottningu; en hvað átti hún að gera í Krosshólmi?

„Það skal ég segja ykkur“, hvíslaði könnusteypir einn með 
spekingssvip, „hún hefir gert samsæri við landa sína Þýzkarana 
móti konunginum og ríkinu; þess vegna skal hana loka inni, því 
hér er öllu óhætt í Krosshólmi“.

„Það er ekki satt“, sagði annar, sem af skrafi sínu við einhverja 
heimkomna liðsmenn hafði heyrt ávæning af fjörráðunum 
við konunginn. „Það er“, sagði hann í hálfum hljóðum, 
eins og væri hann hræddur um, að sú, sem hann talaði um, 
heyrði til hans, „það er nunna af Vallandi, sem Jesúmunkarnir 
höfðu keypt af að gefa konunginum eitur. Sex sinnum hefir hún 
byrlað honum ólyfjan, og sex sinnum hefir hann fengið vitrun 
í draumi, að hann skyldi ekki drekka hana. Þegar hún rétti að 
honum eiturbikarinn í sjöunda sinn, dró konungur sverð sitt og 
neyddi hana til að drekka sitt eigið eitur“.

„En hvernig getur hún þá verið komin hingað heil og lifandi?“ 
spurði gömul kona í grandleysi.

„Heil og lifandi?“ svaraði hinn og lét sér ekki bilt við verða; 
„já, það kemur nú an upp á. Þess háttar manneskjur geta brugðið 
sér svo ... hvað þá? Munið þið ekki eftir Hollendingnum í 
fyrra, sem drakk bráðið blýið? Ég segi ekkert, en gerið ekki 
nema gáið að svarthærðu nunnunni, hún er bleik eins og nár“.

„Hefir hún gefið konunginum eitur?“ gall við skjálfandi kvenmannsrödd 
þar rétt hjá. Það var Emma, sem hafði haldið andanum 
og heyrt hvert orð.

„Hvaða bull er þetta“, sagði stýrimaður einn, sem auðsjáanlega 
þóttist fróðari en aðrir. „Þegar ég í vor lá í Strælusundi, sá ég 
þessi augu, og þeim gleymir enginn auðveldlega. Stúlkan var 
þá á leiðinni til Stokkhólms, og einn af varðliði hennar sagði 
mér alla söguna. Hún er spönsk seiðkona, sem hefir gefið sig 
fjandanum til þess að hún væri í sjö ár hin fríðasta kona á jörðunni. 
Lítið á hana, þá sjáið þið, að satans-óvinurinn hefir staðið 
við orð sitt. En gætið ykkar, því í þeim augum er eitthvað dökkleitt, 
sem brennir og töfrar. Þegar hún var nú orðin svo fríð og 
fögur eins og þið sjáið, fór hún til sænsku herbúðanna og gaf konunginum 
ástadrykk svo að hann í samfleyttar sjö vikur heyrði 
hvorki né sá annað en hana. Það þótti hershöfðingjum hans bæði 
skaði og skömm, þar sem óvinaherinn þrengdi þá mest að þeim; 
tóku þeir hana því um nótt og sendu hingað, og skal hún nú 
eyða sínum sjö fegurðarárum hér í Krosshólmi“.

„Hefir konungurinn elskað hana?“ spurði Emma skjálfandi.

„Það ábyrgist ég“, sagði sjómaðurinn stuttlega.

„Elskar hún líka konunginn?“

„Nú, forvitnari skepnur eru ekki til en kvenfólkið. Hvernig 
í skrattanum geturðu ætlazt til að ég viti það? Fjandinn er 
brögðóttari en annað fólk, það er áreiðanlegt. Hún hefir gefið 
konunginum koparhring ...“.

„Með sjö hringum hvern utan yfir annan og þrjá stafi grafna 
í stéttina“.

„Hver skrattinn, þú hefir þá heyrt það. Stéttina hefi ég ekki 
heyrt um, heldur um hringana sjö“.

Emma varpaði öndinni mæðilega. „Hann ber hann enn þá“, 
sagði hún lágt með leynilegri gleði. Emma var hjátrúarfull eins 
og öll hennar samtíð. Henni kom ekki til hugar að efast um að 
til væri galdur og galdrakonur, alls konar töfrar og ástadrykkir, 
en þessi útlenda stúlka, sem elskaði konunginn og sem hann 
unni ... gat hún ekki verið sýkn og saklaus af þeim hryllilegu 
glæpum, sem á hana voru bornir? Auminginn yfirgefni fann til 
brennandi löngunar eftir að hitta þessa dularfullu aðkomukonu, 
sem hafði verið svo nálægt konunginum mikla: Hver stundin var 
henni dýrmæt, innan fárra tíma skyldi hún hverfa heim aftur
til Stórkýró. Hún herti því upp hugann og fylgdi hinni ókunnu 
konu til Krosshólms.

Hinn gamli aðsetursstaður innan virkisins var fremur dauflegur, 
þótt útsýnið væri hið hýrasta. Höfðu þar orðið sífelld hirðstjóraskipti 
og hafði því lítil rækt verið lögð við steinhúsið, sem 
var tvíloftað, með vængjum eða lengjum til beggja enda fyrir 
fangana; leit því byggingin ellilega út, og líkari fangelsi en 
hallargarði voldugs höfðingja. Þessi ellimörk gerðu íbúar kastalans 
þá enn þá meiri, en þeir voru: hin stranga frú Marta með 
gamalli þernu, nokkrir uppgjafa hermenn og skeggjaðir fangaverðir. 
Hefði Gústaf konungur munað eftir ástandi kastalans, er 
óvíst, að hann hefði vísað hinum unga fanga sínum til svo óyndislegs 
samastaðar.

Frú Marta var viðbúin að taka á móti gesti sínum; hafði 
Regínu verið lýst fyrir henni svo að hún væri háskagripur, ung 
að aldri en gerspillt, svo að enginn lás væri öruggur og enginn 
múrveggur tryggur fyrir henni. Hún hafði því látið búa handa 
henni dimman klefa inn af svefnherbergi hennar sjálfrar og 
ætlaði síðan sjálf með Argusaugum að vaka yfir hverri hreyfingu 
þessarar óstýrilátu skepnu. Frú Marta var í rauninni hin 
heiðarlegasta kona, en hörð var hún og einræn á gamlan hátt, 
hafði uppalið öll sín börn með vendinum og haft þá föstu skoðun, 
að aldrei yrðu þau vaxin upp úr tilhlýðilegum aga. Henni kom 
ekki til hugar, að einmana, yfirgefin og munaðarlaus stúlka, 
fjarri fósturjörð sinni, þyrfti og þráði hughreystandi hönd og 
móðurlega umhyggju. Frú Marta hugsaði, að aginn temdi bezt 
illa vanið barn, enda væri þá síðar meir nægur tími til að hugsa 
fyrir mildari meðferð.

Jungfrú Regína, sem orðin var vön við hið frjálsa líf á hafinu, 
steig nú inn yfir þrepskjöld hins dapra húss og gekk þá 
óvart hrollur gegnum hennar grönnu limi. Bætti ekki um, þegar 
hún í tröppunum mætti gömlu frúnni með þrönga línhúfu á 
höfði og í svartri síðhempu úr vaðmáli.

Vera má að hneiging jungfrúarinnar hafi verið heldur stutt 
og stirð og allt fasið nokkuð svo stærilátt, þegar hún var að heilsa 
frú Mörtu þar á tröppunum. Frúin tók sér það þó ekki til. Hún 
tók um báðar hendur jungfrúarinnar, skók þær duglega og kinkaði 
að henni kolli, rétt eins og hún heilsaði henni og hótaði
hörðu um leið. Því næst skoðaði hún hana hátt og lágt og að 
þeirri skoðunargerð endaðri, sagði hún í lágum rómi:

„Vaxin eins og kóngsdóttir ... ekki skaðar það; hrafnsvört 
augu eins og í tatarakind ... ekki skaðar það; hvít á hörund 
eins og rjómatrog ... ekki skaðar það; drambsöm vel ... já, 
já, það er nú verri sagan ... það skulum við báðar bítast um, 
góðin mín bezta“.

[137.png]

Regína varð óþolinmóð og ætlaði að halda áfram, en frú Marta 
var ekki á því að sleppa takinu. „Bíddu við, ljúfan mín“, sagði
hin stranga frú og var að tína saman þau fáu þýzku orð, sem 
hún gat fundið í ruslakistu minnis síns. „Með hægð kemst eggið 
í humalpokann. Enginn, sem stígur hér inn yfir þrepskjöld minn, 
má vera höfði hærri en dyratréð. Betra er að beygja sig í æskunni 
en að skríða í elli sinni. Svona fer unglingurinn að heilsa 
þeim, sem eldri er og vitrari“. Og áður en jungfrú Regína varaðist, 
hafði hin sterkbyggða frú lagt hægri höndina á hnakka hennar, 
en hina á hana miðja, og neytt sinn stórláta gest til að hneigja 
sig eins djúpt eins og með sanngirni varð heimtað. Hinar fölu 
kinnar jungfrúarinnar roðnuðu eins og kvöldský, sem spáir ofviðri. 
Hún leit á frúna enn hærri vexti og ríklátari en áður og 
lét hin dökku augu sín gjósa eldingum, sem hin brá sér þó ekki 
við. Regína þagði, en gömlu Dóróþeu fannst án efa tími til 
kominn að bjóða frú Mörtu dálitla tilsögn í kurteisi; hún tók 
nú til máls með fjörlegu látbragði, fettum og brettum, að sið 
kvenna á Suðurlöndum, steig tveim stigum hærra upp og æpti 
þaðan með hamslausri bræði: „Þú argvítuga finnska galdraskass, 
ekki skammastu þín fyrir að fara svo svívirðilega með stórborna 
jungfrú. Veit ekki þín arma fangakerling, hverri þú hefir þá 
æru að heilsa í þínum húsum? Þá skal ég segja þér það: það er 
hin hávelborna, stórfurstalega jungfrú Regína af Emmeritz, fædd 
furstainna af Emmeritz, Hóhenlóhe og Salfeld, greifainna af 
Wertheimi og Biskupshæð, erfingi Dettelbachs og Kissingens, og 
svo framvegis, og svo framvegis. Faðir hennar var hinn stórborni 
fursti af Emmeritz, sem átti fleiri slot en þú, hin arma 
norn, átt kofa í þínum stað; móðir hennar var prinsessa af 
Würtenberg, náskyld hinni bæversku kjörfurstaætt, og móðurbróðir 
hennar, sem enn lifir, er sá háæruverði og stórgöfugi fursti 
og biskup af Würtzborg, höfðingi yfir Maríuborg, staðnum Würtzborg 
og löndum, sem þar liggja til. Þú skákar í því hróksvaldi, að 
villukonungurinn þinn hefir tekið okkar land og borg og okkur 
sjálfar til fanga; en sá dagur mun koma, að Sankti Georg og 
hin heilaga María niðurstíga til að tortíma ykkur, þið heiðingjar, 
og snertir þú eitt hár á okkar höfðum, skulum við jafna 
þetta slot ykkar með jörðunni og afmá þig, hin illa seiðkerling, 
og allan þinn bæ og hyski“.

Það er mjög líklegt, að mælska gömlu Dóróþeu hafi átt töluvert 
eftir, ef frú Marta hefði ekki gefið bending mönnum sínum; 
tóku þeir kerlu umsvifalaust, þó að hún brytist um, og færðu
hana niður í klefa undir lægra lofti kastalans; var hún þar látin 
ein og henni gefið nóg næði til að brjóta betur heilann um hinn 
stórborna ættarhring jungfrúar sinnar. En frú Marta tók jungfrúna 
nauðuga viljuga við hönd og leiddi hana í hús það, sem 
henni var ætlað, inn af herbergi húsfreyju; mátti þaðan sjá yfir 
bæinn. Þar skildi hin stranga frú við gest sinn fyrst um sinn 
og þó fannst henni full þörf á að gefa henni frá dyrastafnum 
eftirfarandi heilræði: „Ég vil láta þig vita, góða mín, að það er 
betra að hlýða en gráta; sá fugl, sem of snemma fer að syngja, 
lendir í klóm hauksins áður kvöld er komið. Maður skal landssiði 
fylgja eða land flýja. Nú er klukkan sjö, þegar hún er orðin 
átta, verður kvöldverður inn borinn, klukkan níu fer þú til sængur, 
klukkan fjögur rís þú úr rekkju, og kunnir þú hvorki að 
kemba né spinna, skal ég fá þér lín og léreft að sauma, þarf þér 
þá ekki að leiðast. Síðar getum við talazt við, og þegar þerna þín 
er búin að læra að halda munni, færðu hana aftur. Góða nótt 
og væran svefn; gleymdu ekki að lesa kvöldbænir þínar; þarna 
liggur sálmabók á náttborðinu“.

Að svo mæltu læsti frú Marta dyrunum og jungfrú Regína var 
einsömul. Alein, fangi í afskekktu, ókunnu landi, ofurseld harðri 
ráðakonu ... þessar hugleiðingar voru ekki lystilegar. Jungfrú 
Regína kraup á kné og ákallaði dýrlinga, las ekki bænirnar í 
villubókinni, heldur á talnaband úr rúbínsteinum, sem biskupinn, 
frændi hennar, hafði gefið henni í skírnargáfu. Hvað þuldi hún? 
Það veit himinninn einn og hinir dimmu veggir á Krosshólmi, 
en hlutdeildarsamt hjarta fer nærri um bænir hennar. Hún bað 
um aðstoð hinna heilögu, um sigur trúarinnar og um villumannanna 
ófarir; hún bað einnig þess, að hinir heilögu mættu snúa 
sál Gústafs konungs til hinnar einu sáluhjálplegu kirkju og að 
hana eins og nýr Sál mætti verða annar Páll. Loksins bað hún 
um frelsi og varðveizlu ... og tímarnir liðu, náttverðurinn var 
borinn inn, en hún tók ekki eftir því.

Jungfrú Regína horfði út gegnum hinn smáa glugga. Fyrir 
augum hennar lá hérað, sem kvöldsólin gyllti, og dálítil vík, sem 
glóði móti sólunni. Þetta var ekki hið frjósama Frankahérað með 
vínberjum sínum, sem komin voru að fullum þroska; þetta var 
ekki hið ólgandi Mainfljót, og bærinn þar niður frá var ekki 
hin auðuga Würtzborg, með klaustrunum í röðum og háa turna. 
Það var hið fátæklega og fölleita Finnland og vík af þess hafi;
það var Vasa, nýbyggði bærinn með gömlu kirkjunni, Mústasári, 
hinni elztu í Austurbotni; það var glöggt hvernig sólin tindraði 
í hinum hvasshyrndu, máluðu smárúðum frá páfatíðinni, og 
Regínu sýndist sem hinir sælu dýrlingar renndu augum frá 
þessu þeirra fornmusteri. Og var ekki hin undirgangandi sól 
sjálf orðin á þessari stundu að heilögu auga, sem með himneskum 
friði horfði niður á heimsins stríð? Allt var svo rólegt og friðþægjandi 
kyrrt, — kvöldsólin, hið ferska, græna land, hinir nýskornu 
akrar með reinaraðirnar, smáhúsin rauðu með blikið í 
gluggunum, — allt hvatti til guðrækni og friðar.

Þá heyrði jungfrú Regína álengdar mjúkan og mildan sorgarsöng, 
fjarri allri viðhöfn og eins og kominn frá hjartarótum 
sjálfrar náttúrunnar einverulega aftanstund við sólsetur á ströndu 
kyrra vatna, meðan allar mildar endurminningar vakna í vonarríku 
brjósti. Í fyrstu hlýddi hún ekki til, en söngurinn færðist 
nær. Ýmist bar vegg í milli eða birkirunna, svo að dró úr hljóðinu, 
eða söngurinn heyrðist hár og hreinn og loks gat hún greint 
orð fyrir orð.



6. Suðræn og norræn ást


Þegar hin einmanalega söngrödd færðist nær, mátti smám 
saman koma orðunum saman. Söngurinn kom frá mildu hjarta 
og lýsti löngun og sorg þar á ströndu hafsins í kvöldsól hánorðursins, 
í ósléttum erindum, en þó hjartnæmum:

**
Hvern morgun skín sólin á löður og lönd 
og ljómar á stráið sem eik, 
hvert kvöld brosir mánans hins reikandi rönd 
og rýnir á hverfulan leik; 
en aldrei skín sólin á brosandi brá, 
því brúðurin drúpir nú ein; 
ó, máni, sem flýgur um festingu há, 
hvar finnur þú trúfastan svein?

Því vinurinn stóri, sem einum ég ann, 
sér unir í ljómandi borg; 
á jörðunni er ekkert, sem jafnast við hann, 
en ég geng hér alein í sorg;
hann á alls staðar vini, einn einasta ég, 
hann á alls staðar borgir og lönd; 
en ég kasta perlum á koldimman veg 
og kveð fyrir bárur og strönd.

Og smáfuglinn svífur á suðræna grund 
og situr hjá vinar míns borg, 
þá kvöldmáninn rennur með kyrrð yfir lund 
hann kveður um einveru og sorg. 
Og riddarinn hlustar á hljóð hans og söng, 
og hjartað svo kynlega slær, 
en kveldið er stutt eins og gæfunnar göng 
og gleðin, sem ástin oss ljær.
**

Því lengur sem jungfrú Regína hlustaði á þennan einfalda 
söng, sem bæði var henni óvanalegur og þó svo alkunnur sakir 
hans innilegu angurblíðu, því dýpra greip hana sá hugtregi, sem 
lá í kvæðinu og hún líka bjó sjálf yfir. Hún fann óstöðvandi 
löngun hjá sér til að opna gluggann og anda að sér fersku kveldloftinu. 
Lengi stríddi hún við gluggann að geta losað hann; en 
öll varkárni frú Mörtu hafði ekki séð fyrir, að krókarnir voru 
nálega í sundur komnir af ryði og létu því loks undan átökum 
hinnar ungu meyjar. Hún var varla búin að vera tvo eða þrjá 
tíma í þessu fangelsi, en þó drakk hún lífsloftið eins þyrst eins 
og lífsfanginn frelsisins loft. Hjarta hennar fékk útþenslu, augu 
hennar kveiktu eld sinn upp aftur, og hugsun hennar hitti aftur 
sína leiðslu-drauma, og hún hóf upp söng, með lágum hljóðum, 
svo gæzlukonan ekki skyldi heyra, en samt með hreinum og 
dillandi rómi; var þetta meiningin í söng hennar, því kvæði 
hennar er torvelt að þýða vel:

**
Hugsjúk ég hneigi 
höfuð og segi: 
Heilaga guðsmóðir, sár er minn tregi; 
kenn mér að stríða, 
styrk mig að líða, 
styð mig og reis mig úr dauðans kvíða.

Sveinn minn er sjóli, 
slíkur á stóli
séður var aldrei á jarðarbóli, 
stór þegar hræðir, 
stór þegar æðir, 
stærstur þá brotlegum líknar og græðir.

Þó hlaut ég heita 
hiklaust að leita 
hjarta míns vinar og morðstáli beita. – 
Guðsmóðir, vægðu! 
Guðs reiði lægðu; 
guðsmóðir, háska frá lífi því. bægðu!

Lát þú hann læra 
lof þér að færa, 
þá skal ég aldregi önnur mein kæra. 
Heyr, drottning alda, 
heill hans margfalda; 
leyf þú mér skuld hans með lífinu gjalda.
**

Konan hin einförla, sem sungið hafði hinn fyrri sönginn, nálgaðist 
smám saman og var nú komin undir kastalavegginn. Það 
var alþýðukona, föl í sjón, en sem hafði verið kvenna fríðust, 
og skein gæzka mikil af svip hennar. Hún girntist mjög að 
skilja söng aðkomustúlkunnar, en henni tókst það ekki sakir 
þess, hve tónarnir voru lágir, enda var ómur málsins henni 
ókennilegur. Hún settist á stein skammt frá múrnum og horfði 
sínum mildu augum upp á fangann í hallarglugganum. Regína 
starði líka sínum dökku og hvössu augum á hana; hefðu menn 
mátt halda, að þær skildu vel hvor aðra, því tungumál söngsins 
þarf ekki aðra orðabók en hjartað. Eða sagði þeim einhver grunur, 
hinni sautján ára gömlu mey og hinni hálffertugu konu, að þær 
ynni sama manni, að báðar syngju um skipbrot láns og lukku 
á fjarlægri strönd, en þó á svo kynja-ólíkan hátt?

Þar í norðrinu eru sumarnæturnar bjartar fram til þess er 
ágústmánuður byrjar; þá er það, að gagnsæ hula fer eftir sólarlagið 
að breiðast yfir strönd og voga. Í miðjum ágústmánuði er 
þessi hula orðin allþétt og hylur lauf og lund miklum og mjúkum 
skugga. Þegar máninn rís yfir hinum bládimma grænviði, á 
náttúran fátt til fegurra að vekja með angurblíðu hugans en 
slíkt ágúströkkur, þegar augað, sem vanizt hefir sífelldri dagsbirtu
í þrjá mánuði, kvíðir þessu myrkri, og þó mætir þetta myrkur 
í sinni allra mildustu mynd, eins og ofurmild angursemi, 
krydduð yndisgeislum æðri veraldar. Þessi áhrif ítrekast ár frá 
ári, þótt menn lifði öldum saman. Það er ljósið og myrkrið, sem 
tefla um heiminn og hjarta mannsins í einu.

Báðar hinar einmanalegu konur fundu glöggt þessi náttúruáhrif. 
Þær sátu báðar hljóðar og bærðust ekki og virti hvor aðra 
fyrir sér í rökkurkyrrðinni: hvorug mælti orð frá munni og þó 
skildi hvor annarar hjartans launmæli. Þá stóð upp skyndilega 
hin fölleita konan, sem úti fyrir sat, sneri sér til bæjarins og 
leit svo út sem hlustaði hún eftir hljóði, sem raskaði hinni heilögu 
kvöldró.

Jungfrú Regína gaf nákvæmar gætur að hreyfingum hinnar 
ókunnu konu og teygði sig út frá ljóranum svo hún sæi betur. 
Kvöldið var kyrrt og hljótt og einungis mátti heyra áratök úti 
á sjónum eða þunglynda, langa tóna í smalahorni. Á kyrrðina 
jók hið óvenjulega hálfrökkur hinna fyrstu haustdaga, sem ósjálfrátt 
vakti eins og helga lotningu. Því meir brá illa við, þegar 
allt í einu gall við gnýr mikill frá bænum. Sá hávaði var hvorki 
brimniður né fossaniður né snark frá skógarbrennu, þótt svipað 
væri hljóðið einhverju af þessu. Það líktist helzt kliði frá mannös, 
þegar bæði er ógn og æði á ferðum, enda brá í sama bili blikandi 
birtu yfir norðanverðan bæinn.

Óðara hvarf hin einförla kona frá kastalaveggnum og þaut 
burt í þá átt, hvaðan hættan sýndist ógna. Vér skulum nú samt 
skunda þangað og verða dálítið fljótari að bragði. Koma herskips 
þess, er sækja skyldi hið nýja útboðslið, hafði vakið mikinn óróa 
hjá dátunum og jók söknuðinn, vígahugurinn og ölið hann um 
allan helming. Höfðu þeir nú hópum saman flykkzt til drykkjustofanna, 
og á þeim tímum, þegar hermennirnir voru helzta 
stéttin, neyddust menn einatt til að afsaka og þola ráðríki þeirra 
og ofsa til að hafa þá góða. Hinir æðri yfirmenn létu því sem 
þeir sæi ekki, þótt tvö hundruð ungir menn með ribbaldabrag 
Austurbotnunganna, drykki sig ölóða, enda má vel vera, að það 
ráðlag hefði gefizt vel einnig í það sinni, hefði ekki það atvik fyrir 
komið, sem friðnum var sérstaklega hættulegt og sem líka óðara 
kveikti til fulls upp ofsann, sem kominn var vel á veg.

Hinn vaski Bent Kristinsson, undirforingi, hafði enn fengið 
sinn fulla kraft við þetta tækifæri. Hafði nú minnst metorða
sinna og afreksverka og stokkið upp á stofuborð og sannað sveitungum 
sínum allsköruglega, fyrst það að rétt skilið væri hann 
sá, sem unnið hefði Þýzkaland; því næst það, að þegar fyrir löngu 
myndi hann hafa rekið Ferdinand keisara með húð og hári út 
í Duná, ef sagður keisari hefði ekki gert samninga við djöfulinn 
og galdrað allan Svíaher og fyrst og fremst sjálfan konunginn, 
og loks leiddi sú röksemd beint til þeirrar þriðju setningar Bents, 
að lán og ólán alls ríkisins og allrar veraldarinnar væri í höndum 
galdrakonunnar, sem byggi eins og fangi innan Krosshólms 
kastalaveggja.

„Sannið þið til, þessi svarthærða djöfulsdrós steypir bráðasótt 
yfir bæinn“, sagði Malaxbúi, lubbalegur karl og hvítur fyrir 
hærum.

„Þetta er ófreskja“.

„Já, og konungamorðingi“.

„Eigum við að una því, að hún sitji þarna í friði og fullum 
náðum og kollvarpi konungi og landi með göldrum og gjörningum?“ 
kallaði drukkinn þingskrifari, sem slæðzt hafði í hópinn.

„Eigum við ekki að kaffæra kindina, piltar?“ sagði annar.

„Við skulum drepa hana með kylfum þegar í stað“, kallaði 
þá Lappabúi með arnarnef og dökkar, ljótar brúnir.

„Og ef þeir ekki sleppa henni með góðu, leggjum við eld í 
Krosshólm og brennum ugluna og hreiðrið í einu“, gall við tröllslegur 
Læhelubúi.

„Það er betra en að allt ríkið eyðileggist“, sagði selaskytta frá 
Replot með spekingssvip.

„Sækið þið eldibranda, piltar“, æpti Vörábúi.

„Út í Krosshólm.!“ æpti öll þvagan. Og óðara þustu allir fram, 
óðir og uppvægir við sín eigin orð, eins og vant er að ganga. 
Þeir þrifu með sér alla branda, sem þeir fundu í eldhúsinu. Það 
var mikið hús, og héngu þar hörflygsur stórar. Einn veifaði brandi 
heldur hátt í ölæði sínu og kveikti í hörnum; leið svo ekki á 
löngu þangað til öll ölstofan stóð í björtu báli. Mannösin sinnti 
því engu, heldur streymdi á stað. „Galdur, tómur galdur!“ æptu 
sumir sem óðir væri. „Flagðið í Krosshólmi skal kenna á því!“ 
æptu aðrir, og allur hinn vitstola múgur hélt á stað með hlaupi 
beina leið til hins gamla kastala.



7. Umsátin við Krosshólm


Óðara en Emma – því hún var konan við kastalavegginn – 
hafði skilið ásetning múgsins, flýtti hún sér og hljóp sem fætur 
toguðu leyniveg aftur til Krosshólms. Máninn skaut silfurbjarma 
yfir sveitina, og hún sá skýrt hvar Regína stóð með svörtu 
lokkana við gluggann, leit höfuð hennar út sem skuggi í skugganum 
inni í dimmu herberginu. En undir lokkahárinu leiftruðu 
augu, djúp og draumsæl eins og stjörnuskin á lygnu vatni í 
næturkyrrðinni. Málið dó á vörum Ernmu, því hinar mörgu 
kynjasögur fylltu ímyndun hennar alls konar ofsjónum. Var 
þá ekki þessi unga kona þarna uppi í hinni dimmu gluggatótt 
einhver seiðkona af Suðurlöndum, norn í álögum, sem harmaði 
örlög sín, þau er neyddu hana til að eyða sínum sjö fríðleiksárum 
innan þessara múrveggja, þangað til hún yrði aftur, eins 
og hún áður var, flagð og fordæða, hálf kona og hálf höggormur?

Emma stóð eins og steini lostin undir kastalaveggnum. En nær 
og nær færðist niður og læti hins óða mannfjölda, og bráðum 
mátti sjá bjarmann af bröndunum, sem bárust að kastalanum. 
Þá herti hin hjátrúarfulla bóndadóttir upp hugann og tók til 
máls, en ekki hærra en svo, að hin mátti heyra, er við gluggann 
stóð: „Flýið þér, jungfrú“, sagði hún á sænska tungu, „flýið, því 
þér eruð í bráðum voða, hermennirnir koma óðir og uppvægir, 
segja, að þér hafið viljað myrða konunginn, og ætla að heimta 
líf yðar!“

Regína sá hina fölleitu konumynd í tunglskininu, og einnig 
hennar ímyndun varð óðara uppvæg af öllum þeim sögum, sem 
hún hafði heyrt um þetta töfraland. Hún hafði nú dvalið tíu 
mánaða tíma meðal sænskra manna og numið tungumál þeirra 
svo, að hún skildi það að mestu; þó skyldi hún nú ekki í fyrstu 
orðasambandið, en eitt einasta orð var nóg til að vekja alla 
hennar athygli. „Konunginn“, hafði hún eftir henni. „Hver ert 
þú, og hvað vilt þú segja mér um hinn mikla Gústaf Adólf?“ 
„Hikið eitt augnablik, háa jungfrú“, sagði Emma, án þess að 
gegna Regínu, „þeir eru komnir að portinu og frú Marta með 
sex varðmönnum getur ekki varið yður móti tveimur hundruðum 
manna. Flýtið yður! Ef þér komizt ekki út um dyrnar, skuluð
þér hnýta saman rekkjuvoðir og dúka og sigið í því niður frá 
glugganum. Ég skal taka á móti yður“.

Nú fór Regína að skilja, að hér var hætta á ferðum, en því 
fór svo fjarri, að hún yrði óttaslegin, að það olli henni leynilegri 
gleði. Var hún ekki píslarvætti sinnar heilögu trúar, rekin 
norður í þetta villuland fyrir ákefð sína að snúa kirkjunnar 
volduga óvini? Því var, ef til vill, tíminn kominn að dýrlingarnir 
unnu henni kórónu dýrðarinnar, ef hún keypti hana með lífi 
sínu. Hvers vegna skyldi hún flýja þá frægð, sem hún lengi 
hafði lofsungið? Var það ekki freistarinn sjálfur, sem í konu líki 
vildi tæla hana til að glata djásni dýrðarinnar? Og Regína mælti 
hátt: <i>„Et dixit diabolus: da te præcipitem ex hoc loco, nam 
scriptum est: angelis suis mandavit de te, ut te tueantur, ne ullo 
modo lædaris“</i>[* Og djöfullinn sagði: Fleyg þér hér ofan af, því að skrifað stendur: 
Guð mun bjóða englum sínum, að þeir beri þig á höndum sínum, svo að 
þú eigi steytir fót þinn við steini. Matt. 4. 6.]
. Meðan hún var að mæla þetta, kom máninn 
fram hjá veggjarbrúninni og skein töfralega á andlit hinnar fögru 
meyjar, vangar hennar glóðu og augun brunnu af kynlegum 
eldi. Emma starði á hana með ógn og undrun og aftur flaug henni 
í hug, að ekki væri einleikið með annað eins augnaráð og annan 
eins róm og orðalag. Hún varð frá sér numin af ótta og skelfingu 
og flýði sem fætur toguðu burt til bæjarins aftur.

Nú þegar heyrði Regína háreysti niðri í garðinum. Hinn ölóði 
mannfjöldi hafði numið staðar við kastalahliðið, sem var harðlega 
lokað, og stóð þar með óhljóðum og heitaðist að láta ekki 
stein yfir steini standa af kastalanum, ef galdrakonan væri ekki 
þegar í stað ofurseld í hendur þeim. En hún frú Marta, sem 
hafði vaknað við vondan draum, lét sér ekki bilt við verða, Hún 
hafði á yngri árum sínum reynt ófrið og umsát oftar en einu 
sinni og vissi ekki síður en vitur borgarvörður, að kastalar falla 
ekki fyrir stóryrðum einum. Sá, sem tímann vinnur, vinnur allt, 
hugsaði hún; lét því fara að semja um uppgjöf kastalans og 
beiddist að fá að vita, hvað þessir ófriðarmenn vildi og hverjar 
sakir væri til. Á meðan lét hún leita uppi sex ryðgaðar byssur 
og selja þær í hendur uppgjafaliðsmönnum í kastalanum; sex 
fangaverðirnir voru og vopnaðir kylfum og spjótum, og stúlkunum 
sjálfum voru fengnar burðarstengur, sem notaðar höfðu 
verið í kylfustríðinu til að leggja með að velli fleiri en einn af
Flemingsriddurunum. Eftir þenna fyrirbúnað þóttist frú Marta 
geta boðið óvinunum byrginn og hætt við friðgerðina; gekk hún 
nú út úr borgarhliðinu alsköpuð og hóf snjalla ræðu án þess að 
spara ómjúk orð og einurð fulla: „Þið nautheimsku slæpingjar 
og slóðar!“ þannig byrjaði húsfreyja mál sitt með fremur mergjuðum 
orðum en hæversklegum. „Andskotinn hafi ykkur alla 
saman með tölu, þið blindfullu svín! Smánist þið burt aftur þegar 
í stað, annars megið þið eiga það víst, ef ég heiti Marta Úlfsparre, 
að hann Klóalangur skal klóra ykkur til blóðs á baki, þið bannsettir 
drabbarar, erkidónarnir, ærulausu óreglu- og uppnáms-óaldarhundarnir, 
sem brjótið frið á fólki um miðjar nætur!“

Klóalangur var sem sé vöndur allmikill fléttaður úr spænskum 
tágum; lét Marta húsfreyja hann oftast hendi fylgja, enda báru 
allir íbúar kastalans staka virðingu fyrir hans siðakenningum. 
En hvort heldur það kom af því, að hinn háværi skari þekkti 
miður kenningar Klóalangs, eða af hinu, að orð húsfreyju heyrðust 
ekki fyrir hávaðanum nema af þeim, sem næstir stóðu, þá 
héldu menn áfram umbrotunum og ógnamálunum svo að furuviðarhurðin 
brakaði og svignaði í öllum samskeytum. „Hingað 
út með galdranornina!“ æptu hinir óðustu og sumir voru enda 
farnir að kasta eldibröndum á borgarhurðina í því skyni að kveikja 
í kastalanum.

Frú Marta hafði tvær luralegar fallbyssur á kastalaveggnum; 
þær voru frá dögum Gústafs Vasa, og hétu Haukur og Dúfa. 
Þeirra meinlausa ákvörðun hafði þá fyrir löngu verið eingöngu 
sú að svara skipum, sem heilsuðu og svo á stórhátíðum, svo sem 
á nafndögum og við brúðkaup, að votta fögnuð manna og hollustu. 
Nú lá virkið raunar fyrir utan sjálft kastalavígið, sem þá var, 
en það var hár furuviðar skíðgarður settur járnbroddum, og 
var það því hægra fyrir óvinina sjálfa en þá sem vörðu, að ná 
byssunum. En frú Marta reiknaði dæmi sitt rétt, að skothríð 
frá virkinu mundi bæði gera áhrif á óvinina og um leið kalla 
liðstyrk til hjálpar frá herskipinu og bænum. Hún lét því tvo 
dátana læðast út í myrkrinu, hlaða Haukinn og Dúfuna, hleypa 
úr þeim skotunum — lausu púðri, auðvitað — og smjúga síðan 
inn í kastalann aftur.

Árangurinn kom óðar í ljós. Köllin og öskrið hættu þegar í 
stað og frú Marta lét ekki færið vera ónotað. „Heyrið, þjófar 
og ræningjar!“ æpti hún og var komin upp í háan stiga svo nátthúfa
hennar fannhvít blasti við í tunglsljósinu hálfri alin ofar 
en porthliðið, „ef þið snautið ekki burtu þegar í stað frá hátignarinnar 
og krúnunnar kastala, skal ég láta fallstykkin mín saxa 
ykkur í sundur eins og skarfakál. Lygalaupar og svín! vitið þið 
ekki að oft fá grimmir hundar rifið skinn, og að hænuunganum 
er betra að gá að höfðinu áður en hann ætlar ofan í refinn. Ég 
læt brytja ykkur niður í spað, beaðir böðlarnir!“ bætti hún við 
með vaxandi ákefð, „ég saxa úr ykkur svínastöppu og fleygi ykkur 
fyrir ...“.

Til allrar óhamingju fékk ekki kvenskörungurinn að botna 
sína tölu, því einhver af óvinaliðinu hafði fundið fúna rófu, 
gripið hana og miðað á nátthúfu húsfreyju í tunglsskininu. Rófan 
kom rétt í ennið og í fyrsta sinn fór nú svo, að frú Marta fékk 
ekki mál sitt að enda, heldur varð að hopa undan og forða sér. 
Kom nú upp óstöðvandi hlátur og við það rénaði stórum ríki og 
yfirburðir frúarinnar. Urðu nú óvinirnir hálfu ósvífnari, hertu 
meir og meir að hliðinu, hjarirnar létu undan, bjálkarnir svignuðu, 
og loks brast annar hliðvængurinn með ógnar-braki, og 
óvinasægurinn ruddist í einni bendu inn í hinn innri garð 
kastalans.

Nú hefðu margir þorað að leggja þrjá móti einum til veðs um, 
að frú Marta þættist yfirkomin. En því fór fjarri. Hún hopaði 
á hæli með her sinn inn í herbergin, setti vígása í dyrnar og 
setti skyttu við hvern glugga og skipaði þeim að skjóta á hvern 
þann, sem ætlaði inn að brjótast. Við sérhvert annað tækifæri 
hefði svo einbeitt hugrekki mátt til að duga, en sægurinn heyrði 
hvorki neitt né sá neitt framar fyrir ofsa og ofmetnaði. Hinir 
fremstu voru nú farnir að ljósta hallarhurðina með járnstöng ...

Þá kom upp kurr mikill og óhljóð meðal þeirra, sem utastir 
stóðu; hinir í miðju litu við og sáu gegn um brotna hliðið svo 
langt sem sást í tunglsljósinu hvar um allan veginn var höfuð 
við höfuð, byssa við byssu. Það leit út eins og heill óvígur her 
væri kominn beint upp úr jörðinni til að eyðileggja alla friðrofa. 
Eða gengu þar ljósum logum svipir allra hinna gömlu Krosshólmskappa, 
sem fyrrum höfðu fallið og höfðu nú gengið út úr 
gröfum sínum til að hefna fyrir ofbeldið, sem haft var í frammi 
við hina fornu herborg. Til þess að þýða þessa óvæntu sýn, sem 
birtist þessum óaldarsæg, verður að geta þess, að allur hávaði 
alþýðunnar úr sveitunum umhverfis bæinn hafði streymt þangað
til að sjá og kveðja nýliðana. Þess má einnig geta, að bændakonungurinn 
frá Stórkýró hafði gist þá nótt í bænum, líklega 
með þeirri leynilegu von að geta fengið fréttir af Bertel sínum 
hjá skipshöfn herskipsins Maríu. Nú hafði bruni ölstofunnar og 
herhlaup dátanna út í Krosshólm sett í uppnám allan Vasabæ, 
og svo kom Emma hlaupandi og sárbað föður sinn að frelsa hina 
fögru ungfrú; fékk hún alls staðar hina beztu áheyrn. Austurbotnungar 
eru jafnan skjótir til stórræðanna, og óðara en bændur 
heyrðu um hrakning Bertílu, höfðingja þeirra, vaknaði þeirra 
forni heiftarhugur til hermannanna. Þeir gleymdu, að margir 
af sonum þeirra og bræðrum voru nýfærðir í dátakuflinn, enda 
vildu þeir með engu móti missa svo æskilegs færis til að lúskra 
þeim piltum, bæði í nafni alls mannkynsins og til að vernda 
hús krúnunnar. Þeir lögðu því af stað, eitthvað tíutíu að tölu undir 
forustu Bertílu, til að bjarga kastalanum, en það sem sýndist 
vera byssur og spjót í tunglsljósinu, það voru mestmegnis staurar 
og stafir, hin venjulegu vopn manna þar í héraði þegar skærur 
urðu og skyndilega þurfti til að taka.

Áður en ribbaldasveitin sá, að ófriður var búinn úti fyrir, 
reyndu þeir að dylja skálk sinn með ópum og hótunum. Vissu 
þeir ekki, hve mikið aðkomuliðið mundi vera og fóru þá þegar 
sumir að hugsa um óvissa undankomu yfir skíðgarðinn með járnbroddana 
efst uppi, aðrir ætluðu að þar færi heill herskari af 
afturgöngum, sem hin útlenda galdranorn hefði sært til sín og 
skaut það skelk í bringu jafnvel ofurhugunum sjálfum. Samt 
rönkuðu þeir brátt við sér, því þeir heyrðu glöggt hinn alkunna 
hljóm sænskunnar frá Malaxasveit og finnskunnar frá Litlukýró, 
svo þeim duldist ekki, að þær raddir komu frá mennskum verum 
en ekki vofum. Í sama bili sem aðkomuliðið fyllti ytra hliðið 
varð allt hljótt á báðar hliðar sem með þegjandi samþykki, en 
meðan á kyrrðinni stóð heyrðist rödd frá hallarglugga kastalans 
og önnur frá ytra virkisveggnum og mæltu báðar í senn.

„Hefi ég ekki sagt ykkur það“, æpti frú Marta einarðlega 
gegnum gluggann, „hefi ég svo sem ekki sagt ykkur, þjófar og 
drykkjusvín! að ráðlegra sé að líta niður fyrir sig áður en nefið 
er neglt í rifunni, og að bezt sé að bíta af sér skottið þegar í dýrabogann 
er komið. Drembnum hæfa digrar herðar, verið svo góðir, 
gjaldið nú greiðalaunin!“

Að svo mæltu hélt frú Marta heim til sín, á að gizka af ótta
fyrir því að einhver kynni aftur að heilsa henni með úldinni 
rófu.

Hin röddin, sem kom utan frá virkinu, var einarðleg öldungsrödd, 
er mælti til hermannanna:

„Ef þið leggið niður vopnin og framseljið ykkar fyrirliða, megið 
þið fara burt héðan í griðum. En ef ekki, skal hér hafinn sá 
dans, sem Krosshólmur hefir aldrei áður séð, og ekki skal feitina 
vanta á fiðlubogana”.

„Allur árinn eigi þig, karlskratti!“ svaraði rödd inni í garðinum, 
og duldist ekki, að hún kom frá vörum hins káta Bents 
Kristinssonar. „Ef þú værir kominn á milli hnúanna á mér, þá 
skyldi ég, skruggur og eldingar, paurinn og Pappenheim! kenna 
þér að bjóða drenglyndum dátum að gefast upp eins og gungur. 
Áfram, piltar, ryðjum portið og rekum þetta ruslaralið heim til 
kjötkatlanna aftur!“

Til allrar lukku bar enginn dátinn skotvopn og einungis fáeinir 
höggvopn við hlið, því nýliðarnir áttu eftir að taka við sverðum 
sínum. Flestir höfðu ekki aðrar verjur en brandana, brot úr 
mölvuðuna plógum og viðarstaura, sem þeir höfðu þrifið í hönd 
sér. Með þessum vopnum ruddust þeir nú fram á portið.

Óðara en þeim lenti saman rigndi svo tíðum stafahöggum yfir 
dátana, að margir hopuðu undan með blóðugum höfðum. En 
innan stundar urðu þrengslin svo mikil í portinu, að enginn 
mátti armi lyfta svo allt lenti í óðum áflogum; héldust hinir 
fremstu hryggspennu, en hinir hrundu hver öðrum svo allt varð 
í reiðingi og loks gat enginn hreyft hönd eða fót og lá þá við 
sjálft, að menn træðust til bana. Reyndu sumir með járngreipum 
að fella fjandmenn sína, en aðrir höfðu herðar og axlir fyrir 
fleyg og vildu sprengja þröngina, en hvergi gekk. Loks sprungu 
raðirnar fyrir þrýstingnum og hér um bil helmingur dátanna 
gat brotizt út fyrir virkið, en hinn helmingurinn varð aftur umkringdur 
og innibyrgður í kastalanum.

Nú fyrst hófst regluleg atlaga. Börðust menn þá í ákafa 
með bareflum, staurum, keyrum og knúum. Greiddust þar þá 
mörg högg, sem heldur hefðu átt að lenda á Króötunum hans 
Ísólana, og margt þrekvirkið var þar unnið, sem sæmt hefði betur 
Þýzkalands vígvöllum. Dátarnir voru að vísu fleiri, en hliðið 
skipti þeim í tvær sveitir og fyrir því urðu þeir að lúta. Nokkrir 
þeirra, og það voru hinir yngstu, lögðu á flótta og leituðu til
bæjarins, aðrir urðu ofurliði bornir og voru lúbarðir, en hinir, 
og það voru hinir gömlu og reyndu hermenn, hopuðu á hæli og 
létu virkisvegginn hlífa bökum sínum, veittu svo viðnám og 
vörðust sem óðir væri. Og nú er svo þótti sem bændur hefði sigurinn 
í hendi sér, kom óðara breyting á bardagann, því að þeir, 
sem gæta áttu úthliðsins höfðu gleymt óvinunum, sem inni voru 
í garðinum, en nokkrir þessara ruddust á þá og báru ofurliði og 
þustu þá allir út til liðs við þá, er vörðust við veggina. Nú skipti 
um, því dátarnir hlupu nú á bændurna með enn meiri ofsa og 
mátti nú ekki í milli sjá, þóttust hvorirtveggja eiga sín í að hefna 
og gerðust því æstari sem jöfnuðurinn varð meiri á báðar hliðar.

Og ofan yfir þennan hrikaleik, hávaða, högg og slög, óp og 
æðisgang, skein máninn og horfði eins og himneskt auga niður 
yfir jarðarinnar sjálfskaparvíti, eymd og örvinglan. Allar víkur 
skinu í tunglsljósinu; í laufi trjánna og röku grasinu glóðu daggirnar 
eins og ótölulegir gimsteinar á sumarsins græna feldi; öll 
náttúran angaði frá sér óumræðilegum friði; mildan andvara 
lagði vestan frá hinu kyrra, blikandi hafi inn yfir strandbyggðir 
landsins; heyrðust í fjarska dunur sjávarbrimsins við ströndina 
meðan kveldstjörnurnar spegluðu sig í hinum lygnu öldum.

Nú, er garðurinn var manntómur, dirfðist frú Marta að ganga 
með fangavörðum sínum út fyrir til að horfa á bardagann. Þóttist 
hin röskva húsfreyja þurfa að taka sinn tiltölulega þátt í 
stríðinu, því glöggt mátti heyra rödd hennar: „Rétt er það, 
piltakindur, sparið ekki hnefana og lofið staurunum að leika sér, 
margur hefir dansinn stigið eftir stirðari fiðlunum“. Og til dátanna 
kallaði hún: „Verði ykkur lurkarnir að góðu, börnin góð; 
sýnið lítillæti, þótt ekki sé of mikill kvöldskatturinn í Krosshólmi. 
Verið þið rólegir, nornin ykkar er geymd í góðum höndum. Krosshólmur 
á nóga lása og lokur fyrir ykkur líka, óþokkarnir!“

En rétt eins og einhver glettin örlaganorn vildi gera hina virðulegu 
frú að minni manni fyrir ósannindi og öll hennar varúðarráð 
að engu, sást á sömu stundu hávaxin og dökkklædd kona 
koma fram á virkisvegginn og bera við hinn heiðbjarta næturhimin. 
Orðin dóu á vörum frúarinnar af undrun og skelfingu, 
þegar hún þekkti þar hinn vel geymda fanga sinn. Hvernig 
jungfú Regína hafði farið að komast út gegnum harðlæstar dyr 
og lokaða glugga, það var óskiljanleg gáta hinni góðu konu og 
varð hún því á sömu stundu sigruð af hjátrú samtíðarinnar um
töfrakraft stúlkunnar og vélabrögð myrkravaldsins. Hún gleymdi 
öllum viðburðum til að handsama strokukonuna og bjóst rétt við, 
að hún þá og þá sæi svarta vængi vaxa út frá öxlum kvenmyndar 
þessarar og hana síðan hefjast frá jörðu eins og heljarmikinn 
hrafn og bera við stjörnuhimininn. Lesarinn á hægara 
með að skilja, að hér fór allt með felldu. Hergnýrinn og skotin 
höfðu heyrzt upp í hið afskekkta herbergi Regínu. Hún bjóst við 
á hverju augnabliki að verða gripin og dregin af böðlum til aftökunnar 
og svo dýrmætt þótti henni þá sitt hlutfall, að fá að 
deyja fyrir trú sína, að hún þoldi ekki við af óþreyju, einkum 
þar gnýrinn óx æ meir og meir en enginn maður kom til hennar 
dyra. Loks hreif hennar draumasál sú hugsun, að höfðingi 
myrkranna mundi ekki unna henni svo fagurs hlutskiptis, væri 
því bardaginn þar niðri af hans völdum stofnaður í því skyni 
að baka henni langra og þreytandi daga í lokuðum klefa án 
allrar gleði og afnota, í stað hins dýrðlega píslarvættisdauða. Hún 
minntist ráða hinnar syngjandi konu, að síga niður frá glugganum 
í dúkum og rekkjuvoðum; hún tók óðara sinn ásetning 
og að svipstundu liðinni stóð hún á virkisveggnum í augsýn 
þeirra, sem voru að berjast.

Jafnóðum og menn komu auga á hina hávöxnu konu þarna 
uppi móti tunglinu, greip þá alla hinn sami hjátrúaróttinn, sem 
stöðvaði orðastraum frú Mörtu. Bardaginn hætti smátt og smátt af 
sjálfu sér nema utarlega á stöku blettum; vini og óvini sló sami 
óttinn og nærri virkisgarðinum varð brátt svo kyrrt að vel mátti 
heyra sjávarniðinn við malarkambinn.

Nú hóf jungfrú Regína raust sína og talaði skýrt og hvellt; 
mundu allir hafa heyrt glöggt og skilið hvert orð, þeir sem nálægir 
voru, ef hún hefði kunnað réttari framburð hinna sænsku 
orða. „Belíals börn!“ sagði hún með rödd, sem skalf lítið eitt í 
fyrstu, en brátt varð róleg og föst, „þér villutrúarmenn, hví 
hikið þér að taka líf mitt? Hér stend ég án vopna og varna með 
himinhvolfið yfir höfði mínu og jörð og haf við fætur mér og 
segi til yðar: Yðar Lúther er falsspámaður; það er enga sáluhjálp 
að finna utan í hinni einu sáluhjálplegu kirkju. Snúið yður því 
og trúið á hina heilögu mey og guðs helgu dýrlinga og játið, 
að páfinn sé Krists umboðsmaður, eins og hann vissulega er, svo 
að sverð hins heilaga Jörundar falli ekki yfir yðar höfuð. Mig 
megið þér lífláta svo ég innsigli trú mína með mínu blóði; hér
stend ég, hví hikið þér? Ég er reiðubúin!“ Það varð jungfrú 
Regínu til lífs, að þeir, sem hún talaði til, skildu ekki orð 
hennar. Svo var mikill kraftur lútherskunnar á þessum glóðheita 
trúartíma, þegar ríki og þjóðir fórnuðu lífi og farsæld fyrir kenningu 
þessa, að jafnvel hinir heimskustu og auvirðilegustu menn 
voru fullir brennandi vandlætingar og blindu hatri til páfans 
og hans fylgjara; sýna það bezt og sanna hinir harðorðu en 
kjarnmiklu fornsálmar, sem geymdir hafa verið í sálmasöng 
Finna og Svía allt til þessa dags. Hefði mannös þessi heyrt og 
skilið orð Regínu, þar sem hún lofaði páfann og kallaði Lúther 
falsspámann, hefðu bæði bændur og liðsmenn eflaust óðir orðið 
og rifið meyna sundur lið fyrir lið. En mál hennar fór sem suða 
fyrir eyru þeirra; þeir sáu hvar hún stóð keiprétt, og sú virðing, 
sem hugrekki og hamingjuleysi í sameiningu ætíð vekur, gerði 
óðara áhrif á hinn æsta sæg, er nú stóð á tveim áttum og vissi 
ekki hvað úr skyldi ráða. Jungfrúin beið enn þá búin, en enginn 
kom til að draga hana til dauðans. Hún steig niður af virkisveggnum, 
gekk inn í ösina, sem þokaði smeik til hliðar, allir 
máttu sjá, að hún var alveg vopnlaus og þó hreyfði enginn hönd 
eða fót til að grípa hana. „Þetta er ekki manneskja með holdi 
og blóði, heldur svipur“, sagði gamall sveitabóndi, heldur en 
ekki smeikur, „mér sýnist ekki betur en að tunglið skíni beint í 
gegnum hana“.

„Það verðum við að prófa“, gall annar við, og lagði hreifann 
heldur fast á öxl jungfrúnni. Það var ískyggilegt augnablik. 
Jungfrúin leit við og horfði á manninn með sínum djúpu, dimmu 
og tindrandi augum, en hinum brá svo kynlega við, að hann 
sleppti óðara takinu og hörfaði undan sem hundur væri sneyptur. 
Með honum hopaði fjöldi manna, sem nærri stóðu; enginn þóttist 
skilja hvað undir bjó þessum svörtu augum þarna í tunglsljósinu, 
en allir fundu einhvern kraft af þeim standa. Eftir fáar 
mínútur var svæðið autt þar sem Regína stóð, orustan hætt, enda 
kom þá varðliðssveit og greip nokkra menn, er mestan mótþróa 
sýndu.

En lengi eftir þetta hélzt viðsjá og matningur frá kylfustríðinu 
gamla milli bænda og liðsmanna, milli hins starfsama plógs, 
sóma Finnlands, og hins sigursæla sverðs, sem á þessum tíma 
lagði í leiðangur til þess að temja hinn rómverska keisara.

Um Regínu er þess einungis getið í þetta sinn, að hún lét
mótstöðulaust leiða sig aftur inn í sinn dimma einveruklefa, þótt 
sárt þætti henni að missa kórónu dýrðarinnar. Tók frú Marta 
aftur við gæzlu hennar. En frá Bertílu er það að segja, að hann 
hvarf heim til Stórkýró með dóttur sína, hann með hugann 
bundinn við ókomna upphefð og frægð, en hún með minni horfinnar 
hamingju í hjarta. Og það skulu menn muna, að allt þetta 
hafði viðborið á einum og sömu tveim dögum sumarið 1632 og 
því á undan falli Gústafs konungs, sem frá var sagt í enda hins 
fyrsta þáttar.

Og nú liðu dagar og mánuðir og örlög manna breyttust, og 
hið skjótfæra orð verður staðar að nema um stund í von um 
kveld, sem eftir koma. Söguþættir læknisins vöruðu, eins og 
barnanna gleði og grátur, einungis eina kvöldvöku — heldur 
stutt fyrir þá, sem í vinsemd hlýða til, en líklega hinum heldur 
lengi. En aldrei slitnaði þráðurinn í miðju efni án þess ungir 
og gamlir hugsuðu með sjálfum sér: eitthvað er eftir enn þá. 
Og því varð læknirinn að lofa. Hann átti svo margt ósagt í fórum 
sínum um örlög tveggja ætta, þátturinn var ekki nema hálfspunninn, 
næsta sinn verður hann lengri — ef ekki á enda 
þá samt snælduna fulla og fulla lengd uppistöðunnar.