


Þriðja saga herlæknisins


ELDUR OG VATN


Þegar læknirinn næsta sinn sá til samans komna sína sólgnu 
áheyrendur, unga og eldri, voru sex vikur liðnar síðan síðast. 
Viðburður nokkur hafði milli borið og gengið Bekk gamla nærri. 
Hver er við sína heimsku bundinn í heimi þessum, og ekki sízt 
aldraðir einlífissveinar. Bekk hafði nú hugfest þann ásetning að 
eiga gott í elli sinni; hann átti uppi á kvistlofti sínu allmikinn 
poka með dúni í og við þann dún var hann vanur að bæta vor 
og haust dúni af fuglum þeim, er hann skaut. En það sagði 
hann engum manni, til hvers hann ætlaði dúninn; einhvern 
tíma svaraði hann því til þá er hann var spurður að því: „Ég 
ætla að fara líkt að og hann Possen gerði við Víborg; þegar 
Finnland er í voða, fer ég upp í háan turn og hristi fiðrið mitt 
út í loftið, svo úr því verði eins margir liðsmenn eins og dúnfjaðrirnar 
í pokanum“.

„Skrattinn hafi mig ef þú talar ekki eins og aulabárður, bróðir“, 
sagði þá Svanhólm, kapteinn og póstmeistari. „Það þarf meiri 
merg til að mynda úr hermenn handa okkur nú á dögum. Fjandinn 
hafi ef ég held ekki að þú haldir að við hermenn séum 
hænuungar“.

„Já“, sagði læknirinn, þegar kapteinninn vildi halda áfram, 
„ég skil hvað þú ætlaðir að segja: öldungis eins og hann Fieandt 
við Karstúlu“.

Hvað um það fór læknirinn samt einn góðan veðurdag af stað 
í aprílmánuði út í eyjar til að skjóta fugla og hafði úttroðnar 
endur til að ginna með. Honum fylgdi gamall einsýnn korpóráll[* Yfirliðsmaður.],
sem hét Ritsi, þ.e. Fritz; hafði hann á æskuárum farið yfir 
endilangt Þýzkaland með poka sinn á baki eins og aðrir iðnaðarmenn 
gera, og ekkert flutt heim með sér nema sitt þýzka nafn. 
Ísinn lá þá enn víða á sundunum, en vakir á milli. Þeir félagar 
höfðust svo við nærri ísskörinni og skutu við og við, en lítil var 
veiðin, enda voru báðir illa sýndir. Þá bar svo við eina morgunstund, 
að Bekk þóttist sjá endur tvær við ísskör langt um utar 
og varð hann að fara þangað alllangan krók. Þegar þangað kom, 
sá hann, að endurnar sátu kyrrar; hann læddist þá svo nálægt 
sem hann þorði, miðaði og skaut, bærðust endurnar að eins, en 
sátu þó kyrrar sem áður. „Seigar eru þessar“, hugsaði Bekk, laut 
niður, hlóð og skaut á þrjátíu skrefa færi. Það fór allt að einu. 
Þetta þótti Bekk ekki einleikið, gengur því nær og sér, að hann 
hefir verið að skjóta á úttroðnu endurnar sínar, sem vindurinn 
hafði óvart rekið frá innri ísskörinni og út fyrir spöngina.

Nú ætlaði heiðurskempan að hverfa heim með fang sitt, en 
þar var nú þrepskjöldur í vegi. Vindurinn hafði sprengt þann 
ís, sem hann stóð á, frá hinum, sem Ritsi var á, og rak nú hans 
jaka undan og út á auðan sjó. Hinir gömlu félagar litu raunalega 
hver til annars, þar sem hver stóð á sínum jaka og varla 
10 faðmar í milli, en þó gat korpórállinn með engu móti borgið 
herra sínum og vini því enginn bátur var nærri. Bekk rak hægt 
og hógværlega undan til hafs. „<i>Hyvästi nyt, kumpani!</i>“ hrópaði 
læknirinn svo korpórállinn heyrði síðast. „Heilsaðu Svenóníusi 
og Svanhólm og segðu, að erfðaskráin mín sé hægra megin í 
handraðanum á dragkistunni minni; hún er læst. Segðu þeim að 
hringja alminlega í minningu mína á sunnudaginn. Hvað útför 
mína snertir þurfið þið ekki að ómaka ykkur, hana annast ég 
sjálfur“.

„<i>Jumala sinnakkoon!</i>“ æpti korpórállinn, fór með fóðrið á 
treyjulafinu upp að öðru auganu og gekk síðan ofur rólega leiðar 
sinnar upp til strandarinnar, rétt eins og ekkert hefði í skorizt.

En það má óhætt segja til sæmdar þeim góða bæ, að öðrum 
vinum læknisins varð meira um þessi tíðindi en korpórálnum. 
Póstmeistarinn blótaði sér sjálfum í sand og ösku, skólakennarinn 
lagði af stað með allan sinn drengjahóp og amma gamla sendi 
út tvo duglega hafnsögumenn á bátum, til að leita hins glataða 
læknis milli jakanna. Hálfur bærinn varð allur í uppnámi, með
hlaupum og köllum, og þeir, sem létu verst, gerðu minnst. Tveir 
dagar liðu nú svo ekkert fréttist; þriðja daginn komu hafnsögumennirnir 
heim aftur svo búnir sem þeir fóru. Þá hættu menn 
leitinni og létu lækninn eiga sig. En bærinn syrgði hann hreinskilnislega, 
sem von var; hinn gamli heiðurskarl fylgdi orðið 
bænum eins og innstæða, frændi hvers manns og fulltrúi; hann 
var sem ármaður hins litla bæjar svo ekki var hægt að sjá hvernig 
hagur almennings átti að standast úr því hann var fallinn 
frá. En hvað átti úr að ráða? Þriðja sunnudaginn eftir óhappadag 
þennan hafði enn ekki frétzt hið minnsta um herlækninn, enda 
var þá hafin hringing og hún heiðarleg fyrir hans fáráðu sál. 
Svenóníus samdi réttsnotra grafskrift setta og smelta latneskum 
og hebreskum mærðarglósum, og var hún síðan lesin í kirkjunni, 
og bæjarins hávísu höfðingjar ákváðu dag í næstu viku, þegar 
uppritun eigna hins látna skyldi fram fara. Ég vona nú samt, 
að lesendur mínir, hvorki konur né karlar, sem tekið hafa eftir 
fyrirsögn þessa þáttar, verði hræddir. Satt að segja væri það 
vandræði, ef læknirinn skyldi falla frá einmitt nú, þegar Regína 
situr í Krosshólmi undir geymslu hinnar ströngu frú Mörtu, og 
Bertel liggur í valnum við Lützen. Og hvað skyldi verða af 
Emmu, sem er svo ör á tárunum, af bændakónginum í Stórkýró 
og mörgum merkismönnum öðrum í sögunni? Verið þolinmóð. 
Herlæknirinn hefir oft komizt í krappari dans en þetta á lífsleið 
sinni; hann fæddist ekki að gamni sínu sama dag og hann 
Napóleon.

Nú átti uppskriftin að byrja. Loftherbergi Bekks var alveg 
ummyndað orðið, ótrúlega fágað og prýtt, og það sem yfir tók 
og engin trúir: Það hafði verið sópað og þvegið. Öllum hlutum 
var raðað undursamlega, ferða-apótekið fágað og hreinsað, fuglahömunum 
raðað og eggjafansins helgidómi upp lokið svo ómildir 
sæi. Spanskreyrinn með silfurbólunni stóð í horninu og bærði ekki 
á sér, parukið hékk hugsandi á snaga sínum. Jafnvel sjálfir 
leyndardómarnir úr dragkistunni svo sem fölnaður lokkur frá 
löngu liðnum tímum, voru teknir upp og virtir á rúblur og kópeka, 
líklega með lágum upphæðum. Allt var með himnalagi: ráðsmaður 
með embættissvip hafði valið sér sæti við gamla eikarborðið, og 
lá nú stimpluð pappírsörk þar sem smíðatól gamla mannsins voru 
vön að liggja; skrifari var að skerpa pennann sinn beint andspænis
ráðsmanninum, og amma gamla hafði sem húsráðandi 
mætt og með votum augum gert grein fyrir munum Bekks, þar 
eð hinn gamli maður átti hvorki ættingja né vandamenn.

Einn hlutur var þó eftir, sem enginn hafði enn þá við hreyft, 
það var flata selskinnskúffortið undir rekkju læknisins. Ráðsmaðurinn 
gaf því við og við auga og renndi huganum um leið 
til rentunnar, sem arfurinn gæfi af sér, en hve stór hann væri 
og hver hann skyldi hljóta, það vissi enginn. Nú skyldi embættisverkið 
byrja. Svanhólm og Svenóníus voru kallaðir til að vera 
virðingarmenn, ráðsmaðurinn ræskti sig einu sinni eða tvisvar, 
setti upp fógetasvip, upplauk sínum munni og mælti svo:

„Fyrir því og með því að hinu velvísa borgarráði hefir borizt 
til eyrna, að sálaði kóngsins herlæknir, velnefndur Andrés Bekk, 
á ís-fugla-veiði-för til þess fugla að skjóta á ísi, hafi fyrir ólukkulegt 
tilfelli líf sitt á sögðum ísi látið, og allt svo, þótt hans 
líkami enn nú ekki fundizt hafi, þó hvað sálina áhrærir sé hann 
rétt og löglega andaðan og afdauðan að reikna ...“.

„Það skyldi ég þó auðmjúklega mega afbiðja“, sagði í sama 
bili rödd frá dyrunum og þessi rödd hafði áhrif. Hinn velvísi 
bæjarfulltrúi fékk fát á sig, týndi embættissvipnum, og hans 
liðuga tunga neitaði í fyrsta sinni hollustu. Skrifarinn, sem hafði 
sekrítéra nafnbót og metorð, rauk upp eins og vígahnöttur og 
rak undir með höfðinu hinn lærða mann, Svenóníus, sem heyrði 
illa, og hafði hvorki heyrt þetta urðarorð raddarinnar né skildi 
vitund í þessu fáti, en nú féll hann flatur fyrir höggi skrifarans. 
En báglegast tókst til fyrir hraustmenninu honum Svanhólm; 
það mátti sverja fyrir og sárt við leggja, að aldrei hafði hann í 
verri klípu komizt, ekki einu sinni við Karstúlu. Hann fölnaði 
skyndilega eins og skjallhvítt línlak, „kommanderaði“ hægri fætinum 
„til vinstri“, sem væri hann í bardaga, en fóturinn stóð 
kyrr og hlýddi ekki herboðinu. Gamla amma var sú eina, sem 
barst af nokkurn veginn; hún, setti gleraugun á nef sér, gekk fyrst 
fram í móti gestinum, hristi efablandin sitt heiðvirða höfuð svo 
sem vildi hún segja það sem hún þó ekki sagði, að það sæti illa 
á sáluðum manni að hafa slíka hegðun í frammi. En Bekk gamli 
— því hver gat þetta annar verið? — lét ekki aftra sér. Hans 
skap og tilfinningar fóru í allt aðra átt. Þegar hann sá sitt kæra 
herbergi svo skammarlega uppdubbað, sína dýrmætu muni svo 
djarflega tekna fram og tætta í sundur, og hið háa bæjarráð í
óða önn að handleika hluti, sem Bekk sýndist því ekki koma 
við, varð honum það á, sem vorkun má virðast, að verða fokreiður, 
enda þreif hann formálalaust í hálsmálið á báðum bæjarfulltrúunum 
og hratt hvorum eftir annan hæverskulaust út úr 
dyrunum. Þá tók bróðir Svenóníus við, því honum var ekki 
heldur þyrmt, og loks kom bróðir Svanhólm til sögunnar og 
fór hann, fyrr en hann kæmi einu orði fyrir sig, öfugur og 
endilangur ofan allan stigann. Þetta gekk eins fljótt og hendi er 
veifað, og var nú ruddur skálinn, nema amma gamla stóð eftir. 
Þegar augu Bekks mættu hennar milda og ásakandi augnaráði, 
rankaði hann við sér og sneyptist við. „Nú, nú“, sagði hann. 
„nú, nú og þá, þá, frændkona góð, takið ekki hart á þessu, ég 
skal kenna sópurum og tuskum að svína út mína stofu. — Nei, 
sitjið þér, frændkona. Má slíkt ekki gera hvern dauðan stein úrvinda, 
að vera vitni til annarrar eins vitleysu. Lítið á, þarna 
hafa skammirnar farið að þvo fyrir mér gólfið og strjúka af 
fuglahömunum. Þetta er til stórskammar!“

„Frændi góður“, tók amma fram í, bæði byrst og blíð, „allt 
þetta er eftir mig, við gátum ekki trúað öðru en að þér væruð, 
drukknaður, frændi góður“.

„Drukknaður, ekki nema það þó“, rumdi í lækninum. „Það 
lifir lengst frænka góð, sem lýðum er leiðast. Það er satt, að mig 
rak samfleytta þrjá sólarhringa á jaka skömminni, og hvorki hafði 
ég hlýja sæng né dúkað borð, en slarkaði samt út úr því. Ég 
hafði byssuna með mér og með hennar fulltingi tókst mér að 
yfirstíga áleitinn sel. Lýsisbragð var af honum, heillin góð, en 
mér datt í hug að betra væri að vera brauðlaus en ráðalaus; 
eldfæri hafði ég og saltið vantaði ekki, ég kveikti í veiðitöskunni 
og bjó mér til steik. Fjórða daginn rak mig inn að fasta ísnum 
á Vesturbotni og þar skálmaði ég á land. Nú mun mál komið 
að labba heimleiðis, hugsaði ég með sjálfum mér, seldi byssuna 
og lagði af stað í ófærðinni. Og það verð ég að segja, að ekki hefðu 
þeir svínað út stofuna mína með öllu hreinlætinu sínu og ekki 
rekið nefið ofan í hirzlur mínar, hefði Svíarnir ekki ferfaldað 
flutningsgjaldið síðan í mínu ungdæmi. Áður en ég náði Haparanda, 
var Tómás kominn í pyngjuna mína. Nú, nú, hugsaði ég, 
þá er að storka læknisráðinu enn þá einu sinni, og hóf mínar 
gömlu skottulækningar með bíldinum og <i>essentia dulcis</i>, svo allar 
kerlingar ... guð hjálpi yður, heillin, mér heyrðist þér hnerra
... allar kerlingar undruðust og sögðu sína gömlu daga aftur 
komna. Með þessu lagi barðist ég fram, kom að sönnu heldur 
seint heim, sýnist mér, en þó nógu snemma til að hrinda erfingjunum 
ofan stigann“.

Það er auðfundið, að læknirinn átti erfitt með að fyrirgefa 
þá húsvitjun, sem gerð var á hans friðhelgu stöðvum. Þótt þeir 
hefðu rænt hann öllum hans gripum og gersemum, þótt þeir 
hefðu spillt öllu hans mannorði, það hefði hann getað fyrirgefið 
þeim, en það að þeir fóru að hreinsa stofuna hans, það mátti ekkert 
mannlegt göfuglyndi afsaka. Ekki fyrr en smátt og smátt 
tókst hinni hyggnu ömmu að semja svo frið að storminn lægði, 
og þá kom loks sá tími, að fullar sættir voru vígðar með nýrri 
sögu, hinni þriðju, sem lesarinn finnur hér næst á eftir. Reyndar 
bar það við enn þá, að einfeldningar álitu lækninn afturgöngu, 
og vafalaust efaðist bæjarstjórnin um rétt hans til að lifa; viðstöðulaust 
blótaði póstmeistarinn bæði hrapallega og syndsamlega 
í hvert skipti, sem hann minntist á bakið á sér, sem bar 
merki eftir afturfund þeirra Bekks, og vissulega andvarpaði 
Svenóníus yfir gatinu á tuttugu ára kjólnum sínum svarta, sem 
hann var skrýddur í viðhafnarskyni við þetta hrapallega tækifæri. 
En amma gamla brosti jafnblítt sem áður, Anna Sofía var 
eins ástúðleg eins og áður, og krakkarnir eins óþægir, — og svo 
kom sólin og dreifði þokunni og loftið glaðnaði til fyrir örlögum 
hinnar ungu Regínu.

„Kæru vinir mínir“, byrjaði læknirinn, „ykkur kann að þykja 
það óskiljanlegt, fyrir hverja sök ég kalli þessa sögu „Eldur og 
vatn“. Þið skiljið vel án allra heilabrota, hvað hringurinn konungsnautur 
var, og hvernig sverð og plógur áttu í ófriði saman. 
Nú kunna sumir að ætla, að ég muni vilja kenna ykkur náttúrusögu, 
úr því höfuðskepnurnar skálma fram í fyrirsögn minni á 
sögunni. Vissulega mætti það meir en vel gera, því ég ber mestu 
virðing fyrir náttúrunni, en ég er þeirrar skoðunar, að í hverri 
sögu séu mennirnir aðalefnið. Skoði menn málverk geta menn 
með mestu ánægju horft á máluð aldini, málaða fugla, málaðar 
landsbyggðir, en eftir mínum skilningi eru mannlífsmálverkin 
með fögrum mannamyndum þó enn þá betri. Ég vil því segja 
ykkur fyrirfram, að minn ásetningur er ekki að lýsa fyrir ykkur 
eldsbrunum og óðum vatnagangi, heldur hefi ég valið fyrirsögn 
þessa fyrir þá sök, að skapferli mannanna er oftlega sviplíkt 
höfuðskepnunum, stundum eldinum, stundum vatninu og stundum 
enda hinu létta lofti. Ég ætla að segja ykkur frá fjórum 
mönnum, og eru tveir þeirra líkir eldi en tveir vatni. Þó er 
með því ekki sagt allt, sem segja má, því að flestar fyrirsagnir 
hafa þann galla að lýsa að eins einni hlið af mörgum. Mér datt 
í hug að kalla söguna „Skjaldarmerkið“, en hætti við það, því 
ég sá, að ég hefði eins mátt kalla hana „Öxina“. Ég hefði hrætt 
ykkur hefði ég kallað söguna „Bölvunina“, en sá líka, að ég 
gæti allt eins nefnt hana „Blessanina“. Takið því til þakka með 
titilinn og getið ykkur til hins sem vantar.



1. Fundur á vígvellinum


Hið fyrsta, sem menn verða að setja á sig — sagði herlæknirinn 
— er það, að allur þátturinn um sverðið og plóginn fram 
fór á undan orustunni við Lützen, en á henni endaði fyrsti þátturinn, 
Hringurinn konungsnautur. Nú hverfum við aftur til 
Lützen, 6. nóvember 1632, og megum nú um hríð alveg gleyma 
plóginum og sverðinu, eins og aldrei hefði í milli borið; stöndum 
því aftur við konungshetjunnar blóðuga nábeð í þorpinu Meuchen, 
þar sem líkami Gústafs var smurður daginn eftir orustuna.

Það var dýrleg en voðaleg sjón að sjá þegar Pappenheimarnir 
hleyptu á fylkingu Finnanna við austanverðan lækinn Rippach. 
Brynjuriddararnir hinir sterku, allir stálhlífum klæddir, steyptust 
yfir Stálhanzka; var atlagan svo geyst, að ekki hélt við, enda 
voru hestar Finna orðnir afar þreyttir eins og þeir sjálfir voru 
eftir alla hina löngu og ströngu sókn; hopuðu þeir nú á hæl, en 
sumir féllu. Stálhanzki fylkti þeim þó allt fyrir það aftur að 
vörmu spori, manni gegn manni, hesti móti hesti; skyldi nú til 
skarar skríða, neyttu menn þeirrar orku, sem eftir var, til fulls, 
enda hirti enginn né spurði um líf eða grið. Var þá óðlega barizt 
og lenti allt í uppnámi. Þar féll Pappenheim dauður til jarðar 
og með honum hans röskvustu kappar. Hafði þá Stálhanzki 
látið helming riddaraliðs síns og tróðust þeir þar hrossafótum, 
en ekki sefaðist þó orustan, heldur hélzt við unz nóttin sleit bardaganum.

Nú er þess getið, að Bertel reið fram á aðra hönd hershöfðingjanum 
Stálhanzka og mætti sjálfum Pappenheim. En ofraun 
var það tvítugum manni að reyna sig við slíkan stálarm 
sem hann var; varð og marskálkurinn fyrri til og hjó með stórsverði 
til Bertels; höggið kom á hjálminn, en sverðið beit ekki 
og féll þó svo þungt, að Bertel féll í ómegin, en í því hann féll 
af hestinum varð honum ósjálfrátt að grípa í fax Lappa, svo hét 
hestur hans, og unni hvor öðrum mikið; sleppti Bertel ekki takinu, 
en hesturinn varð óður og hljóp undan og hékk maðurinn 
við faxið með annan fót sinn í stigreipinu.

Þegar Bertel lauk upp augunum, var náttmyrkur umhverfis 
hann; mundi hann óglöggt eftir orrahríð sinni síðustu; það mundi 
hann síðast, að hann sá, hvar sverð Pappenheims gein yfir höfði 
honum; datt honum nú í hug, hvort hann ekki mundi dauður 
vera og hvíla í gröf sinni, hann lagði höndina á brjóstið og fann 
að hjartað sló, hann beit í fingur sér og kenndi til. Skildi hann 
þá, að hann var enn á lífi, en hvernig á því stóð og hvar hann 
nú var niður kominn, mátti hann með engu móti skilja. Hann 
útrétti höndina og fann fyrir sér nokkur hálmstrá; hann fann 
að blautt var í kring um sig, en loftið eintómt yfir sér. Nú 
freistaði hann að setjast upp, en höfuð hans var þungt eins og 
blý, það bar enn þá merki eftir sverð Pappenheims.

Þá heyrði hann rödd skammt frá sér, sem sagði á sænsku 
bæði hress og kvartandi:

„Andskotinn og allar hans kúlur! Enginn deigur dropi í 
staupinu! Þjófarnir þeir vallónsku hafa stolið pytlunni minni, 
bölvaðar borurnar! Heyrðu, þú þarna, gef mér réttan dropa, 
mér er sama, hvort þú ert Tyrki eða Gyðingur, ef þú kemur 
með það“.

„Ert þú það, Larson?“ sagði Bertel með veikum rómi, því tunga 
hans var lömuð af brennandi þorsta.

„Hvaða svefnpurka hvíslar til mín með nafni?“ sagði sá, sem 
hjá honum lá í myrkrinu. „Fram, fram, piltar, hleypum, látum 
stökkva! Hleypið fyrst af smábyssunum og kastið þeim svo til 
skrattans, en höggvið með sverðunum. Brytjið þrælana; beint í 
höfuðin; flettið þá úr híðinu eins og rófur; malið þá eins og 
grjón! Konungurinn er fallinn, í dag skal öllum blæða. Í dag 
eigum við að deyja, en hefna okkar áður. Þetta, þetta, drengir, 
húrra! Austurbotnungar í höggorustuna, fram, fram!“

„Larson!“ sagði Bertel aftur, en félagi hans heyrði ekki; hann 
hélt áfram í sjúkdómsæði að eggja pilta sína út í orustuna. 
Nokkru síðar skímaði af degi gegnum ljórann á kofasmugu þeirri, 
sem Bertel lá í. Nú gat hann grillt hálminn, sem lá á gólfinu, 
því mold var undir, og í hálminum lágu tveir menn sofandi. 
Hurðu var upp lokið og inn komu tveir ljótir menn, loðnir mjög 
og illilegir. Þeir ráku byssuskeftin í þá, sem sváfu, og kölluðu 
„raus!“ á lágþýzku, „það er blásið til brottlögu“; heyrðist og úti 
fyrir lúðrablástur sá, sem á þeim tíma var hafður, þegar lið 
skyldi leggja af stað,

„Ég vil láta troða mig fótum eins og frosk“, sagði annar 
dólgurinn önugur, „ef ég fæ skilið, hvað vor æruverðugi faðir 
ætlar að gera með þessa vantrúuðu hunda. Það væri eins gott að 
gefa þeim fararleyfið til fjandans strax, úr því að hann er 
þeirra herra og húsbóndi hvort sem er“.

„Aulinn þinn“, svaraði hinn, „veiztu ekki, að það á að halda 
stór-hátíð á Ingólfsstað í minningu um dauða villukonungsins. 
Hinn æruverði ætlar að heyja hátíðlegan brennudóm við það 
mikla tækifæri“.

Sofandi mennirnir fóru nú að rumska og Bertel gat nú séð 
við dagsbirtuna, að annar þeirra var hinn lági og digri Larson 
fyrirliði hjá Austurbotnungunum, en hinn var Pekka, fylgdarsveinn 
sjálfs hans. En þá var enginn tími til útskýringa; þeir 
voru allir leiddir út, bundnir og settir á bændakerru, og síðan 
hélt heil lest af stað af sárum mönnum og farangri; fóru þeir 
hægt og seint og fylgdu þeim nokkrir Króatar.

Bertel skildi nú, að hann og landar hans voru keisarahersins 
fangar. Endurminning hans tók að skýrast og sögðu nú félagar 
hans honum frá tíðindunum. Þegar hinn trúfasti Lappi, hestur 
hans, fann taumana lausa, hljóp hann með mann sinn meðvitundarlausan 
aftur til herbúðanna. En þar voru Króatar að 
ræna í ákafa, og óðara en þeir sáu hestinn koma með dauðvona 
riddara á baki, tóku þeir hann og væntu að fá mikið lausnargjald. 
Pekka vildi ekki yfirgefa húsbónda sinn og var því handtekinn 
með honum. En frá Larson er það að segja, að hann hafði 
hætt sér of langt inn á milli óvinanna og fékk lag í herðarnar af 
spjóti og sverðshögg á handlegginn, gat fyrir því ekki höggvið 
sér veg út úr þrönginni og fylgdi því straumnum. Ekki vissi hann 
neitt, hver sigrað hafði. Þetta var nú þriðji dagurinn eftir bardagann; 
höfðu þeir í heilan sólarhring verið á suðurleið og höfðu 
síðan hvílzt í nokkra klukkutíma í auðum og rændum bæ.

„Bölvað hyskið!“ sagði lági kapteinninn, sem gleymdi ekki 
glaðlyndi sínu þótt bændakerran hristi hann illilega, „hefðu þeir 
ekki stolið flöskunni minni, þá hefðum við getað enn þá drukkið 
Finnlands skál. En þessir Króatar eru rummungsþjófar; Tartaragreyin 
heima eru heilagir hjá þeim. Ég vildi, að ég ætti mér 
þó ekki væri nema tvö hundruð af þeim til þess að hengja á 
virkisveggnum í Krosshólmi, eins og menn þurrka fatnað á hjallarimum 
á Finnlandi“.

Nú hélt lestin áfram tvo eða þrjá daga með stuttum hvíldum; 
þoldu hinir sáru allmikla nauð og sársauka, þar eð bæði voru 
sár þeirra illa bundin og enginn mátti öðrum duga sakir fjötranna. 
Fyrst lá leiðin um aleydd héruð, þar sem vart eða ekki 
var nokkra hressing að hafa, enda flýðu allir sem fætur toguðu 
hina illa ræmdu Króata. En síðan tóku við góð lönd og mættu 
þeir þar kaþólsku fólki, þótt sjaldan mætti annað til þess heyra 
en blót yfir villumönnunum og fögnuð yfir falli konungsins. Allur 
hinn kaþólski heimur tók þátt í þeim fögnuði. Þess er getið, 
að skrautleg skoðunarspil voru leikin í Madrid; var Gústaf Adolf 
sýndur þar eins og dreki og Wallenstein látinn fella hann eins 
og Jörundur helgi.

Eftir sjö daga sár-erfiða ferð ók vagninn með hina bundnu 
Finna eitt kvöld yfir dynjandi hengibrú og nam staðar í þröngum 
hallargarði. Fangarnir voru enn þá máttdregnir mjög af sárum; 
voru þeir nú leiddir upp steintröppurústir upp í turnherbergi, 
sem var hálfkringlótt í lagi. Svo þótti Bertel sem hann 
hefði séð þann stað áður, en dimman og magnleysið meinaði 
honum aðgreining hlutanna. Stjörnurnar skinu inn gegnum járnrima-gluggann; 
var þá hverjum fanga gefinn vínbikar að drekka; 
mælti þá Larson ánægður: „Ég skal veðja, að þjófarnir hafa 
stolið víni þessu úr kjallaranum í Würtzborg, því betra vín hefi 
ég ekki bragðað síðan við vorum þar“.

„Würtzborg“, sagði Bertel hugsandi. „Regína“, bætti hann 
við nærri því ósjálfrátt.

„Og vínkjallarinn“, stundi Larson og hermdi eftir honum. „Ég 
skal segja þér sögu, ungi vinur minn sæll.

**
Mörg er heimskan hér á storð, 
hver vill trúa á meyjar orð? 
Fagra drós á flugi hrepptu, 
en flösku þinni aldrei slepptu!
**

Hvað hana Regínu snertir, þá situr hún nú við sokkaprjón 
norður í Krosshólmi. Og ekki á ég von á því, að hún frú Marta 
sé ein af þeim, sem tárast í tunglskininu. Síðan við sáumst síðast 
hefi ég fengið heilsanir frá Vasa með Bent Kristinssyni káta. 
Hann hafði komizt í áflog við hann föður þinn, sagði hann mér. 
Þú mátt reiða þig á, að karlinn er kræfur, hann hafði lyft Bent 
okkar í loft upp með beinum handlegg og varpað honum á 
dyrnar hjá ykkur heima í Stórkýró. Bent sór og sárt við lagði, 
að hann hefði óðara tekið karlinn og tólf piltana hans líka og 
stungið þeim inn í vindmyllu og malað þá sundur í mél hefði 
Emma ekki beðið fyrir þá. Röskur strákur hann Bent, berst eins 
og finngálkn og lýgur eins og landeyða. Skál!“

„Hvað er annars tíðinda frá Austurbotni?“ spurði nú Bertel 
og tók fram í, í því hann roðnaði með feimni tvítugs yngismanns 
yfir því, ef hann kynni að láta sinn óskáldlega vin gruna 
um ástir sínar á hinni dökkeygu, fögru en ólánssömu Regínu af 
Emmeritz.

„Ekki annað en hálferfitt árferði, þunga herskatta og nærgöngul 
útboð. Karlarnir á Bertílugarði, faðir þinn og minn, jagast 
eins og vant er og sættast svo aftur. Emma volar út af þér 
og kveður raunarollur. Manstu ekki eftir Katrínu í kofanum? 
Skratti snotur telpa, hnöttótt eins og næpa, rjóð eins og reyniber 
og mjúk undir hökunni eins og smjörskaka. Skál, drengur 
minn, hún er nú hlaupin burt með einhverjum strák“.

„Ekki annað en það“, sagði Bertel hugsunarlaust.

„Ekki annað! Hvern skrattann á ég að segja þér, ef þú hirðir 
ekki um að vita neitt um hnöttóttu telpuna í Stórkýró? <i>Jo, noch</i> 
etwas, eins og Þýzkarinn segir. Það hafa orðið stór áflog úti í 
Krosshólmi. Nýliðarnir höfðu látið koma í munn sér þeirri flugu, 
að jungfrú Regína hefði ætlað að myrða konunginn með göldrum; 
brutu þeir Krosshólm og brenndu stúlkuna lifandi. Andskoti hefir 
það verið gaman! Skál villumönnunum! Við kunnum líka að brúka 
brennudómana“.

Bertel hljóp upp, gleymdi sárum sínum, en sársaukinn tók 
fyrir, svo hann hneig máttvana í faðm félaga sínum. Hinn hrekklausi 
kapteinn varð bæði hræddur og reiður. Meðan hann þvoði 
gagnaugu Bertels með því, sem eftir var af góða víninu og kom 
að lokum lífinu í hann aftur, svalaði hann brjóstinu með eftirfarandi 
orðum, sem stigu frá <i>píanó</i> til <i>forte</i>, frá <i>moll</i> upp í <i>dúr</i>. 
„Nú, nú, Bertel, hver fjandinn er að þér? Ertu skotinn í stelpunni? 
Já, já, eintóm mjólk í blóðinu, fellur í svima eins og 
herbergisspáða. Nú, hertu þig upp. Sagði ég, að þeir hefðu brennt 
hana? Ó-nei, unginn minn, þeir steiktu hana bara dálítið, að 
hann Bent sagði, og síðan klóraði hún bæði augun út úr henni 
frú Mörtu og klifraði eins og íkorn upp á kastalamæninn. Slíkt 
og þvílíkt verður oft í ófriðnum. Hana, þar lýkurðu upp augunum! 
Þú heldur þó samt lífinu, þín hveitikaka bökuð í nýmjólkinni! 
Fyrirverðurðu þig ekki að bera þig eins og postulínspottur? 
Ert þú hermaður? Dá-fallegur dáti! Þrumur og þórdunur, paurinn 
og hann Pappenheim, þú ert smyrsla-buðkur, drengur minn. 
Svei, svei, og nú er líka búið úr bikarnum!“

Hinn lágvaxni garpur hefði eflaust svalað sér betur en þetta 
og látið dæluna ganga og það því heldur, sem huggunin var búin 
úr bikarnum, hefði hurðinni ekki verið lokið upp og kvensnift 
nokkur komið inn til fanganna. Við þessa sjón glaðnaði heldur 
hið kjammalega andlit á kapteininum, sem nú var þó með sínu 
lang-fölasta lagi. Hann ýtti Bertel til hliðar og laut áfram til 
þess að geta séð betur til, því birtan af lampanum var lítil. En 
árangur þeirrar skoðunargerðar sýndist varla að svara kostnaði.

„Nunna! hver skrattinn! á hún að fara að umvenda okkur?“

„Friður sé með yður“, sagði æskulegur rómur með þægilegum 
og fjörlegum hreim undan hennar niðurdregnu andlitsblæju. „Ég 
er út send af vorri æruverðu príórissu í Maríuklaustri til þess að 
binda um sár ykkar og, ef dýrlingarnir vilja, græða þau“.

„Það var fallega gert, mín fagra vinkona, látum okkur þá 
kynnast dálítið betur“, sagði kapteinninn blíðari og rétti fram 
höndina til að lyfta upp blæjunni á nunnunni, en óðara hopaði 
hún undan og tveir hermenn, allófrýnilegir sáust í dyrunum.

„Nú, það er svona, þá er að hafa það“, sagði Larson þá. 
„Skratti eru nunnurnar stórlátar hérna. Þegar ég lá í Frankalandinu 
hjá Würtzborg var ég vanur að fá að minnsta kosti fullt 
kvígildi af kossum hjá klaustursystrunum þeim yngstu. Fyrir 
þess konar syndir er aldrei neitað um aflausn“.

„Nú, nú“, sagði kapteinninn aftur, þegar nunnan stóð hikandi 
við dyrnar, „yðar velæru-verðugheit megið ekki taka úrstint upp 
fáein dáta djarfyrði. Nunquam nemo nascitur caballerus, segir 
Spánverjinn. Yðar velæru-verðugheit sjáið, að þó ég sé vantrúaður 
villumaður, þá kann ég samt að tala latínuna eins og rétttrúaður 
munkur. Þegar við vorum í München, var ég í miklu 
vinfengi við velvaxna bæjerska nunnu, 27 ára gamla, móeygða 
en nefið rómverskt“.

„Haltu munni!“ hvíslaði Bertel óþolinmóður. „Þú rekur nunnuna 
á dyr“.

„Ég segi ekki orð. Komið inn betur velæru-verða, komið og 
verið óhræddar. Ég skal veðja, að það er langt liðið síðan þér 
voruð 27 ára. <i>Posito</i>, eins og Fransmaðurinn segir, sé yðar velæru-verðugheit 
gömul kerling“.

Nunnan kom aftur inn þegjandi og með henni tvær þjónandi 
systur, og fóru að skoða Bertels illa bundna höfuð. Fín og fannhvít 
hönd tók upp skæri og fór að klippa hárið í kring um farið 
eftir Pappenheims sverðshögg. Eftir tuttugu mínútur var alvön 
hönd búin að binda rækilega um sár hans. Unglingurinn var 
hrærður af þakklæti og færði hönd nunnunnar upp að vörum 
sínum og kyssti á hana.

„Við mína æru og trú, mín fríða húsfreyja“, sagði hinn gamansami 
kapteinn, „liggur mér við að öfunda hinn unga vin minn, 
sem er fimmtán árum yngri. Virðist nú einnig að útrétta yðar 
náðarhönd og leggja plástur á þennan hrausta handlegg, sem 
bugað hefir frómlyndi svo margra frómlyndra systra“.

Nunnan byrjaði, stöðugt þegjandi, að leysa hinar rifnu dulur, 
sem huldu sár Larsons. Hún snerti því hönd hans með sinni. 
„Donnerwetter — þrumuveður“, sagði kapteinninn, sem vel fann, 
hvernig við hann var komið, „er það voðfeld, lítil og ljúfleg hönd 
að tarna! Ég bið fyrirgefningar, ástúðlega frú mín og doktorinna. 
<i>Ex ungue leonem</i>, segir sá heilagi Hómerus, einn kirkjufaðirinn 
... því ég hefi stúderað kirkjunnar feður, það er að 
segja á góðri sænsku: á klónni þekkist ljónið. Ég vil veðja tíu 
flöskum af gömlu rínarvíni móti ónýtu ístaði upp á það, að þessi 
smáa, hvíta höndin mundi miklu heldur vilja klappa einhverjum 
riddara á kinnina, en fikta nótt og nýtan dag við bænabandið“.

Nunnan kippti snöggvast að sér hendinni og virtist vera á 
báðum áttum, hvað gera skyldi. Hinn nærgönguli kapteinn tók 
að óttast afleiðingar sinna ástamála. „Ég tala ekki orð framar, 
heldur þegi eins og Kartensumunkur, en hitt segi ég, að sá, sem 
dirfist að halda að svona silkimjúk hönd sé kerlingarhreifi ... 
nei, nei, elskulegu velæru-verðugheit, þér heyrið ég steinþegi“.

<i>Tempus est consummatum, itur in missam</i>[* Tíminn er liðinn, nú skal til tíða ganga.], sagði draugaleg 
rödd í dyrunum og nunnan flýtti sér að ljúka við umbúðirnar. 
Skömmu síðar sátu fangarnir einir.

„Þá rödd hefi ég áður heyrt“, mælti Bertel hugsandi. „Erum 
við hér þá umkringdir eintómum leyndardómum?“

„Svei því“, sagði kapteinninn, „það er sköllóttur, afbrýðissamur 
munkur. Drottinn minn dýri, það var ljúf og lagleg hönd!“



2. Tveir gamlir kunningjar


Þegar haustsólin næsta morgun sendi geisla sína inn í gegnum 
turngluggann, stóð Bertel upp og gægðist gegnum hann. Þar var 
fögur útsjón. Niðri við rætur turnsins valt móða mikil í bugðum, 
en á bökkum hennar andspænis lá bær með 30 turnum, en bak 
við brostu hálsar, vaxnir vínviði, sem enn þá stóðu grænir.

Óðara en Bertel renndi augunum þekkti hann, að þetta var 
Würtzborg. Höllin Maríuborg þar sem fangarnir sátu, hafði fallið 
aftur í hendur furstanum, er einnig var biskup, þegar Svíar 
höfðu haldið þaðan liðinu. Hinn náðugi fursti var ekki fluttur 
þangað sakir hins sífellda ófriðar, heldur hafðist oftast nær við í 
Vínarborg. Höllin hafði fengið stórskaða, þegar hún var unnin, 
og síðan rænd; annar turninn hafði hrunið og borgarsíkið hafði 
verið fyllt upp á ýmsum stöðum. Eins og þá stóð á var þar ekki 
annað setulið en fimmtíu manna, en því fleiri sjúkir og sárir, 
sem nunnurnar frá klaustrinu í bænum stunduðu og græddu. 
Þegar nú Bertel fór betur að hyggja að fangelsi sínu, þóttist hann 
þekkja, að þetta var herbergi Regínu, þar sem hin fríða jungfrú 
hafði horft á bardagann með þernum sínum, og þar sem 
sænska kúlan hafði brotið líkneski dýrlingsins í gluggatóttinni. 
Þessi uppgötvun þótti hinum draumsæla yngismanni ómetanleg. 
Hér hafði hún þá staðið, hin forkunnarfríða landflæmda furstadóttir; 
hér hafði hún blundað nóttina fyrir áhlaupsstorminn. 
Herbergið var helgidómur í augum Bertels; hann þrýsti vörunum 
á ískaldan múrvegginn og hugðist kyssa förin eftir tár jungfrúarinnar.

Eins og leiftur flaug honum í hug, hvort nunnan, sem vitjaði 
þeirra daginn fyrir, hefði ekki verið prinsessa í dularbúningi, 
hvort höndin mjúka og smáa hefði ekki verið — Regínu hönd. 
Það hefði verið kraftaverk, en ástin trúir kraftaverkum. Hjartað 
í brjósti Bertels barðist hart. Umbúðir hins milda læknis höfðu 
þegar stórum bætt hin illa hirtu sár hans; honum fannst hann 
vera hálfu hraustari orðinn. Félagar hans voru þreyttir eftir 
ferðina og sváfu enn. Þá opnuðust dyrnar og inn kom nunnan 
ofurhægt til að færa föngunum svaladrykk. Bertel fannst sem 
hann svimaði. Frá sér numinn af geðshræring féll hann á kné 
fyrir nunnunni. „Seg mér nafn þitt, ljúfi engill, sem minnist 
fanganna“, mælti hann. „Seg mér nafn þitt, sýn mér andlit þitt 
... ó, ég hefði þekkt þig meðal þúsunda ... þú ert Regína 
sjálf!“

„Þér farið skakkt“, sagði sama fjörlega röddin, sem hann hafði 
heyrt deginum fyrir. Það var ekki Regínu rómur, en þó vel kunnur, 
en hver gat það verið?

Bertel spratt upp og reif línið af höfði nunnunnar. Frammi 
fyrir honum stóð hin fríða og milda Katrín með brosandi andlit. 
Bertel fór hjá sér og hopaði aftur á bak. „Óvarkári maður!“ 
mælti Katrín og huldi andlit sitt í skyndi. „Ég hefði óskað að 
mér hefði mátt hlotnazt að þjóna yður, en þér neyðið mig til að 
eftirláta stöðu þá öðrum“.

Katrín var horfin. Sama dags kveld kom nunna aftur inn til 
fanganna. Larson hélt fagra tölu, dró hönd hennar upp að vörum 
sér og rak á hana smellandi koss. Rétt að því búnu heyrðist 
hann bölva og ragna út úr öllu hófi: hann hafði nú kysst afgamla, 
visna hönd, sem var eins og hundrað ára gamalt bókfellsskinn.

„Það er sannast að segja, Bertel góður“, sagði hinn blekkti 
kapteinn með heimspekilegri rósemd, „þeir hlutir eru til í náttúrunni, 
sem mannlegri skarpskyggni verða eilífar ráðgátur. Þessi 
hönd t.d. <i>manus, mana, manum</i>, hönd, eins og hinir fornu Rómverjar 
komust svo fallega að orði ... þessi hönd, vinur, mundi 
hafa skipað öndvegissæti í ummyndunarkvæðunum hins hágríska 
skálds Óvidíusar, sem við forðum lásum í Ábæjarskóla, þegar 
hann faðir minn ætlaði að dubba mig til prests. Í gær hefði ég 
gefizt fjandanum upp á það, að þar væri komin fínasta jungfrúar-hönd, 
en í dag vil ég láta krúnuraka mig, ef þessa hönd 
á ekki sjötug þvottakerling. <i>Sic unde ubi apud unquam post</i>, eins 
og þeir gömlu að orði komust. Hvað eð útleggst: Þannig getur 
yngisstúlka orðið að uglu eða norn áður en nokkurn varir“.

Sár fanganna gréru skjótt fyrir umönnun nunnunnar. Hinir 
döprustu hauststormar hvinu nú á turnum kastalans, en úrkoman 
small á rúðunum. Grænkan á vínviðarekrunum tók óðum að 
dofna, en þétt kuldaþoka steig upp úr Mainfljótinu og fal útsýnið 
yfir bæinn. „Þetta þoli ég ekki lengur“, kurraði Larson; 
„þeir örgu þrjótar gefa okkur hvorki vín né teninga. Ég bið 
heilaga Birgittu að halda til góða, en nunnunnar þeirra má skrattinn 
í minn stað kyssa, á hönd eða munn, því <i>habeo multum 
respectum pro matronibus</i>, hvað eð útleggst: ég ber mikla akt 
og respekt fyrir kerlingunni. Nei, ég þoli ekki, ég stekk út gegnum 
gluggann“.

„Gerðu það“, sagði Bertel önugur.

„Nei, vinur, ekki stekk ég út í gegnum gluggann“, svaraði 
kapteinninn. „Nei, vinur minn, <i>micus ameus</i>, eins og við lærðu 
mennirnir segjum ... ég vil í þess stað heiðra þennan vorn 
félaga og spila við hann krónuspil“.

Og hinn fyndni kapteinn heiðraði Pekka í þrítugasta sinn með 
þessu óbrotna spili, til þess að tíminn liði; notaði hann til þess 
sexeyring frá tímum Karls níunda.

„Seg mér heldur“, mælti Bertel, „hvað eru þeir að byggja 
þarna yfir á torginu í Würtzborg, beint á móti oss?“

„Kró“, svaraði Larson. „Króna!“

„Mér sýnist það vera líkara bálkesti“.

„Flatt“, sagði Larson og leit ekki við. „Skollans Limingubúinn 
vinnur af mér hestinn, söðulinn og ístöðin“.

„Fyrsta morguninn eftir að við vorum fangaðir, heyrði ég 
talað um brennudóm til minningar um bardagann við Lützen. 
Hvað hyggur þú um það?“

Larson sperrti upp sín gráu augu, strauk granskeggtoppinn og 
blótaði á þýzku: „Blitz-donnerkreutz ... fjandans Lerumunkarnir! 
Þeir skyldu nú steikja okkur og eins og rófur, sigurvegara 
hins heilaga rómverska ríkis ... Ég meina, Bertel minn, hvort 
það yrði hraustum drengjum nokkuð til ámælis í slíkum kröggum 
— <i>in rebus desperatis</i> á latínu — þótt þeir leituðu sér farborða 
í laumi, til að mynda út í gegnum gluggann?“

„Það eru 70 fet hér yfir fljótið og það fellur beint undir 
honum“.

„Dyrnar þá“, mælti kapteinninn hugsandi.

[171.png]

„Vopnaðir menn gæta þeirra nótt og dag“.

Kapteinninn varð nú alláhyggjusamlegur; leið svo dagurinn, 
kvöldið og fram á nótt. Aldrei kom nunnan með kvöldverðinn. 
„Veizlan endaði með vatnföstu“, umlaði kapteinninn önugur og 
íbygginn. „Ég vil heita hundur, snúi ég ekki nunnu skömmina 
úr hálsliðnum fyrir svikin óðara en hún sýnir sig“.

Í sama bili lukust upp dyrnar og nunnan kom inn og fylgdi 
henni enginn í þetta sinn. Larson leit talandi augum til félaga 
sinna, þreif um háls nunnunnar og þrýsti henni upp að veggnum. 
„Hæg og hógvær, vor heiðarlega abbadís“, sagði hann í 
spotti, „ef þú æmtir eða skræmtir, ertu farin. Ég ætti annars 
að varpa þér út í gegnum gluggann og kenna þér sundtökin í 
fljótinu, það er að segja <i>punctum preciosum</i>, sem þýðir að fylgja 
föstum punkti í matreiðslunni. En enn gef ég þér grið fyrir 
gjöld. En seg mér samt, þú bráðónýta búrkerling, þú <i>miserabile 
pecorale</i>, hvað þýðir bálkösturinn ykkar þarna yfir á torginu, 
og hvern á að steikja þar?“

„Í allra dýrlinga nafni, talið lágt“, hvíslaði nunnan svo varla 
heyrðist. „Ég er hún Katrín litla og er komin til þess að frelsa 
ykkur. Þið eruð í voða staddir. Á morgun kemur biskupsfurstinn, 
og Híerónýmus, hinn svarni óvinur ykkar og allra Finna, hefir 
svarið að brenna ykkur lifandi til dýrðar öllum heilögum“.

„Nei, þessi blessaða mjúka og smáa hönd“, kallaði þá Larson; 
„mikið naut gat ég verið að kannast ekki óðara við hana. Jæja, 
yndið allra bezta, til heiðurs heilagri Birgittu fæ ég mér nú 
fallegan koss ...“. Það var orð og að sönnu, en Katrín sleit 
sig af honum og sagði með skjótum orðum: „Vilji junkurinn ekki 
hafa sig hægan, verður hann steiktur í bálinu, það má hann 
reiða sig á. Flýtið ykkur, bindið mig hér við stólbrúðina og síðan 
klút fyrir munninn á mér“.

„Binda þig?“ svaraði kapteinninn og glotti.

„Fljótt! Varðmennirnir hafa fengið vín og eru sofnaðir, en að 
tuttugu mínútum liðnum kemur Híerónýmus að gá að þeim. 
Þið takið kuflana af þeim og skundið út; varðmanna-svarið er 
„Pétur og Páll“.

„En þú þá sjálf?“ spurði kapteinninn.

„Þeir finna mig bundna. Ég hefi verið gripin og kefld“.

„Sóma og blómarós, þú sem kórónar allar sanniðrandi systur í 
þessu landi. Hefði ég ekki svarið, að ég aldrei skyldi kvongast, 
þá ... nú, nú Bertel, fljótt! Pekka, letingi! Vertu blessuð, 
stelpu snotra! einn koss í viðbót .... heil og sæl“.

Fangarnir þutu allir þrír út.

En óðara en þeir voru komnir niður í hinn dimma skrúfstiga, 
sem gekk upp að dyrum klefans, voru þeir gripnir eins 
og með járngreipum, felldir og fjötraðir. „Dragið hunda þessa 
niður í hvelfinguna“, kvað þá við kunnug rödd. Það var Híerónýmus.



3. Fjárhirzlu-hvelfingin


Innan lítils tíma sátu hinir föngnu menn með hendur og fætur 
harðlega bundnar í dimmum og rökum helli, sem höggvinn hafði 
verið inn í hamarinn; hafði biskupsfurstinn af Würtzborg geymt 
þar fjársjóðu sína áður en Svíar komu og léttu því starfi af 
honum. Engin skíma af dagsbirtu komst niður í þetta myglaða 
hvolf, þar sem rakinn úr berginu síaðist jafnt og þétt í dropatali 
niður úr rifunum með sífelldum smellum.

„Þrumur og Króatar! Eigi og taki allir árar þennan fyrirdæmda 
afeyrða illræðismunk!“ æpti kapteinninn þegar hann fann fasta 
jörð undir fótunum. „Að loka okkur hér inni, okkur konungsins 
og krúnunnar herforingja, í þessari músagildru! <i>Diabolus infernalis 
multum plus plurimum!</i> Ertu lifandi, Bertel?“

„Já, til þess að láta brenna mig lifandi á morgun“.

„Heldur þú það?“ sagði kapteinninn næstum því klökkur.

„Ég kannast við hvelfinguna; berg á þrjár hliðar, en járngrindur 
á eina, og sá maður, sem geymir okkur, er harðari en 
járn og klettur. Við fáum aldrei aftur Finnland að sjá. Hana 
sé ég aldrei framar“.

„Heyrðu, Bertel, þú ert röskur piltur, en samt sem áður verður 
það ekki varið, að í aðra röndina ertu hugsjúk herfa. Þú ert 
ástfanginn í dökkhærðu jungfrúnni, nú því hefi ég ekkert í 
móti að mæla; <i>Amor est valde lurifaxius</i>, ástguðinn er útilegumaður, 
eins og Óvidíus segir svo hnyttilega. En skælur þoli ég 
ekki. Ef við lifum, eru stúlkur nógar til að kyssa, og ef við 
deyjum, lofum við skrattanum að eiga þær. Svo þú ætlar víst 
að okkur eigi að steikja eins og reytta rjúpukarra?“

„Það er undir ykkur sjálfum komið“, gall við rödd í myrkrinu. 
Allir fangarnir hrukku við, svo bilt varð þeim.

„Djöfullinn sjálfur stendur mitt á milli okkar“, æpti Larson. 
Pekka fór að þylja bænir sínar. Þá skein í myrkrinu birta frá 
skriðbyttu, og sáu þeir þar allir kominn Jesúmunkinn Híerónýmus.

„Það er undir ykkur sjálfum komið“, sagði hann aftur. „Undankoma 
er ykkur ómöguleg. Konungur ykkar er dauður, her ykkar 
er sigraður, allur heimur viðurkennir kirkjunnar og keisarans 
yfirvald, bálkösturinn er hlaðinn og þar skulu líkamar ykkar 
brennast til dýrðar vorum heilögu. En í mildi sinni hefir heilög 
kirkja hugsað ráð, sem enn þá mætti bjarga lífi ykkar, og sendir 
mig nú til þess að bjóða ykkur líf“.

„Ekki nema það!“ svaraði Larson í háði. „Komið þá, æruverðugi 
faðir, leysið bönd mín og lofið mér að faðma yður. Ég 
býð yður fullkomna vináttu, ef þér einungis viljið trúa. Hvað 
segir ekki hann Seneca; homo homini lupus, wir Wölfe sind alle 
Brüder[* Vér úlfar erum allir bræður.].

„Ég býð ykkur líf“ sagði Jesúmunkurinn kuldalega, „með þrem 
skilyrðum, sem þið sjálfsagt neitið ekki að fylla. Hið fyrsta er, 
að þið kastið trú ykkar með eiði og játið trú hinnar einu sáluhjálplegu 
kirkju í heyranda hljóði“.

„Aldrei!“ æpti Bertel með ákafa.

„Kyrr!“ sagði kapteinninn, „nú, setjum svo, að við afneitum 
trúnni“.

„Því næst skulið þið“, hélt munkurinn áfram, „verða útleystir 
móti því, að laus sé látin hin hávelborna jungfrú og furstinna 
Regína af Emmeritz, sem konungur yðar sendi með grimmd og 
gerræði langt norður í lönd eins og fanga“.

„Það skal verða“, svaraði Bertel með ákefð.

„Kyrr þú“, sagði Larson, „nú, nú, hvað er svo? setjum að hin 
hávelborna jungfrú verði útleyst“.

„Svo er lítill hégómi eftir. Ég krefst þess, að Bertel lautenant 
fái mér hring konungsins Gústafs Adólfs“.

„Pyngjuna eða lífið eins og spellvirkjarnir“, gall Larson við.

„Þér heimtið hlut, sem ég hefi ekki“, svaraði Bertel.

Jesúmunkurinn starði á hann með tortryggnissvip. „Konungurinn 
hafði boðið Bernharði hertoga að fá yður hringinn og hljótið 
þér því að hafa tekið við honum“.

„Það er mér alveg ókunnugt mál“, svaraði Bertel, eins og satt 
var, en orðin komu honum óvænt og fylltu hann leynilegri 
gleði.

Munkurinn setti aftur upp sinn glottandi svip og mælti: „Úr 
því málinu er svo varið, synir góðir, skulum við ekki minnast 
framar á hringinn. En hvað snertir umvendun ykkar til hinnar 
rétttrúuðu kirkju ...“.

Bertel ætlaði að svara, en kapteinninn tók fram í, enda var 
hann áður farinn að iða allur með efri kroppinn, en þar skein 
ekki á hann skriðbyttan.

„Hvað það mál snertir“, sagði hann nú, „þá vitið þér vel, velæruverðugi 
faðir, að tvær eru hliðarnar: <i>questio an og questio 
quomodo</i>. Ef við skoðum nú fyrst <i>questio an</i>, þá var rektorinn 
minn sálugi, hann Vincentius Flachseníus, ætíð vanur að setja 
negare sem prima regula juris. Þykir yðar velæru-verðugheitum 
ekki bæði nýstárlegt og skemmtilegt að heyra konunglegan kaptein 
tala latínu eins og kardinála? Svo er mál með vexti, yðar 
velæru-verðugheit, að við lærðum í Ábæjarskóla og lásum Ciceronem, 
Senecam og Ovidium, sem líka kallast Naso; hvað mig 
snertir, þykir mér Cicero karlinn mesta málæðisskjóða og Seneca 
sérvitringstetur, en hvað Ovidius snertir ...“.

Munkurinn gekk fram að dyrunum um leið og hann sagði 
kuldalega: „Þið kjósið heldur bálið“.

„Heldur það en háðung og smán afneitunarinnar!“ æpti Bertel, 
sem gegndi ekki framar grettum og bendingum Larsons.

„Vinur minn“, flýtti Larson sér að segja, „hann meinar, eins 
og bæði er eðlilegt og hyggilegt, að verst er, ef málið verður 
hrópað út í almenning. Látum oss því, velæru-verðugi faðir, 
snúa okkur að <i>questio quomodo</i>. Setjum svo, eða <i>posito</i>, að við 
yrðum afbragðsvel kaþólskir og gengjum í þjónustu keisarans ... 
en gerið svo vel og koma nær okkur, hann vinur minn hérna 
heyrir heldur báglega síðan hann var svo heppinn að komast í 
kunningsskap við hann Pappenheim heitinn mikla“.

Munkurinn gekk nær honum, en fór varlega og sá vel um, 
að enginn stæði milli hans og dyranna.

„Það er ég, sem ræð málssókninni“, mælti hann regingslega. 
„Segið já eða nei“.

„Já, já“, svaraði Larson tafarlaust og hélt áfram að skotra 
sér til. „Við erum því greiðir að skera bæði úr <i>questio an</i> og 
<i>questio quomodo</i>. Yðar velæru-verðugheit hafið mikið af mælskunni. 
Nú tekur við <i>questio ubi og questio quando</i>, því eftir lógík 
og metafýsík ... nei, ég bið yður, velæruverðugi herra, ekki 
segi ég neitt, ég samþykki allt. En“, sagði kapteinninn og lækkaði 
róminn, „viljið þér ekki líta á hægri vísifingur Bertels vinar 
míns? Hérna okkur að segja, er þessi vinur minn mesti bragðakarl; 
það má mikið vera, ef hann hefir ekki, þegar öllu er á botninn 
hvolft, kóngs-hringinn“.

Þetta vakti forvitni munksins svo að hann gekk feti nær þeim. 
Eins og áll veltir nú Larson sér, því sakir bandanna gat hann 
ekki staðið upp, og kemst í einu augnabliki milli munksins og 
dyranna; nú vildi Híerónýmus leita þeirra, en í sömu svipan 
hafði Larson núið í sundur á steini bandið á hægri hendi sinni, 
greip hann nú í fót munksins og fleygði honum ofan á sig. Híerónýmus 
brauzt um sem óður væri, ljósið á skriðbyttunni slokknaði 
og hömuðust þeir þar í myrkrinu. Bertel og Pekka gátu hvorugir 
staðið upp, en veltu sér þó til þeirra og vildu duga Larson, 
en gátu ekki að gert. Þá fann hinn djarfi kapteinn til sársauka 
í öxlinni sem af hnífi, og vall þar þegar út varmt blóð. „Þrumur 
og eldingar!“ æpti hann og náði óðara daggarði úr hendi fjanda 
síns og brá honum. Skipti nú um; munkurinn bað þegar um 
grið og líf.

„Sjálfsagt, sonur minn sæll“, sagði kapteinninn, „en með þremur 
skilyrðum. Fyrst skaltu með eiði afneita honum Loyóla, meistara 
þínum, og játa, að hann hafi verið mesta nátthúfa. Gengurðu 
að því?“

„Ég geng að öllum kostum“, svaraði munkurinn og stundi við.

„Hitt skilyrðið er, að þú hengir sjálfan þig á fyrsta snaga, sem 
þú finnur á veggnum“.

„Já, já, slepp mér þá“.

„Hið þriðja er, að þú farir beina leið til Belsebúbs, þíns skriftaföður“, 
og að svo mæltu hratt hann munkinum með miklu afli á 
múrvegginn, og bærðist hann ekki úr því; en Larson skar síðan 
með morðhnífnum böndin af félögum sínum, og var nú einungis 
eftir að finna útganginn úr prísundinni.

Þegar flóttamennirnir höfðu læst dyrum hellisins utan frá og 
voru komnir upp í tröppugöng þau, er lágu upp í hallarloftin, 
námu þeir staðar til ráðagerðar. Ástand þeirra var ekki öfundsvert, 
því þeir vissu frá fyrri tímum, að tröppur þær lágu upp 
að svefnherbergi biskupsfurstans; varð svo fyrst að fara þaðan 
í gegn um tvö eða þrjú herbergi, en þá tók við vopnasalurinn 
og þá kom hallargarðurinn, en þaðan lá leiðin yfir fljótsbrúna, 
sem var varin af vopnuðum mönnum. Öll herbergin nema svefnherbergið, 
sem munkurinn virtist einn hafa ráð yfir, voru full 
af hermönnum, sjúklingum og gæzlukonum, þegar fangarnir 
voru tveim stundum áður leiddir niður. „Einn hlut harma ég“, 
mælti Larson, „að ég dró ekki belginn af rebba, þegar ég hélt 
í eyrun á honum. Hefði ég haft guðrækninnar belg, hefði ég 
getað gengið í gegnum endilangan hreinsunareldinn eins og 
annar Sál meðal spámannanna. En nú spyr ég í einfeldni minni, 
Bertel minn, hvernig við förum að komast héðan?“

„Við ryðjum okkur braut, varðliðið sefur og nú er reginnótt“.

„Ég játa, vinur, að skyldi nokkur, og þó það væri ég, Larson 
sjálfur, kalla þig geit, þá skyldi ég kalla hann lygara. Það er 
satt, að einu sinni tókstu nærri því <i>solus</i>, einn, <i>alienus</i>, aleinn, 
þennan kastala, en þá hafðir þú þó sverð í hendinni og nokkur 
þúsund röskva drengi fyrir aftan þig ... Þey, er nokkur að 
trampa á tröppunum? Nei, þar er enginn; við verðum að tifa 
eins og heimasætur; álfurinn hann Pekka slánast áfram eins og 
heill ríðandi herflokkur sé í hælunum á honum“.

Þeir félagar voru nú komnir þrjátíu eða fjörutíu höft upp 
tröppurnar og þá fyrst urðu þeir birtu varir hátt uppi á skörinni. 
Þeir námu þá staðar og drógu andann, allt var hljótt og kyrrt. 
Nú áræddi Larson að gægjast inn, stakk fyrst höfðinu inn, síðan 
fætinum og loks öllum sínum digra búk. „Við erum á réttri leið“, 
hvíslaði hann, „takið af ykkur stígvélin, allur herinn skal ganga 
á sokkaleistunum, <i>posito</i>, að herinn sé í nokkrum sokkum. Fram! 
fram!“

Svefnherbergi biskupsfurstans, sem þeir nú voru í komnir, var 
stórt og hafði verið hlaðið skrauti. Hálfslokknaður lampi sló 
daufum bjarma á hina gullnu refla á veggjunum; þar stóðu logagylltar 
myndir af helgum mönnum, en sængin var úr íbenviði, 
þar sem hinn gamli preláti hafði hvílt og sofnað frá sínu Rínarvíni. 
Þar var ekkert kvikt inni, en gegn um einn gluggann, sem 
sneri að hallargarðinum, mátti sjá hallarkirkjuna alla ljósum 
lýsta og fulla af fólki. Garðurinn sýndist líka fullur af mönnum 
og báru margir kerti.

„Það má salta mig niður í pækil eins og síld, ef ég get skilið, 
hvað þetta fólk hefst að um hánóttina“, umlaði kapteinninn í 
illu skapi. „Þeir hafa sjálfsagt samanstreymt til þess að horfa á 
hvernig gengur að steikja þrjá heiðarlega Finna við seinan eld 
allt eins og kola“.

„Við verðum að útvega okkur vopn og falla eins og hreystimenn“, 
sagði Bertel og litaðist fyrir í herberginu. „Ágætt!“ æpti 
hann hátt, „hér eru þrjú sverð og fleiri þurfum við ekki“.

„Og þrír daggarðar“, sagði Larson, sem fundið hafði dálítið 
vopnabúr bak við líkneski eitt í veggjarskoti. „Þessir verðugu 
feður fælast ekki daggarðana heldur en Austurbotnungarnir 
púúkóinn[* Finnskur beltishnífur.] sinn“.

„Ég held nú“, sagði Pekka, sem sjaldan var margmáll, og 
benti á flösku mikla þar í horni einu, „ég held, að fyrst þetta 
er jólanóttin sjálf, þá ...“.

„Dáðadrengurinn“, sagði kapteinninn og varð allur á lofti, „þú 
ert undarlega þefvís, þegar eitthvað er að fá í staupinu. Æruverði 
Jesúíti, þú hefir unnið eitt góðverk á ævinni. Jólanótt 
sagðirðu; hvers vegna sagðirðu það ekki fyrri, flónið þitt? Það 
er allt í augum opið, að hálf Würtzborg hefir hlaupið upp til 
hallarinnar til þess að hlýða messu hans Híerónýmusar. Samt 
er ég svei mér hræddur um, að honum þyki ílengjast nokkuð 
þeim góða manni. Sjáðu nú, vinur, nú drekk ég þína skál; fyrirliðinn 
á ætíð að ganga á undan liðsmönnum sínum með góðu 
eftirdæmi. Skál, drengir góðir ... en hver fjandinn ... Bölvaður 
karlinn hefir skammarlega leikið á okkur ... ég hefi 
drukkið ólyfjan, ég er bráðfeigur maður!“ og hinn ágæti kapteinn 
varð náfölur í framan.

En þeir Bertel og Pekka gátu varla varizt hlátri þrátt fyrir 
allar kröggurnar, þegar þeir sáu Larson hvítna af hrollinum, 
en biksortna um leið af vökva þeim, sem hann hafði drukkið og 
spýtt út aftur. „Taktu smærri sopana næsta sinn, þá þarftu ekki 
að drekka blek“, sagði Bertel.

„Blek — það var eftir honum, þessum arga og ærulausa blekbullara, 
að setja fram eitthvað fjandans glundrið. Tvennt svíður 
mér meira en allir brennudómar, það að hún snotra Kata mín 
með mjúku lófunum skuli hafa gabbað okkur, og það að ég 
skuli hafa drukkið þann vökva, sem mest er ofaukið í heiminum[** Hér steig Svanhólm á tána á Svenóníusi, sem aftur tók í nefið æði 
áhyggjusamlega.]. 
Skrattinn hafi hann — svei!“

„Ef við hefðum ekki annað að gera, gæti ég sýnt þér nokkuð, 
sem blekið hefir afrekað“, sagði Bertel, sem var að blaða í 
bréfahrúgu á borðinu: „Hér er bréf frá biskupsfurstanum ... 
hann kemur á morgun ... Við eigum að brennast hátíðlega. 
Fyrst skal fá okkur til að sverja frá okkur trúna með því að lofa 
okkur griðum ... en þó á að brenna okkur allt að einu. Viðbjóðslegt!“

„Rómverskt“, svaraði kapteinninn.

Nú hafði Larson fundið þrjár munkakápur. Þeir klæddust 
þeim og lögðu síðan upp til nýrrar glæfragöngu.

Tvö fyrstu herbergin voru mannlaus; einungis sáu þeir tvö 
sængurrúm bæld, þóttust þeir vita, að þar hefðu sofið þjónustubræður 
og gengið síðan út til messu. „Gott er þetta“, sagði Larson, 
„menn munu ætla okkur úlfa í sauðaklæðum, sem ætlum líka út 
til messu. Þey, þey! Heyrið þið ekkert? Kvenmannsrödd; kyrrir!“

Þeir námu staðar og heyrðu unga konu vera að biðjast fyrir. 
„Heilaga mær, fyrirgef þú mér rétt í þetta sinn, og frelsaðu líf 
mitt frá dauðum, þá skal ég á morgun vígjast nunna og þjóna 
þér til dauðans“.

„Þetta er Katrínar rödd“, sagði kapteinninn. „Skyldi hún vera 
saklaus, blessaður barnunginn? Sem ég lifi væri það ungum afreksmanni 
hneisa að frelsa ekki líf svo félegrar stúlku, sem 
hefir svo silkimjúka hönd“.

„Fljótt af stað“, hvíslaði Bertel í bræði. En kapteinninn hafði 
fundið litlar dyr lokaðar utan frá; fyrir innan var klefi og í 
klefanum skjálfandi stúlka. Augu hennar, sem vanizt höfðu 
myrkrinu, þekktu munkakápurnar; hún varpaði sér fyrir fætur 
kapteininum og hrópaði: „Líf, góði faðir, gefið mér líf! Ég skal 
meðganga, ég hefi hjálpað föngunum til að flýja, því ég gaf 
varðmönnunum vín. En þyrmið lífi mínu sakir miskunnar hinna 
heilögu; ég er svo ung, ég vil ekki deyja enn þá“.

„Nú, nú, hver andskotinn hefir sagt, að þú eigir að deyja, mín 
dáðríka dúfa?“ buldi í kapteininum. „Nei, lifa skaltu lengi með 
lófana þína litlu og mjúku og varirnar heitu, og svo sannarlega 
sem ég er enginn munkur heldur hann Lars Larson, kóngsins 
hátignar og krúnunnar kapteinn í hernum, tek ég þig hér 
með ... fyrir eiginkonu, heitandi þig að elska bæði í meðlæti 
og mótlæti“, hélt hann áfram, því hann hugsaði að þessi alkunni 
kirkjuformáli ætti að lesast allur úr því einu sinni var byrjað 
á honum.

„Af stað, af stað með stúlkuna eða án hennar! Það kemur 
einhver og nú er eftir að komast í gegn um vopnasalinn“.

„Heyrðu nú, Bertel minn, ég hefi aldrei þekkt jafnbráðlátan 
mann og þig. Hvernig er það, dúfan góð, þú ert ekki klausturvígð 
vænti ég, einungis nunnuefni? Jæja, það stendur mér nú 
reyndar á sama. Þú verður konan mín samt ... ef ég nokkru 
sinni kvongast. Hér liggur kápa, það er rétt, far þú í hana, og 
vertu regingsleg“.

„Það er engin kápa, það er messuhökull“, hvíslaði Katrín, sem 
varla var búin að ná sér eftir ofboðið og óttann.

„Hver skrattinn, messuhökull! Jæja, taktu kápuna, ég fer í 
hökulinn. Ég skal tóna <i>Dies iræ</i>[* Dagur reiði, dagur voða, etc., frægur kaþ. söngur.] í eyrun á þeim, svo þeim skal 
heldur finnast til“.

Í þessu heyrðist margra manna mál frá vopnasalnum og vakti 
það Larson af hans prestlegu hugleiðingum.

„Menn sakna Jesúmunksins og það er verið að leita hans; það 
er nú úti fyrir okkur og hlýzt það af þínu heimsku-masi“, hvíslaði 
Bertel óður og uppvægur. „Nú ríður lífið á að segja ekki til 
sín. Af stað öll fjögur“.

„Og latínan á undan“, sagði Larson.

Þau gengu út öll. Í vopnasalnum voru eitthvað þrjátíu sængur 
með sjúkum í, en einar tvær systur yfir þeim. Þetta var stór 
huggun, en því ófriðvænlegra var það, að þeim mættu tveir 
munkar, sem skiptust ákaft orðum á í dyrunum, þegar hinir 
ætluðu út. Þegar þeir sáu Larson með hökulinn og þrjá menn 
með kufla á eftir honum, brá hinum góðu guðsmönnum í brún. 
Kapteinninn hóf upp hönd sína til að blessa þá og mælti hátíðlega: 
<i>Pax vobiscum</i>[** Friður sé með yður.] og vildi ganga hægt og stillilega fram hjá 
þeim, en í því stöðvaði hann annar munkurinn, leit á hann hátt 
og lágt og mælti síðan: „Æruverði faðir, hver er sá, sem heiðrar 
höllu vora á svo óvenjulegum tíma ...?“

„<i>Pax vobiscum</i>“, svaraði hann aftur með guðhræddum málrómi.

„Guðsmaðurinn Híerónýmus skipar ykkur að syngja af öllum 
kröftum — hans háæruverðugheit er veikur — hefir tannpínu“.

„Við skulum finna hans háæruverðugheit“, sagði hinn munkurinn 
og gekk inn í innra herbergið. En hinn þreif í hökul Larsons 
og leit framan í hann, svo hinum leizt ekki lengur á blikuna:

„<i>Quis es et quid vultis?</i>“[*** „Hver ertu og hvað viltu“. Larsons svar er vitleysa, eins og latína hans.] spurði munkurinn og hvessti á hann 
augun.

„<i>Quis vus et quid eltis!</i>“ svaraði kapteinninn í fullkomnu fáti. 

„<i>Qui, quæ, quod, meus tuus suus</i>. Farðu til fjandans, þinn sköllótti 
hræfugl!“ grenjaði hann og gleymdi öllu gáti. Hann hratt 
nauðugum munkinum inn í herbergið og lokaði dyrunum. Síðan 
hlupu þau öll niður í garðinn. Þar var 	háreysti mikil, æptu 
munkarnir með óhljóðum, en nunnurnar tóku undir og fólksfjöldinn, 
sem fyllti garðinn, tók að hlusta.

[181.png]

„Við erum farin“, hvíslaði Katrín, „ef við komumst ekki á 
bak við að brúnni!“ Þau runnu þangað — hávaðinn óx, þau 
fóru fram hjá vörðunum við stóra hliðið. „Halt, wer da?“ „Pétur 
og Páll“, svaraði Bertel skjótt. Þau sluppu út. Til allrar hamingju 
lá gamla brúin niður. En allur kastalinn var í uppnámi. „Við 
steypum okkur í fljótið, nóttin er myrk og þeir finna okkur ekki“, 
sagði Bertel.

„Nei“, mælti Larson hátt, „ekki skil ég við stúlkuna mína, 
þótt hálsinn sé í veði“.

„Hér standa söðlaðir hestar, af stað!“

„Á bak, þú hin indælasta allra nunna í Frankahéraði, í söðulinn!“

Að svo mæltu varp hinn vaski kapteinn sér í söðulinn og 
sveiflaði Katrínu skjálfandi á bak fyrir framan sig. Síðan þeystu 
öll af stað út í náttmyrkrið. En á eftir sér heyrðu þau óp og 
háreysti, og herklukkurnar kváðu við í hverjum turní. Öll Würtzborg 
hlustaði forviða og skildi ekki í hver ólæti hefði yfir dunið 
sjálfa hina helgu nótt.



4. Bernharð hertogi og Bertel


Þrem mánuðum eftir þá atburði, sem frá var sagt í síðasta 
kafla, hittum vér aftur Bertel lautenant í forsal einum við hina 
herbúðalegu smáhirð, sem Bernharð hertogi af Weimar hélt ýmist 
í Nassá eða annars staðar, þar sem hann þóttist þurfa að 
sitja. Það er vordagur í marzmánuði 1633. Aðstoðarforingjar gengu 
út og inn, og hraðboðar skunduðu í allar áttir, því að hertoginn 
hafðí yfir að sjá mikinn hluta af Þýzkalandi sunnan og vestan 
og tímarnir voru allískyggilegir. Hinn ungi fyrirliði varð fyrst 
að bíða alllanga stund, en þá var honum fylgt inn til hertogans. 
Hann leit annars hugar upp frá skjölum sínum og landsuppdráttum, 
eins og hann biði eftir ávarpi, en Bertel þagði.

„Hver eruð þér?“ spurði hertoginn hart og þurrlega.

„Gústaf Bertel, við finnska riddaraliðið hans hátignar“.

„Hvað viljið þér?“

Ungmennið blóðroðnaði við og svaraði engu. Hertoginn tók 
eftir því og leit við honum með óánægjusvip.

„Ég skil það“, sagði hann loksins, „þér hafið að venju verið 
í barsmíði við þýzku fyrirliðana út úr kvennamálum. En ég þoli 
ekki slíka hluti. Hermaðurinn á að geyma sverð sitt handa ættjörðu 
sinni“.

„Ég hefi í engu barsmíði verið, náðugi herra“.

„Enn verra en það? Þá eruð þér kominn til að biðjast heimfararleyfis 
til Finnlands. Það fáið þér ekki; ég þarf manna minna 
við; þér verðið kyrr þar sem þér eruð, lautenant. Farið þér vel“.

„Ég kem ekki til að biðja um heimfararleyfi“.

„Nú, hvern fjandann eruð þér þá að erinda? Getið þér ekki 
sagt það blátt áfram? Fljótt og fáort! Felið prestunum að lesa 
bænir, og stúlkunum að roðna!“

„Þér hafið, náðugi herra, tekið á móti hring af Gústaf konungi ...“.

„Þess minnist ég ekki“.

„ ... sem hans hátign bað yður, herra hertogi, að skila fyrirliða 
einum við lífvörð hans“.

Hertoginn strauk hendinni um sitt háa enni. „Sá fyrirliði er 
dauður“, mælti hann.

„Ég er þessi fyrirliði, herra. Ég varð sár við Lützen og féll 
óðara í hendur keisarans mönnum“.

Hertoginn benti Bertel að ganga nær sér, virti hann vandlega 
fyrir sér og sýndist ánægjulegri eftir.

„Lokið dyrunum“, mælti hann, „og setjist hér hjá mér“.

Bertel hlýddi, og varð brennheitur í kinnum af óþreyju.

„Ungi maður“, sagði hertoginn, „þér berið vitnisburðinn um 
kynferði yðar á enninu, enda krefst ég ekki annarra sannana. 
Móðir yðar er bóndadóttir frá Stórkýró á Finnlandi og heitir 
Emerentía Aronsdóttir Bertíla“.

„Nei, herra hertogi. Sú kona, sem þér nefnið, er elzta systir 
mín, borin í fyrra hjónabandi föður míns. Ég hefi aldrei séð 
móður mína“.

Hertoginn horfði á hann forviða. „Nú þá“, sagði hann seinlega, 
um leið og hann blaðaði í skjalaveski sínu, „við skulum 
samt tala um þessa <i>yðar systur</i>, Emerentíu Aronsdóttur. Faðir 
hennar hafði sýnt Karli konungi níunda góða þjónustu og skyldi 
sjálfur kjósa sér laun fyrir. Hann bað leyfis til að senda dóttur 
sína, sem þá var hans einbirni, til Stokkhólms, til þess að hún 
yrði upp alin ásamt tignum meyjum við hirð drottningarinnar“.

„Það er mér að mestu ókunnugt“.

„Þegar hún var þrettán ára gömul, var þessi unga bóndadóttir 
send til Stokkhólms, þar sem hégómagirni og auður föður hennar 
útvegaði henni uppeldi, miklu æðra en stétt hennar hæfði. Hann 
brann af metorðagirnd og þegar hann gat ekki sjálfur náð skjaldarmerki, 
skírskotaði hann til hinnar aðalbornu ættar dóttur sinnar, 
því að fyrri kona Bertílu var foreldralaus jungfrú af ættinni 
Stjarnkross; var hún og arflaus sakir Kylfustríðsins, enda vildu 
hinir ríkilátu frændur hennar ekki við hana kannast úr því 
hún gekk að eiga hinn auðuga bónda Bertílu. Þessi unga Emerentía 
varð margt og mikið að þola sakir spotts og öfundar jafnaldra 
hennar í Stokkhólmi; margar þeirra voru snauðari en hún og gátu 
illa unað því að óaðalborin mær sæti við hlið þeirra sem jafnborin. 
En fegurð hennar var jafnsjaldgæf sem kvenprýði hennar og 
gáfur. Áður en tvö ár voru liðin hafði hún til fulls numið alla 
hæverskusiði hirðarinnar, en geymdi þó um leið óspillt sakleysi 
hjartans úr óbreytta lífinu. Þetta fáséða samband gæzku og fegurðar 
minnti marga gamla menn á ástúðlega konu í ungdæmi 
þeirra – Karenu Mánadóttur“.

Þegar hertoginn sagði þetta, horfði hann hvasst framan í hinn 
unga fyrirliða. En Bertel lét sér hvergi bregða; allt þetta var 
honum ókunnugt og óskiljanlegt.

„Nú vel“, mælti hertoginn eftir litla þögn, „það leið ekki á 
löngu áður en menn tóku eftir fríðleik þessum. Kornungur maður 
stórættaður varð brátt ástfanginn í þessari blómarós, sem ekki 
var þá nema fimmtán ára og svaraði honum á sama hátt með 
innileik frumástanna. Þessi samdráttur duldist ekki lengi fólki 
hins tigna ungmennis. Stjórnvizkan varð hrædd, tignardrambinu 
þótti sér vera misboðið, er slík virðing var veitt svo smáættaðri 
stúlku. Menn tóku því þau ráð saman, að hana skyldi gifta fyrirliða 
af ótiginni ætt, en frægum hreystimanni frá danska ófriðnum. 
Þessi ráðagerð kom hinum ungu elskendum til eyrna. Vesalingar, 
þau voru bæði svo ung, hann 17, en hún 15 ára, bæði 
ókunnug reynslunni og unnust hugástum. Skömmu síðar fór hinn 
ungi maður af landi burt til hersins á Póllandi, gjaforð meyjarinnar 
fórst fyrir og hún var send með svívirðing heim til kotbæjanna 
á Finnlandi. Viljið þér vita meira, Bertel lautenant?“

„Ég skil ekki, herra hertogi, hvað saga systur minnar getur 
átt við ...“

„ ... hringinn, sem þér spyrjið um? Verið þolinmóður. Þegar 
hinn ungi maður fór í herinn og gekk að finna unnustu sína í 
síðasta sinni, gaf hún honum hring, en ekki er mér kunnug 
hans fyrri saga; var það mælt, að fjölkunnugir Finnar hefðu 
smíðað hann og fylgdi honum álög. Lagði hún ríkt á við unnusta 
sinn að bera jafnan hringinn á fingri sínum, þá er hann 
kæmi í hættur og mannraunir, og mundi hann þá aldrei verða 
sári særður. Tvisvar gleymdist sú varúð, öðru sinni við Dirschá 
...“

„Guð minn góður!“

Geðshræring Bertels var svo mikil, að allur roði hvarf úr 
kinnum hans og stóð hann nú náfölur eins og marmari.

„Ungi maður, nú vitið þér nokkuð af þeim hlutum, sem yður 
ber að vita, en ekki allt. Við höfum nú talað um systur yðar, 
en nú víkur sögunni að yður sjálfum. Hans hátign, konungurinn 
hafði í ráði að veita yður skjaldarmerki, sem hreysti yðar og 
framganga hafði unnið til. En hinn gamli Aron Bertíla hafði 
beiðzt þess af konungi, að hann sæi svo fyrir, að þér mættuð 
vinna yður allan frama, en með engu móti mætti hann gera 
yður að aðalsmanni, svo mikla heift bar hann til hinna tiginbornu. 
Konungurinn þóttist ekki mega synja föðurnum þessarar 
bænar hans ... fyrir þessa sök eruð þér enn maður ótiginn. 
En ég, sem engu heiti er bundinn við föður yðar, ég gef yður, 
ungi maður, kost á að þiggja bæði riddaraspora og skjaldarmerki“.

„Herra hertogi, — þessi mildi yðar gerir mig orðlausan, 
hvernig hefi ég hana verðskuldað?“

„Hvernig?“ sagði hertoginn og brosti eitthvað kynlega, „ég 
heyri, að þér hafið ekki skilið mig, vinur minn“.

Bertel þagði. „Gott og vel, hvort sem það er með eða móti 
vilja yðar, skoða ég yður nú þegar í tiginna manna tölu. Við 
tölumst við í annað sinn um þann hlut. Hringurinn yðar — ég 
var búinn að gleyma honum — munið þér hvernig hann lítur 
út?“ Og hertoginn leitaði ákaft í fórum sínum.

„Það er sagt, að konungurinn hafi borið eirhring og muni 
vera grafið á hann innanverðan töframark og stafirnir R. R. R.“

„Vera má, að ég hafi týnt honum, því að ekki finn ég hann. 
Hver fjandinn hefir tóm til að muna slíkan hégóma. Hringnum 
hlýtur að hafa verið stolið úr leyniskríni mínu. Finni ég hann 
aftur, skal ég fá yður hann; finnist hann ekki, vitið þér þó 
það nú, sem meira er í varið. Farið nú, ungi maður, og sjáið 
þér um að verðskulda trúnað minn og minning hins mikla konungs. 
Enginn maður má vita þá hluti, sem ég hefi sagt yður. 
Farið vel, við finnumst síðar“.



5. Ást og hatur sættast heilum sáttum


Aftur hverfum við frá vorblíðu Þýzkalands norður í kulda 
vetrarins. En áður en við höldum lengra fram á þrjátíuárastríðsins 
blóðugu braut, verðum við að bregða oss lengst norður 
í Austurbotn og finna tvær höfuðpersónur sögunnar.

Það var um jólaföstubyrjun árið 1632. Ofsaveður með kafaldshríð 
dundi á veggjum Krosshólms kastala og hleypti brimöldum 
Kyrjálabotnsins upp á hinar ísbryddu strandir. Allar sjóferðir 
voru úti það árið og enginn komst yfir hafið. Í júlímánuði höfðu 
nýliðssveitirnar úr Austurbotni lagt af stað, fyrst til Stokkhólms, 
en þaðan til Strælu, og biðu Finnar nú fréttanna frá ófriðnum 
með óþolinmæði. Þá varð sá atburður í miðjum nóvembermánuði, 
að fregn kom upp og flaug um landið, að konungurinn væri fallinn. 
Þess konar fregnir berast í lausu lofti, og vita menn ekki 
á hvern hátt eða hvaðan þær koma; enda órar menn jafnan 
fyrir illtíðindum, þótt enn séu í fjarska, svo sem þegar jarðskjálftar 
vekja ótta eða ókyrrleik í hugum manna, langt fyrir 
utan svið þeirra. En þessi fregn hafði oftar en einu sinni áður 
flogið fyrir, en verið borin til baka; treystu menn fastlega hamingju 
Gústafs, og nú er þessi fregn var látin óstaðfest, gleymdist 
hún aftur og var haldin skröksaga ein. Eftir því má oft taka 
í lífinu, að eins og mönnum er oftlega illa til þess, er menn 
hafa gert illt ósjálfrátt, eins er mönnum vel til þess, er menn 
hafa fengið færi á að gera vel við. Frú Marta í Krosshólmi þóttist 
töluvert af framkomu sinni, er hún varði kastalann móti hinum 
ölvuðu dátum og þakkaði lengi hugprýði sinni, að honum varð 
borgið. Og það, að hún barg lífi Regínu lét hana stórum vaxa í 
augum frúarinnar, enda gat hún heldur ekki neitað því, að jungfrúin 
hafði vakið fulla undrun hennar með snarræði og uppoffrun. 
Þóttist hún mjög af því að geyma svo stórborinn fanga; 
gætti hún hennar jafnstranglega sem fyrr, en fríðara herbergi 
fékk hún henni, leyfði hinni gömlu Dóróþeu að þjóna henni 
og hélt hana einkar vel með mat og drykk. Regína lét og minni 
metnað og kulda í ljósi en fyrr; bar það nú stundum við, að 
hún gegndi frú Mörtu litlu orði eða lyti með kollinum, en við 
réttunum, sem fram voru settir, feitu kálfunum, tvígilda bjórnum 
og öðru góðgæti, hreyfði hún lítið; var svo að sjá, sem hún 
léti sér allt á líku standa, þuldi sí og æ á tölur sínar, en lét að 
öðru leyti hvern dag koma og fara sem annan.

Frú Marta þóttist vera sannfærð um, að fangi hennar væri 
einhver hin mesta prinsessa eða konungsdóttir, þótt hún ekki væri 
skilgetin dóttir rómverska keisarans sjálfs. Henni kom því það 
óheillaráð í hug að gera tilraun til að láta svo stórborna konu 
kasta sinni kaþólsku trúarvillu; hugsaði hún sér að koma miklu 
til leiðar með því móti síðar meir, er ófriðnum létti og Regína 
yrði útleyst. Regína varð því fyrir trúarfortölum, sem hún sjálf 
hafði boðið hinum mikla Gústaf konungi, en trúarboðstilraun frú 
Mörtu var öll klúrari og stirðvirkari. Hún ruddi í hana hrúgum 
af prédikunarbókum, sálmum og kverum, en stundum hélt hún 
fyrir henni hrókaræður með orðskviðum og glósum, og þegar 
það dugði ekki, sendi hún kastala-prestinn og lét hann prédika 
fyrir fanganum. Við öllu þessu skaut jungfrúin skolleyrunum, 
eins og nærri má geta. Hún var fastari fyrir í trú sinni en svo, 
að hún gæti hlustað með þolinmæði á það, sem talað var; leiddist 
henni mjög þær fortölur, svo að vistin í Krosshólmi varð 
henni með hverjum degi leiðari, enda var henni vorkunn þótt 
hún þreyði leynilega lausnardag sinn og frelsi. Dóróþea varð 
aftur á móti æf og uppvæg í hvert skipti sem villupresturinn 
eða hin harðvítuga húsfreyja hófu þeirra prédikanir; þuldi hún 
þá blaðalaust langar bænir og bannsetningar, sumt á latínu, en 
mest á lágþýzku, og varð oftast árangurinn sá, að hún var sett 
í fangelsi kastalans og látin dúsa þar nokkra daga þangað til 
henni tók að leiðast eftir jungfrúnni sinni og geðið mýktist. 
Þannig leið misseri af fangavist Regínu.

Að betra haldi kom velvild frú Mörtu, þar sem hún leyfði 
Regínu að vinna handavinnu, og var kostulegt verkefni í því 
skyni fengið sent frá Stokkhólmi. Gat hún nú saumað Maríu mey 
með barnið, úr gulli og silfri á silkidúk. Hugði frú Marta í einfeldni 
sinni, að það ætti að verða altarisdúkur, sem Regína kynni 
að gefa Vasakirkju eins og menjagrip til minnis um það, að 
hugur hennar væri snúinn. En hvert hermannsauga hefði fljótt 
séð hvers kyns var, að það var fáni fyrir hina kaþólsku trú, 
sem fanginn bjó til í eftirvæntingu þess dags, þegar handaverk 
hennar væri borið á stöng fyrir brjóstfylkingu hinna rétttrúuðu 
herskara.

Ekki féll þó frú Mörtu alls kostar vel í geð þessi Maríumynd; 
þótti henni hún bera of umfangsmikla dýrðarkórónu á dúknum 
til þess hún gæti heitið fyllilega lúthersk. Fyrir því hugsaði hún 
sér að útvega fanga sínum annan betur fallinn starfa. Svo bar 
við á stundum, að þegar Emma, dóttir bændakonungsins í Stórkýró, 
kom til bæjarins, gerði hún sér erindi upp til kastalans 
og reyndi að vinna hylli jungfrúarinnar meðal annars með því 
að gefa henni nokkrar hankir af hinu smæsta og mýksta hörgarni, 
því, sem engin í því byggðarlagi gat spunnið eins og hún. 
Frú Mörtu datt því einn dag það ráð í hug að kenna fanganum 
sínum að spinna og fá Emmu til að kenna henni þá list. En í 
laumi varð Emma þessu sárfegin. Það, að hin fangna jungfrú 
hafði verið konunginum svo handgengin, gerði hana í augum 
Emmu mjög svo merka og fræga. Hlakkaði hún til að heyra 
hana tala um hann, hetjuna, konunginn, hinn mikla og ógleymanlega, 
sem ljómaði í hugskoti hennar meira en mennskur maður; 
girntist hún að fá að vita hvað hann hefði sagt, hvað hann hefði 
gert, hvað honum hefði þótt vænt um og hvað hann hefði hatast 
við hér á jörðu. Hún vildi í einu verða hrifin af ljóma frægðar 
hans og deyja sjálf í gleymsku. Vesalings Emma!

Á þennan hátt komu aftur kunnugleikar með þeim Regínu.

Í fyrstu tók jungfrúin henni fálega og alllítt fannst hinni 
stórlátu furstadóttur um spuna hennar, en smám saman vakti 
hið hógværa og blíða fas Emmu velvild hennar og hin eðlilega 
eftirþrá að skipta orðum við einhvern fyrir utan veggi fangelsisins 
gerði hana opinskárri. Lítið spunnu þær að sönnu, en þær 
ræddu saman eins og húsfreyja og þerna væri, einkum þá dagana 
þegar Dóróþea beið innilokuð sakir tungu sinnar, og nú kom 
Emmu í góðar þarfir, að hún á yngri árum hafði lært nokkuð 
í þýzkri tungu. Hafði hún jafnan gott lag á að leiða talið til 
konungsins; hún var kvenna vitrust og leiddi því skjótt grun í, 
að Regína geymdi minning konungsins í djúpum ástardraumi. Hins 
vegar renndi Regína hvergi grun í, hvað fyrr hafði drifið á daga 
Emmu; hugði hana svo spurula sakir þeirrar venjulegu forvitni, 
sem háleitir hlutir jafnan kveikja hjá ómenntuðu fólki. Oft 
fannst henni mikið um svör og hugsunarhátt hinnar óbreyttu 
bóndadóttur, svo að hana furðaði stórlega; virtist henni eitthvað 
það í henni búa, sem fullt var mótsagna, svo hún spurði sjálfa 
sig, hvort kona þessi mundi ekki vera njósnari, en þó iðraði 
hana jafnskjótt eftir að henni skyldi detta slíkt í hug. Þegar spunakonan 
leit til hennar sínum ljósskæru, mildu augum, bjó eitthvað 
það í þeim, sem hvíslaði að Regínu og sagði: þessi stúlka 
er enginn hræsnari.

Þannig sátu þær saman einn dag í byrjun desembermánaðar; 
hafði Dóróþea þá enn þá einu sinni verið lokuð inni fyrir skammaryrði 
við prestinn. Það var bersýnilega margt ójafnt á komið 
með þessum tveimur konum, sem örlögin höfðu saman leitt um 
langa vegu, og sem báðar höfðu hugann á sömu stöðvum. Önnur 
barnung, fríð, stórhuga, hrafnsvört og hvöss á brá, furstainna 
þótt fangi væri; hin miðaldra kona, björt á brá, fögur og blíð, hæg 
og hæversk, frjálsleg en þó miklu lítilsigldari. Regína var 17 ára, 
en margur mundi hafa ætlað hana tvítuga; Emma var hálffertug, 
en svo æskuleg og saklaus á svip og í fasi, að stundum mættu 
menn snöggvast hafa haldið, að hún væri ekki nema 17 ára. 
Hún hefði getað verið móðir Regínu, og þó mátti skoða hana, 
sem svo margt hafði reynt, eins og barn við hlið hinnar bráðþroskuðu, 
suðrænu meyjar, sem hjá henni sat.

Jungfrúin hafði spunnið um stund og aftur og aftur slitið 
fyrir sér þráðinn. Hún skaut nú rokknum frá sér, gröm og óþolinmóð 
og tók til sauma sinna. Þetta hafði einatt áður komið fyrir 
og kennslukonan var því alvön.

„Þetta er fögur mynd“, mælti Emma og leit á silkidúkinn, 
„hvað á hún að þýða?“

„Sankti María, heilaga guðsmóðir“, svaraði Regína og gerði 
krossmark, eins og vandi hennar var í hvert sinn, sem hún nefndi 
nafn Maríu meyjar.

„Og til hvers á að hafa það?“ spurði hin aftur í einfeldni.

Regína leit við henni og tortryggni flaug henni aftur í hug, 
en hvarf þó óðara aftur. „Ég sauma stríðsmerki hinnar heilögu 
trúar handa Þýzkalandi“, svaraði hún einarðlega. „Þegar það 
á síðan blaktir á lofti skulu villumennirnir flýja fyrir reiði guðs 
móður“.

„En þegar ég hugsa til guðs móður“, svaraði Emma, „hugsa 
ég mér hana milda, góða og friðsæla; ég ímynda mér hana eins 
og móður, sem öll er þar, sem elska hennar er“.

„Guðs móðir er himnanna drottning, hún vill stríða við hina 
óguðlegu og leggja þá að velli“.

„Þegar guðs móðir leggur til bardaga mun Gústaf konungur 
Adólf ganga í móti henni með beru höfði og óbrugðnu sverði, 
beygja kné fyrir henni og segja: Heilaga mær, ég stríði ekki þér 
til dýrðar, heldur frelsaranum, syni þínum. Og þá mun sankti 
María svara brosandi: Sá, sem stríðir sakir sonar míns, hann 
stríðir einnig fyrir mínar sakir, því að ég er móðir“.

„Konungur þinn er trúarvillumaður“, sagði þá Regína reiðugleg, 
því ekkert féll henni miður en mótsagnir móti þeirri trú, 
þar sem himnadrottningin María er eitt mikið máttaratriði. „Konungur 
þinn er harðstjóri og samvizkulaus maður, sem leitt hefir 
reiði allra dýrlinga yfir höfuð sitt. Veiztu það, Emma, að ég 
hata konunginn þinn?“

„Og ég elska hann“, sagði Emma svo lágt að varla heyrðist.

„Já“, sagði Regína, ,ég hata hann eins og dauðann, syndina 
og glötunina. Væri ég karlmaður með hraustri hendi og héldi 
á sverði, skyldi mitt ævimark vera að eyða herskörum hans og 
verkum. Gott áttu Emma, sem ekki þekkir ófriðinn, þú veizt 
lítið um hvað Gústaf Adólf hefir gert oss aumum kaþólskum þjóðum. 
En ég hefi séð það, og land mitt og trú mín krefjast hefnda. 
Það koma stundir yfir mig, að ég gæti tekið líf hans“.

„Og þegar jungfrú Regína bregður upp sinni hvítu hendi með 
hvassa hnífnum móti lífi konungsins, þá berar konungurinn brjóst 
sitt þar sem hans hrausta hjarta slær inni fyrir og hann lítur 
til hennar með tign og rósemi í augum og mælir: þú hin smáa, 
bjarta hönd, sem saumar mynd guðs móður, sting mig með 
hnífnum, ef þú orkar, hér er hjarta mitt fyrir, hér slær það 
fyrir frelsi veraldarinnar og hennar ljósi. Og þá mun höndin 
hníga niður hægt og seint og daggarðurinn detta áður en nokkurn 
varir úr henni, og þá mun guðs móðir á dúknum brosa, því 
hún vissi vel, að svo mundi fara, því fyrir henni sjálfri fór á 
sömu leið. Því að Gústaf konung má enginn deyða, enginn hata; 
guðs engill gengur við hlið honum og snýr reiði mannanna í 
elsku“.

Regína gleymdi vinnu sinni og leit framan í Emmu sínum stóru, 
dökku, votu augum. Í orðum hennar var svo mikið óvænt og 
henni þó svo kært að heyra; en hún þagði; loksins mælti hún: 
„Konungurinn á töfragrip“.

„Já“, sagði Emma, „töfragrip ber hann, en það er ekki eirhringurinn, 
sem mennirnir tala um, það er hans hugstóra mannelsku-hjarta, 
sem afneitar öllu sakir hins góða á jörðinni. Þegar 
hann var barnungur maður og hafði enga frægð eða afrek unnið, 
átti einungis sitt gullbjarta hár og háu hvarma og sín mildu, bláu 
augu, þá bar hann engin töfraþing, og þó gekk blessun og elska 
og hamingja við hlið honum. Allir englar á himnum og allir menn 
á jarðríki unnu honum“.

Það tindruðu tár í augum Regínu.

„Hefur þú séð hann meðan hann var ungur?“

„Hvort ég hef séð hann! Já“.

„Og þú hefir elskað hann eins og allir aðrir?“

„Meira, jungfrú, en allir aðrir“.

„Og þú annt honum enn þá?“

„Já, ég ann honum — mikið — eins og þér gerið. En þér 
viljið deyða hann, en ég vil deyja fyrir hann“.

Regína hljóp upp, brast í grát, þreif Emmu í faðm sér og 
kyssti hana. „Trú því ekki, að ég vilji deyða hann — ég, ó, 
heilaga María, ég, sem vildi þúsund sinnum láta líf mitt í hans 
stað. En veiztu það, Emma, að það er kvöl, sem þú getur ekki 
skilið, sundurliðandi kvöl, þegar maður elskar mann, stórhetju, 
ímynd hins æðsta og fegursta í lífinu, og svo kemur vor heilaga 
trú og býður oss að hata þennan mann, deyða hann, ofsækja 
hann og elta að dyrum grafarinnar. Þú veizt ekki, þú ert sæl, 
þú þarft ekki annað en að elska og blessa, þú veizt ekki hvað 
það er að hrekjast milli ástar og haturs eins og skip á óðum 
öldum; að neyðast til að bölva þeim, sem vér elskum og blessum 
fram í dauðann, og sitja svo innan fangelsisins veggja, herfang 
stríðandi tilfinninga, sem berjast um völdin innst í hjarta 
voru. Æ, ég lifði þá nótt, þegar ég vildi sætta elsku mína og 
trúarbrögð og leiða hinn volduga á rétta leið til sáluhjálpar. Hefðu 
hinir heilögu þá látið mín veiku orð sannfæra hans vantrú - 
þá hefði hin vesala Regína fylgt honum með gleði eins og hans 
aumasta ambátt alla hans ævi gegn um, og tekið með brjósti sínu 
móti öllum oddum, öllum kúlum, sem leita hjarta hans. En hinir 
heilögu unnu mér ekki, óverðugri, svo mikillar frægðar, og fyrir 
því sit ég nú hér fangi sakir trúar minnar og ástar, og þótt einhver 
engill kæmi og niðurrifi þennan fangelsisvegg og segði við 
mig: Flý, land þitt bíður þín, þá mundi ég svara: Það er hans 
vilji, hans, sem ég elska, sakir hans líð ég þetta og fyrir hans 
sakir verð ég kyrr þar sem ég er. Og enn trúir þú, að ég vilji 
deyða hann!“

Og Regína grét ákaflega með afli og ofsa hinnar brennandi 
ástríðu, sem svo lengi hafði verið innibyrgð. Emma strauk hina 
svörtu lokka frá enni hennar og horfði með blíðu og ástúð í 
hennar társtokknu augu og mælti með spámannlegri andagift: 
„Grátið ekki svo, sá dagur mun koma, að þér fáið að elska hann 
án þess að þurfa að óska honum ills um leið“.

„Sá dagur kemur aldrei, Emma“.

„Jú, hann kemur, þegar Gústaf konungur Adólf er látinn“.

„Ó, þá vil ég aldrei þann dag sjá! Heldur vil ég kveljast alla 
ævi — það er þó fyrir hans sakir“.

„Jú, jungfrú, sá dagur kemur víst. Ekki fyrir því, að þér eruð 
ung og hann eldri. En hafið þér aldrei heyrt sagt um barn, sem 
er efnilegra en önnur börn: það lifir ekki lengi, það er of gott 
fyrir þennan heim! þannig finnst mér því sé varið með Gústaf 
konung. Hann er of mikill, of göfugur, of góður til þess að fá 
að lifa lengi. Englar guðs vilja ná honum áður en líkami hans 
visnar og sál hans dofnar. Trú mér, þeir taka hann frá okkur“.

Regína horfði á hana eins og óttaslegin.

„Hver ert þú, sem talar slíkum orðum? Hvernig ljóma þín 
augu! Þú ert ekki sú, sem þú sýnist. Hver ertu þá? Heilaga guðs 
móðir, geymdu mig!“

Og Regína stökk upp, hrifin af hjátrúar vantrú þeirri, sem 
var einkenni hennar aldar. Vera má, að hún gerði sér enga verulega 
grein fyrir hræðslu sinni, en ræða Emmu hafði ætíð sýnst 
henni svo kynleg, að koma frá vörum ómenntaðrar bóndadóttur 
í þessu tryllta landi.

„Hver ég sé?“ sagði Emma með sömu blíðu og áður. „Ég er 
kona, sem elska, það er allt og sumt“.

„Og þú segir, að konungurinn muni deyja“.

„Guð einn ræður örlögum mannanna, og hinn mesti allra 
manna er þó ekki meira en maður“.

Í sama bili tók einhver í hurðarlásinn, og frú Marta kom inn, 
hátíðlegri í bragði en venja var til og fölari. Í stað hins venjulega 
ljósröndótta ullarkjóls bar hún nú dökkan búning og allt fas 
hennar benti á eitthvað óvenjulegt. Undanfarið samtal þeirra 
Regínu olli því, að þær spruttu báðar upp við sýn hennar.

Emma bliknaði eins og nár, gekk beint í móti frú Mörtu, leit 
skarpt framan í hana og sagði lágt, en með mikilli áreynslu:

„<i>Konungurinn er dáinn!</i>“

„Veiztu það nú þegar?“ sagði frúin undrandi. „Guð miskunni 
oss. Þessi Jobs tíðindi ber hraðboði, sendur landveg kringum 
hafið“.

Regína hneig niður í ómegin.

Emma hélt ráði og rænu, þótt hjartað væri hálfbrostið, og fór 
að reyna til að lífga Regínu.

„Konungurinn hefir þá fallið á vígvellinum meðan stóð á 
sjálfum sigrinum?“ spurði hún enn fremur hina undrandi húsfreyju.

„Á vígvellinum við Lützen þann 6. nóvember og var að vinna 
hinn ágætasta sigur“, svaraði frúin og undraðist æ því meir, að 
Emma skyldi líka vita það.

„Vaknið upp, náðuga jungfrú, hann hefir lifað og dáið eins og 
stórhetja, maklegur aðdáunar allrar veraldarinnar. Hann hefir 
fallið á stundu sigursins, í miðju sólskini sinnar frægðar; nafn 
hans mun lifa allar aldir, og þetta nafn skulum við báðar blessa!“

Regína upp lauk sínum dreymandi augum og hóf hendur sínar 
til bænar: „Ó, þú guðsmóðir“, sagði hún, „ég þakka þér, að þú 
hefir kallað hann úr heiminum í öllum mikilleik sínum og burt 
tekið um leið þá bölvun, sem bjó yfir hjarta mínu!“

Emma féll á kné og baðst fyrir við hlið hennar.

En fyrir utan kastalagarðinn stóð hávaxinn, hvíthærður öldungur 
með ásjónu stirða og grettna af hryggð og örvilnun.

„Bölvun yfir verki mínu!“ sagði hann. „Endaslepp urðu ráðin 
mín, og takmarkið, sem ég hefi barizt fyrir, er gengið mér úr 
greipum! Heimskinginn ég, að reiða mig á örlagaþráð nokkurs 
manns, að ég skyldi lifa í þeirri von, að konungurinn mundi ganga 
við frændsemi þess, er hann átti með réttu, — að ég skyldi ætla 
ég mundi lifa það, að dóttursonur hans Arons Bertílu yrði frægur 
af afreksverkum og næði þeim metorðum, er gerðu hann jafnan 
erfingja hinnar sænsku kórónu. Nú er konungurinn dauður og ættingi 
minn umkomulaus unglingur, sem bráðum hverfur og gleymist. 
Nú ætti það að bætast ofan á, að hann fái aðalsmerkið og 
gangi í lið með blóðsugunum, sem setja sig upp á milli ríkisins 
einustu stórvelda, konungsins og þjóðarinnar. Heimskur var ég, 
heimskur var ég, nú er konungurinn allur! Far þú í gröf þína, 
gamli Bertíla, til bróðurbanans Jóhanns konungs og aðalsmannsræningjans 
Karls og geymdu ráðagerðir þeirra hjá ormunum, sem 
nú þegar hafa lokið Gústafi kóngssyni og Karenu Mánadóttur!“

Og öldungurinn þreif hart í hönd Emmu, sem út kom í því, 
og sagði:

„Komdu, við bæði eigum nú ekkert ógert hér í heimi“.

„Jú“, svaraði Emma, „við eigum enn þá son eftir bæði“.



6. Orustan við Nörðlingen


Þangað til hafði ljónið sænska fyrir Gústaf Adólf og kappa 
hans unnið hvern sigurinn á fætur öðrum og steypt til jarðar 
öllum sínum mótstöðumönnum með efldum hrammi. En loks 
rann upp dagur óhamingjunnar; stórorusta sú var nú háð, er 
hafði skæðan ósigur í för með sér fyrir hin sigursælu vopn 
Svíanna.

Hinn aldrei metti en þó ómissanlegi Wallenstein var fallinn í 
Eger fyrir landráð sín. Gallas, fylkingabrjóturinn, æddi yfir allt 
Mið-Þýzkaland, tók Regensborg og hélt síðan þaðan og bjóst að 
taka hinn frjálsa ríkisstað Nörðlingen. Bernharð hertogi og Gústaf 
Horn skunduðu til liðs við borgina og höfðu einar 17 þúsundir 
manna. En Gallas hafði 35 þúsundir.

„Hlaupum á þá“, mælti hertoginn.

„Bíðum fyrst“, svaraði Horn.

Þeir gerðu svo, og bættust þá 5 þúsundir liðsmanna við herinn, 
en 14 dagar liðu hjá. Þá hófst hungur í borginni og gáfu 
borgarmenn hernum merki um það með varðeldurn frá turninum 
um nætur. Hertoginn vildi aftur berjast, en Horn vildi víggirða 
herbúðirnar og bjarga borginni orustulaust. Var honum þá, kappanum 
brugðið um hugleysi, en það féll Horn illa og bjóst til bardaga, 
en spáði illum úrslitum. En flestir Svíar gengu fagnandi 
í orustuna, því þeir voru hróðugir af sífelldri sigursæld og þóttust 
vissir um að vel gengi.

Þessi orusta stóð 24. ágústmánaðar 1634. Skammt fyrir utan 
Nörðlingen liggur fell eitt skógi vaxið, sem Arensberg heitir, en 
milli þess og bæjarins liggja tveir lágir ásar. Á þeim höfðu keisarans 
menn látið gera þrjá víggarða. Sænski herinn stóð á fellinu, 
Horn fyrir hægra armi, en hertoginn var í hinurn vinstra. Herópið 
var hið sama sem við Lützen og Breitenfeld: „Guð með oss!“ 
Árla morgunsins féll regn mikið. Hinn vitri Horn réð enn til 
að fresta skyldi atlögunni, en hertoginn hafði á hendi yfirstjórn 
hersins og skipaði að leggja til orustu; Horn hlýddi og lét hægri 
arm hersins sækja fram niður í dæld þá er milli var ásanna. Riddaraliðið 
varð þá óþolinmótt og hóf þegar bardagann; hallaðist 
hann á Svía þegar í hinni fyrstu hríð. Fallbyssur keisarahersins 
skutu óðara geilar í fylkingu riddaranna, og urðu þeir þá brátt 
undan að hopa fyrir ofurefli óvinanna. Horn sendi tvær stórsveitir 
til þess að taka mið-skotgarð óvina hans. Þeir gerðu svo 
og eltu liðið. Piccólómíni stöðvaði það og rak aftur til vígisins. 
Þá varð sá atburður, að eldur hljóp í púðurhúsið; sprakk þá allt 
vígið með ódæma hvell og flaug í loft upp og með því nokkur 
hundruð Svía og Finna. Þetta var hið fyrsta óhapp. Þetta vígi 
réði leikslokum bardagans. Þar stóð allt tómt stundarkorn. Liðsmönnum 
Piccólómínis hafði orðið svo felmt við hvellinn, að þeir 
vildu ekki aftur fara inn í vígisbrotið; þó gerðu þeir það að lokum. 
Þá sendi Horn eftir hjálp til hertogans og vildi taka það. 
Hertoginn sendi Thurn, ungan mann frá Bæheimi, með gulu herdeildina. 
Hann fór skakkt, réðst á annan skotgarð og hitti fyrir 
ofurefli liðs. Gerði hann sautján atrennur, en varð jafnan frá 
að hverfa. Horn sótti hæðina á meðan, en vann hvergi á. Villa 
Thurns var annað óhappið. Vinstra megin vakti hertoginn bardagann 
móti bæði stórskota- og riddaraliði. Í hinni fyrstu hríð 
runnu keisarans menn, og hinar þýzku riddarasveitir hertogans 
eltu þá með lausum taumum og fóru bæði hart og dreift. En 
það var eins og andi gamla Tillýs væri þá kominn og blési hugmóði 
í brjóst keisarahersins. Liðið nam staðar, fylkti sér og 
neytti nú liðsmunar. Urðu hinir undan að flýja og misstu margt 
manna. Þá vildi hertoginn senda liðsstyrk inn í borgina Nörðlingen, 
en það mistókst. Hann renndi Gallas aftur og aftur, en allt 
kom fyrir eitt, því nýir herskarar stöðvuðu hvervetna flóttann, 
og bak við her Svía rændu Króatar farangrinum.

Nú var liðið nær miðmunda. Höfðu nú sveitir Horns staðið 
fyrir eldi óvina sinna í átta stundir og voru nú þrotnar af sárum 
og mæði; með hverjum klukkutíma, sem leið, dvínaði sigurvon 
þeirra, en hugprýðin var hin sama, örugg og ósigrandi. Þeir 
urðu nú varir við uppnám það, er orðið var vinstra megin í 
hernum, en sjálfir voru þeir illa aðþrengdir, er þeir stóðu þar í 
dalverpinu þar sem kúlum frá Piccólómíni sló æ niður í hrískjarrið 
og sprengdi blóði hina sundur skotnu stofna. Þá réð Horn 
til að láta undan síga og ná Arensbergi, og neyddist loks hertoginn 
til að samþykkja það ráð, enda var hann þá kominn í 
líkar kröggur. En í tvær klukkustundir hafði hann verið að 
skoða huga sinn, en þær stundir hefði hann síðar feginn viljað 
kaupa fyrir helming lífdaga sinna. Nú var klukkan orðin þrjú. 
Horn lét finnska riddaraliðið gera málamyndar-áhlaup til þess 
að dylja með því og verja undanhald hersins, og hóf það með 
röð og reglu eins og sómdi vitrum herstjóra. En keisarans menn 
skildu hvað í efni var og leituðu á þá með tvöföldu ofurefli. Tóku 
þeir að vona það, sem þeir aldrei áður höfðu þorað að gera sér 
í hugarlund, að Svíaher yrði sigraður; mátti þá sjá hinn gildvaxna 
Piccólómíni þeysa meðal raðanna fram og aftur til að 
eggja lið sitt; bauð hann heilum hersveitum að steypast á Svía 
og koma þeim í opna skjöldu, leggja þá vægðarlaust að velli og 
láta engan uppi standa.

Eftir dalverpinu milli beggja hæðanna rann lækur einn með 
bröttum bökkum og var í honum vöxtur mikill eftir rigninguna. 
Við smábæinn, Hirnheim, var brú á honum, en engin önnur, 
og þar setti Horn í tæka tíð gæzlulið til þess að tryggja ferð sína. 
Stórskotaliðið fór fyrst yfir brúna og komst klaklaust til Arensbergs. 
Fremstu raðir hersins höfðu einnig náð bænum og hitt 
liðið átti eftir fáein byssufæri til brúarinnar; en þá vildi nýtt 
slys til, hið þriðja óhappið og skæðasta á þessum óláns degi, 
Bernharð hertogi hafði lofað að tefja óvinaherinn meðan Horn 
kæmi liðinu yfir lækinn. En nú sá hann skjótt, að þar hafði hann 
fremur spurt hreysti sína en hyggindi til ráða. Óvinaherinn varð 
æ þéttari og ásókn hans æ ákafari. De Werth gerði þrjú áhlaup 
á hertogann, en honum var jafnharðan hrundið frá; í fjórða 
áhlaupinu sprengdi hann lið hertogans. Hann sendi riddarasveit, er 
ráða skyldi að baki De Werths manna, en til einskis kom það. Þá 
varð hertoginn sem hamslaus, þreif hinn gullsaumaða herfána úr 
hendi merkismannsins og hleypti hestinum inn í fylking óvinanna, 
þar sem hún var þéttust, og fylgdu honum hans fræknustu liðsmenn. 
Allt varð árangurslaust. Hinir vöskustu menn hans féllu, 
hestur hans var skotinn, fáninn var þrifinn úr höndum hans; við 
sjálft lá, að hann yrði tekinn höndum, sár og ofurliði borinn; en 
ungur fyrirliði léði honum hest sinn, og slapp hann svo undan 
nauðulega. Hafði þá og riðlazt fótgönguliðið á sléttunni, er barizt 
hafði við riddaraherinn, og er hertoginn hleypti burt úr orustunni 
alblóðugur, fylgdi honum öll herdeildin og flýði sem fætur 
toguðu, enda var þá og öll sigurvon þrotin.

En rétt í sömu svipan var fótgöngulið Horns að fara yfir 
brúna. Gall þá við óp mikið á baki þeirra, var kallað, að þeir 
væru yfirkomnir og óvinaherinn á hælum þeim. Hleyptu nú að 
brúnni fyrst einstakir riddarar hertogans manna, en síðan heilir 
riðlar; riðu þeir inn á fótliðið, tróðu suma undir, en riðluðu 
aðra, svo þar varð allt í uppnámi. Horn brýndi raustina, og þeir 
sem honum fylgdu freistuðu að stöðva ofsagang manna, en fengu 
ekki að gert. Á örmjórri brúnni lenti öllu saman í bendu, mönnum, 
hestum og vögnum, dauðu og lifandi, og loks ruddist öll 
herdeild hertogans niður að þesstun slysastað. Eins og elding flýgi 
var þá Piccólómíni kominn á hæla þeim; ók hann nokkrum léttibyssum 
upp á hæð eina og skaut sem tíðast á ösina, þar sem 
hún var þéttust, og renndi hver kúla rák mikla af látnum og sárum 
mönnum. Riddaralið keisarans hlóð og hræðilega valkesti með 
hinum langskeptu spjótum sínum og breiðu sverðum. Þurfti þar 
enginn sænskur maður né finnskur griða að biðja og féll hver 
um þveran annan.

Gústaf Horn, hinn hrausti og vitri finnski herstjóri, er Gústaf 
konungur hafði verið vanur að kalla hægri hönd sína, og í fyrstu 
réð frá að barizt væri, hann var hinn síðasti, er í þessari skelfilegu 
svipan hélt hug og hyggindum, hinn síðasti, sem ekki örvænti 
um allt. Hann safnaði leifum þriggja herdeilda og hafði tekið þeim 
stað við brúarsporðinn og þusti flóttinn þar fram hjá án þess að 
hans menn léti bifast. Lögðu menn að honum alla vega að hann 
skyldi frelsa líf sitt, en þeim áskorunum tók hann með sínu 
finnska, járnseiga þrályndi og stóð kyrr. Trúðu óvinir hans varla 
augum sínum, er þeir sáu hann ekki einungis veita viðnám, heldur 
sækja fram til sóknar. Sjatnaði við það eftirsóknin litla hríð, 
enda var það allt og sumt, sem Horn vildi með hinu fífldjarfa 
áhlaupi sínu. Gallas sendi þá móti honum einhverja sína vöskustu, 
spænsku riddaradeild; en henni renndi hann óðara með klofnum 
höfuðbeinum. Þá hleypti De Werth, drukkinn af sigri sínum, í 
móti honum með sínu liði, en fór sömu hrakför sem hinn. Öllu 
megin sóttu nú herskarar þar að og réðust á hann þrem megin 
í senn. Buðu menn honum líf, ef hann vildi gefast upp; hann 
svaraði með sverðshöggi, og hið sama svar gáfu allir hans menn; 
enginn einasti maður baðst griða. Loks voru allir fallnir þeir er 
næstir honum höfðu staðið og varð hann þá ofurliði borinn og 
handtekinn; gáfu þá og hinir fáu upp vörnina, er eftir stóðu.

Þá er sænski herinn flýði sem ákafast fram hjá Arensbergi 
er svo sagt, að Bernharð hertogi hafi reytt hár sitt af örvilnun 
og mælt svo margir heyrðu: „Ég er vitfirringur, en Horn er vitur 
maður!“ Síðar meir fór svo, að hertoginn sætti sig við að fá 
landið Elsaz, en þann dag er hér er frá sagt gafst honum full 
orsök til að iðrast fljótræðis síns. Sex þúsundir Svía, Finna og 
þýzkra bandamanna þöktu hinar blóðugu hæðir við Nörðlingen; 
sex þúsundir voru teknir til fanga, og í því liði voru þeir Finnarnir 
Horn og Wittenberg; mættu þeir allgóðri meðferð hjá óvinum 
sínum. Af þeim tíu þúsundum, sem uppi stóðu, var fullur 
helmingur sár, en af málaliðinu höfðu flestir, sem lífi héldu, 
flúið undan merkjunum. Herinn missti 4000 flutningsvagna, 300 
merki og allar fallbyssur sínar. Hörmulegar leifar hersins drógust 
undan með nauð og gripdeildum til héraðsins Mainz. Enn meiri 
þýðing en fall hinna 12000 manna hafði missir hinnar sænsku 
herfrægðar og sú trú, að um skipt væri nú hamingjunni. Við 
orustuna hjá Nörðlingen skiptist saga þrjátíuára-stríðsins; vakti 
hún um alla Norðurálfuna ýmist mesta fögnuð eða mestu sorg, 
allt til þess er ráðsnilli Banérs varp aftur ljóma frægðarinnar yfir 
hin sænsku vopn.

Meðal þeirra, sem lengst stóðu uppi og börðust við hlið Horns 
hjá brúnni voru Austurbotnungarnir og fornvinur vor kapteinninn 
Larson. Hinn lági og riðvaxni kapteinn hafði það sinn ekkert 
tóm né tíma til þess að opna sinn skrafhreifna munn, en það 
varð honum þó sjaldan; allir hans smellnu vöðvar runnu niður 
af svita í sólarhita sumarsins; hafði hann barizt frá því er dagur 
rann og bar hvergi ör eða sár. Má hann þó eiga það, að þann dag 
hugsaði hann jafnlítið um Rínar-vínið sem bæverskar nunnur, 
heldur hjó hann og lagði samvizkusamlega eins og af tók; þó 
skulum vér láta ósagt, hvort það var allsendis satt, er hann 
sagði, að hann hefði svæft á sverðsoddi sínum þrjátíu keisarans 
kappa. Hann var einn af þeim, sem teknir voru þá er Hom var 
fangaður, en það sem síðar mest gramdist hinum vaska kapteini 
var ekki fangavistin, heldur það að horfa á Króatana í makindum 
tæma vínforða sænska hersins, sem þeir höfðu tekið ásamt farangrinum. 
Annar vina vorra, Bertel lautenant, barðist við hlið 
hertogans allan daginn og það var hann, sem bauð honum hest 
sinn þá er hestur hertogans var skotinn. Vér munum síðar sjá, 
að hertoginn gleymdi ekki þessum greiða. Bertel var eins og Larson 
með í síðustu hríðinni, en slapp miður en hann, því hann 
fékk mörg sár og lenti í flóttastraumi þeim, er sótti til Arensbergs. 
Næsta dag var hann staddur langa leið frá vígvellinum 
og vissi varla sjálfur með hverju faraldi hann var þangað kominn; 
hélt síðan með leifum hersins til Mainz.


7. Hinn týndi sonur

Það er nú um þrettánda leytið 1635, og því um hávetur.

Í stofu Arons Bertílu í Stórkýró snarkaði eldur á skíðum á hinum 
rúmgóða arni; skorti ekki þykkva skóga á þeim tímum allt 
umhverfis hin frjóu sáðlönd. Úti dundi stórviðris bylur með 
blindhríð og frosthörku; úlfar þutu úti á ísnum, sem lá á elfunni, 
og í gjám og glufum snudduðu hinar soltnu gaupur.

Það var þrettánda kvöld jóla, einni stundu eða tveimur eftir 
dagsetur. Bóndahöfðinginn í Stórkýró sat á öndvegisstóli sínum 
með háa bakinu skammt frá arninum; hlustaði hann milli þess, 
sem kom í hugann, á Emmu, sem var að lesa með hárri röddu 
kapítula í nýja testamentinu finnska, sem Agricola þýddi; var þá 
enn ekki búið að prenta alla biblíuna á finnsku. Bertíla gamli hafði 
stórum elzt síðan vér hittum hann síðast. Hinar sífelldu, miklu 
og þungu áhyggjur, sem hömuðust innan hans háu og snoðnu 
höfuðbeina, gáfu honum hvorki grið né værð, en þó eru nú öll 
hans metnaðarráð að engu orðin úr því konungurinn var fallinn 
frá og eru nú á reiki eða reki eins og strandflekar eftir skipbrot 
á næturtíma, sem rekast fyrir reginöldum á hafi úti. Miklir og 
sterkir skapsmunir, eins og hans voru, verða venjulega engum 
fyrr að bráð en sjálfum sér. Allar byltingar og áföll hans umbreytingasömu 
ævi höfðu ekki getað bugað né bilað þennan 
rammaukna mann, en gremja hans sakir vonbrigðanna eftir hans 
fögru drauma, hans árangurslausu viðburðir að endurreisa hans 
hugmyndasmíði, harmur hans yfir því að horfa á sína nánustu 
niðurbrjóta það, er hann hafði byggt, allt þetta sundurtætti sál 
hans eins og gráðugir gammar. Ein einasta hugsun hafði 
nú á tveim árum gert hann tuttugu árum eldri og þessi hugsun 
var svo ofdirfskufull, að hún líktist óvita æði. Hún hljóðaði svo: 
„Hvers vegna er enginn mér nákominn nú orðinn konungur yfir 
Svíaríki?“ Við og við leit Emma upp sínum blíðu og bláu augum 
frá hinni helgu bók og leit hrædd og grunsamlega upp á 
föður sinn. Hún leit nú líka út sem eldri væri orðin; hin hljóða 
sorg er eins og haustið í hinum grænu lundum; hún brýtur ekki, 
deyðir ekki, en laufið skrælnar á lífsins tré. Svipur hennar var 
fullur friðar og auðmýktar. Sú hugsun, sem sífellt skín í sálu 
hennar, er engin önnur en þessi: „Hinum megin grafarinnar 
fæ ég að sjá hann, sem var máttur og megin míns hjarta, og 
þar ber hann enga jarðneska kórónu“.

Utan frá henni situr gamli Larson, lágur og svipaður í vexti 
eins og sonur hans. Hinn meinlausi og hýrleiti svipur hans var 
nú hátíðlegri en vant var eftir lesturinn í hinni helgu bók, sem 
hann hafði hlýtt á. Hélt hann saman höndum sem til bænagerðar, 
en lagði þó við og við til spaugsyrði til þess að Emmu 
gengi betur lesturinn. Bak við hann situr nokkuð af heimilisfólkinu 
með guðræknissvip og lagði bjarmann frá eldinum á andlitin, 
og svo að ekkert skyldi vanta sat þar grár köttur og malaði 
en stórvaxinn og kafloðinn varðhundur hafði hringað sig niður 
við fætur Emmu, sem væri hann hróðugur yfir því að vera skör 
undir þeim.

Þegar Emma kom að þeim stað í bókinni, þar sem sagt er frá 
hinum týnda syni, var sem dimmum glóðum brygði fyrir í augum 
Bertílu gömlu. „Ættlerinn“ umlaði hann, „að sóa arfi sínum, 
hvað er í það varið? En að gleyma föður sínum afgömlum .... 
það er skammarlegt, já, skammarlegt!“

Emma hélt áfram að lesa: „Og hann stóð upp og gekk til 
föður síns. En meðan hann var enn langt í burtu, sá faðir hans 
hann, kenndi í brjósti um hann, féll um háls honum og kyssti 
hann ....“.

„Mikill vesalingur hefir sá faðir verið“, sagði Bertíla hálfhátt 
við sjálfan sig. „Hann hefði átt að flýta sér að binda hann, húðstrýkja 
hann og reka hann út úr sínu húsi til skækjanna og 
hinna tæmdu bikara“.

„Faðir minn“, hvíslaði Emma með mildri aðfinning, „vertu 
líknsamur, eins og faðir vor á himnum er líknsamur og tekur 
sín týndu börn sér í faðm“.

„Og komi sonur þinn nokkurn tíma ....“, sagði Larson í 
sama tón, en hinn gamli tók óðara fram í:

„Haldið munni og skiptið ykkur ekki um mig. Ég á engan 
son framar“, mælti hann reiðuglega, „sem varpar sér iðrandi 
fyrir fætur mína“, bætti hann við, þegar hann sá tvær stórar 
perlur af tárum í augum dóttur sinnar. Hún hélt enn áfram: 
„En sonurinn sagði til hans: faðir, ég hefi syndgað í himininn 
og fyrir þér og em ekki framar þess verður að kallast sonur þinn“.

„Hættu þessu“, æpti hinn gamli í illu skapi, „bú þú sæng 
mína og fari fólk mitt til hvílu, því nú er langt liðið á kvöld“. 
Í sama bili heyrðist hrossatraðk úti á veginum svo marraði snjórinn. 
Þetta var ekki venjulegt á helgidags kvöldi, og gekk því 
Larson að hinum lága glugga, blés á hina héluðu rúðu og skyggndist 
út í bylinn. Hann sá hvar þrír hestar strekktust við að draga 
sleða inn í garðinn. Þar stigu út tveir menn í rauðskinnsfeldum.

Það var eins og Larson grunaði óðara hvað um var að vera, 
því hann flýtti sér til dyra, enda var Emma ekki seinni. Þau 
þutu út svo marraði í hurðinni eftir þeim, og leið svo stundarkorn 
þangað til henni var aftur lokið upp.

Ungur maður í hermannabúningi kom inn; hann gekk með 
niðurlútu höfði, varpaði fjaðurskúfuðum hatti alsnjóugum frá sér, 
gekk beint til Bertílu, beygði kné og laut enn dýpra sínu fríða 
lokkum prýdda höfði og mælti: „Faðir minn, nú er ég kominn og 
bið þig að blessa mig!“ Að baki hans stóðu þau Emma og Larson 
með fórnandi höndum og horfðu biðjandi vonaraugum til hins 
harða öldungs og mæltu sömu orð bæði: „Hann biður um blessan 
þína“. Rétt sem snöggvast virtist Bertíla vera á báðum áttum, 
því varir hans sáust skjálfa og hendur hans réttust ósjálfrátt 
út eins og til að reisa upp hinn unga mann við fætur hans. En 
jafnskjótt kerti hann aftur sinn háa skalla, kippti að sér höndunum, 
en augun brunnu harðvítuglegar en nokkru sinni áður 
og varir hans hættu að titra. „Farðu“, sagði hann með digrum 
og hörðum rómi, „vertu á burtu„ týndi sonur, far aftur til bræðra 
þinna, aðalsmannanna, og til systra þinna hinna tiginbornu! 
Hvað viltu hingað í stofu bóndamannsins, sem þú fyrirlítur. 
Farðu, ég á engan son framar!“

En ungmennið fór ekki. „Reiðstu mér ekki, faðir minn“, svaraði 
hann, „þótt mér af framgirni æskunnar hafi orðið að breyta 
á móti boði þínu. Hver sendi mig út í hina víðu, ljómandi 
veröld til að vinna fremd og frægðarorð? Hver bauð mér að 
halda í hernað og fegra bóndanafn mitt með riddaraskap og 
afreksverkum? Hver varpaði mér meðal freistinga frægustu fyrirmynda 
við hirð hins mikla konungs? Þú og enginn nema þú, 
faðir, og nú rekur þú son þinn brott, eftir að hann tvisvar hefir 
neitað að þiggja tignarskrá aðalsmanna“.

[202.png]

„Þú!“ gegndi öldungurinn og espaðist aftur, „þú skyldir neita 
aðalsskránni, þú, sem hefir skammast þín fyrir að bera bóndanafnið 
og tekið þér annað, sem átti að heita göfgara? Nei, á 
knjánum hefur þú betlað og beðið um skjaldarmerkið; hvað veit 
ég um, hvort þér hefir verið boðið það og hvað hirði ég um 
að vita það? Hitt veit ég, að frá blautu barnsbeini þínu hefi ég 
reynt til að innræta þér, ættlerinn, að engin önnur völd sé til 
en <i>konungurinn og þjóðin</i>, og að allt, sem brýzt þar upp á milli, 
hvort sem það kallast aðall eða klerkastétt, það sé óþolandi, sé 
til tjóns og bölvunar fyrir land og ríki — allt þetta hefi ég 
reynt til að innræta þér, og árangurinn af allri uppfræðslu minni 
hefir orðið sá, að þú hefir smeygt þér inn í þennan aðal, sem 
ég hata og fyrirlít, að þú hefir elt þeirra einskis verðar nafnbætur, 
drambað af þeirra dáðlausu sundurgerð, sem ríkinu er 
til skaða og skammar, og stendur nú í húsi föður þíns með lýgina 
á vörum og aðals ofmetnaðinn í hjartanu. Burt, þú bónda skömm! 
Aron Bertíla er hinn sami og hann ávallt verið hefir — bóndi; 
hann hafnar þér og sveijar þér, svikarinn þinn!“

Með þessum orðum sneri hann sér við og gekk með fullum 
fetum fattur og beinn inn í svefnklefa sinn og lét Bertel standa 
einan á knjánum.

„Heyrðu mig, faðir minn“, kallaði Bertel eftir honum, og um 
leið fletti hann frá sér kuflinum og tók þar út skjal; „þetta hafði 
ég ásett mér að rífa í sundur fyrir augum þínum“. En hinn gamli 
maður heyrði ekki til hans, skjalið datt á gólfið, og þegar Larson 
rétt á eftir braut það upp og las það, reyndist skjalið aðalsskjal 
samið eftir undirlagi Bernharðar Weimarshertoga af stjórninni í 
Stokkhólmi; var þar í gefið skjaldarmerki og nafnið <i>Bertelskjöld</i> 
fyrirliðanum við lífvarða-hestliðið Gústafi Bertel.

Meðan þannig allt var í uppnámi í stofunni, komu þar skyndilega 
inn með harki miklu, þrír af húsvarðsveinum frúarinnar 
Mörtu í Krosshólmi. „Heyrið okkur, piltakindur“, kölluðu þeir til 
húskarla Bertílu. „Hafið þið ekki séð hana? Hér er til nokkurs 
að vinna. Tvö hundruð dali reiðu silfurs fær hver sá, sem grípur 
jungfrú Regínu af Emmeritz, ríkisfanga í Krosshólmi, og kemur 
með hana dauða eða lifandi“.

Við óm þessa nafns hrökk Bertel upp frá sorgarleiðslu þeirri, 
er komið hafði yfir hann; hann spratt upp og þreif í hálskraga 
þess, er talað hafði.

„Hvað segir þú, hundurinn?“

„Nú, nú, hægt og gætilega, ungherra góður, þegar þið talið 
við menn konunglegrar hátignar. Ég segi, að þýzka landráðastelpan 
hérna, kaþólska nornin, jungfrúin frá Emmeritz, hafi 
strokið úr kastalanum í Krosshólmi í nótt, og að hver sá, sem 
hjálpar ekki til að ná henni aftur sé landráðamaður og ...“.

Maðurinn komst ekki lengra, því í sama bili skall hann endilangur 
á gólfið fyrir hnefahöggi Bertels.

„Nú vel, faðir góður, úr því þú sjálfur vilt hafa það svo“, 
mælti hinn ungi maður, og var óðara horfinn út úr dyrunum og 
upp á sleðann; rétt á eftir heyrðu menn, hvar hann ók af stað 
í hríðinni.


8. Flóttakonan

Nú víkur sögunni til jungfrú Regínu hvar hún lét fyrirberast 
og hvað bar til að hún gat afsalað sér hinni notalegu hjúkrunarvist 
hjá frú Mörtu, en lagði á tvær hættur að strjúka um hávetur 
í ókunnu landi, sem fullt var af óbyggðum, þar sem hún 
hvergi þekkti vegi né vindstöðu og þar sem hún ekki kunni svo 
mikið í tungu landsins, að aðrir gæti skilið hana.

Nú mega menn ekki gleyma, að þegar sagan gerðist, stóð sem 
harðast stríðið milli páfatrúarinnar og lútherskunnar og að meðan 
svo stóð vægðu hvorugir trúarmenn hið minnsta fyrir öðrum. Frú 
Marta var nú einu sinni fyrir allt búin að einsetja sér að snúa 
jungfrú Regínu til Lútherstrúar og mátti enginn fá hana ofan 
af þeirri óheppilegu viðleitni, sem hún og gerði í góðu skyni. 
Hún hætti því ekki í tíma og ótíma að mæða og særa veslings 
stúlkuna með þrákelkni sinni, ýmist af bókum eða með fortölum; 
gaf hún henni ýmist loforð um lausn eða harðar hótanir, og er 
Regína fékkst hvorki til að lesa í bókunum né til að hlusta á 
prestana, lét hin vandlætingafulla frú halda bænagerðir í herbergi 
hennar og messugerðir á helgum. En öll þessi viðleitni strandaði á 
því skeri, sem frú Marta kallaði þrályndi Regínu; því áfjáðari 
sem Marta varð, því rólegri, kuldalegri og fastari fyrir varð 
fangi hennar. Skoðaði Regína sig sem píslarvott trúar sinnar og 
bar með köldu tilfinningarleysi, að því er sýndist, alla niðurlæging 
sakir hins helga málefnis. En inni fyrir vall og sauð í henni 
hið vart tvítuga suðræna blóð, þótt hún reyndi að halda því 
kyrru á yfirborðinu. Komu þær stundir fyrir, að Regína hefði 
viðstöðulaust sprengt allan Krosshólma í loft upp, hefði hún mátt. 
En hinir fölvu, gráleitu múrveggir storkuðu hennar þegjandi 
hótunum, og var enginn undankomuvegur annar til en sá að 
strjúka. Í liðlangt ár bjó í henni sú ráðagerð og loksins fann 
hún færi til að leika á árvekni frú Mörtu. Í Kajaneborgar-kastala 
sat um þessar mundir fangi hinn nafnfrægi mótlætismaður Jóhannes 
Messeníus. Hann hafði uppalizt hjá Jesúítum í Bránsbergi 
og ætluðust þeir til, að hann yrði postuli páfatrúarmanna 
í trúarvillulandinu, Svíþjóð. Hafði hann samið níðrit og haft vélráð 
ýmis fyrir stafni til styrktar Sigmundi konungi, og var nú 
fyrir þær sakir búinn að sitja á nítjánda ár við harðan og herfilegan 
kost í fangelsi, eins og moldvarpa í holu. Þá fyrst frétti 
Regína, þar sem hún sat, frægð hans og ófarir og það hversu 
trúr hann væri páfatrúnni. Frá þeim tíma hófst ráðabrugg mikið 
í heila hinnar herteknu meyjar.

Það var dag nokkurn um nýjársleytið, að skottulæknir einn og 
reikunarmaður þýzkur að kyni kom í Krosshólm; bar hann lyfjabúð 
sína á baki á líkan hátt sem Gyðingaprangarar nú gera. Þess 
konar læknar[* Kynlegt var það, að læknirinn, sem sjálfur hafði lengi borið lyfjatöskuna 
áður fyrri, talaði ávallt háðsorðum um skottulækna.] og lyfjamenn í einni persónu gerðu góð kaup í 
þá daga sökum trúgirni almennings, leituðu þeirra og oftlega 
meiriháttar menn, enda lauk þá enginn læknisprófi og lyfjabúð 
fannst hvergi í landinu nema í Ábæ, og var hún þó æði fáskrúðug. 
Var því sízt að undra, þótt þessi maður fengi nóg að 
gera í Krosshólmi, að lækna kýli og tök, kveisu og gigt, fékk 
hann og beztu viðtökur hjá húsfreyju sjálfri, sem jafnan þá er 
hún hafði þurft að leggja í einhvern pilta sinna, kvartaði um 
innanflog og andarteppu. Varð hann þar að fám dögum liðnum 
sem heimamaður, og þá var það, að hann var kvaddur til að 
vitja Regínu, sem kvartaði um þrálátan verk í höfðinu.

Nú brást frú Mörtu hennar gamla gerhygli. Eftir tvo daga 
var hennar göfuga jungfrú, gamla Dóróþea og skottulæknirinn, 
öll í burtu. Járngrind hafði verið rofin að utan frá, og reipstigi, 
sem þar dinglaði, leyndi því ekki, að skottulæknirinn hefði fulltingt 
föngunum til að komast yfir veggi og vígi. Frú Marta 
gleymdi bæði innantökum og andþrengslum sakir undrunar og 
gremju; bæði kastalinn og bærinn komst í uppnám, og voru 
þegar sveinar sendir í allar áttir til að leita strokufólksins. Hvernig 
leitin tókst, munum við bráðlega fá að frétta.

Nú víkur sögunni sem snöggvast aftur til Bertels. Hittum við 
hann á harðri reið með þjóni sínum Pekka; það er um kvöld 
í stormi og illviðri, og er hugur hans allur í uppnámi.

Pekka var frómlunduð sál og gat hann með engu móti skilið 
í þeirri heimsku að fara aftur af stað úr föðurhúsunum óðara 
en inn í þau var komið og burt frá sjóðandi grautarpottinum og 
hlýjum eldinum út í fannfergjuna og úlfana í skóginum. Og Bertel 
skildi ekki í sjálfum sér. Hann hafði farið heimleiðis nyrðri leiðina 
kringum flóann hjá Torneá; kom hann alla leið beint sunnan 
úr Þýzkalandi, því, að hann hafði fengið til þess leyfisbréf; 
lá herinn á meðan í vetrarbúðum; kom hann nú frá Stórkýró 
og Vasa, en þangað var ferðinni heitið í laumi, en hafði hitt á 
öðrum staðnum reiði föður síns, en á hinum tóma veggina, þar 
sem hún hafði verið, en var nú ekki lengur. Enginn vissi, hvað 
af þeim var orðið.

„Hvert á ég þá að aka?“ spurði Pekka önugur, þegar þeir voru 
komnir á þjóðveginn.

„Hvert sem þér sýnist“, svaraði húsbóndi hans jafnönugur.

Pekka stýrði hestinum beint á Vasa, en þangað var lítið lengra 
en þriggja mílna vegur. „Asni“, kallaði þá Bertel, „hef ég ekki 
skipað þér að stefna í norður?“

„Í norður!“ át Pekka eftir honum eins stuttlega, stundi við og 
stýrði nú á Nýja Karlabæ, en þangað voru 7 mílur að fara. 
Þá voru hvergi til regluleg gestahús né flutningar fyrir ferðamenn. 
En bæir voru með tilteknu millibili, þar sem krúnunnar 
sendimenn máttu krefjast hesta, en aðrir umfarendur urðu að 
semja við menn. Prestsetrin voru hinir venjulegu gistingastaðir 
manna; var jafnan á þeim stofa til taks að kvöldi dags með 
rekkju með hálmi í en borði fyrir framan og vistum á handa 
kunnum og ókunnum. Því var ekki undarlegt þótt Pekka, er 
hann þá harmaði grautarpottinn, dirfðist enn að frambera þá 
spurning, hvort ekki myndi bezt að leita gistingar á prestsetrinu 
Vörá.

„Ak þú til Ilíhermu“, svaraði sveitarfyrirliðinn heldur óþýður 
og sveipaði að sér gærufeldi sínum, því að næmur næturkuldi 
sótti að honum.

„Skollinn sjálfur skilur ekki hringlandann í höfðingjunum“, 
muldraði Pekka við sjálfan sig og ók út á mjóan akveg, sem 
liggur til landnorðurs frá Stórkýró til hins nefnda kirkjustaðar, 
í Lappasókn.

Hér voru skaflarnir orðnir mannhæðar djúpir milli garðanna; 
varð þar að fara fet fyrir fet. Eftir klukkustund voru hestarnir 
yfirkomnir af þreytu og stóðu annað veifið kyrrir. En svo var 
Bertel í þungu skapi, að hann tók lítið eftir því; voru þeir þá 
komnir frá hinum stóru sléttum í Kýró inn í skóginn kring um 
Lappó; var auðn á allar hliðar, sem stormurinn kvað sinn kvöldsöng 
yfir, og hvergi var mannabyggð að sjá.

[207.png]

Pekka hafði nú um hríð gengið utan við sleðann og sett undir 
hann sínar þreknu herðar, þar sem hann sökk svo djúpt í skaflana, 
að hestarnir orkuðu ekki að draga hann. Loks lét sleðinn 
ekki heldur undan afli hans og stóð fastur í stórdyngju.

„Nú, nú, hvað gengur á?“ spurði Bertel óþolinmóður.

„Ekki annað“, sagði Pekka og lét sér ekki bilt við verða, „en 
það, að við þurfum hvorki prest eða líkmenn til að komast í 
gröfina“.

„Hve langt er héðan til næsta bæjar?“

„Hér um bil míla, ef ég man rétt“.

„Sér þú ekki eitthvað, sem líkist ljósbjarma þarna lengst inni 
í skóginum?“

„Jú, eitthvað er það held ég svipað því“.

„Taktu hestana frá sleðanum og ríðum við þangað“.

„Nei, herra góður, það er ekki ráðlegt; hér er mjög reimt 
í skóginum, það þekki ég frá fornu fari, því það er síðan bændurnir 
drápu fógetann sinn í kylfustríðinu og brenndu bæinn 
hans hérna og blessuð börnin líka“.

„Hégiljumas! Við höldum nú þangað“.

„Nú, á sama stendur mér“.

Að vörmu spori höfðu þeir losað hestana og reyndu nú að 
brjótast áfram og stefna eftir ljósinu, sem sýndist koma fram 
eða hverfa aftur á bak við hin snjófgu furutré.

„Seg mér, Pekka“, tók nú Bertel til máls, „hvað veiztu um 
óbyggðina þessa, því í æsku minni heyrði ég eitthvað um hana 
talað“.

„Jú, það kann nú að vera, því hún móðir mín var hér fædd“.

„Hér var áður nýbyggð mikil í skóginum?“

„Mikil og stórmikil, mörg hundruð hundraða land; fógetinn 
hafði umgirt það allt með mílnalöngum skurðum; þá var Gústaf 
gamli kóngur; hjer spruttu þá mörg hundruð tunnur af korni; 
sagði hann faðir minn sæll, að fógetinn hefði byggt stóran, nýjan 
garð og lifað eins og konungur í óbyggðinni. En svo komu 
bændurnir, eins og ég sagði, og lögðu eld í bæinn um miðja nótt 
og brenndu inni fólk og fénað, allt nema ungu jungfrúna, sem 
hann faðir yðar bjargaði og eignaðist síðan. Hann var líka einn 
í þeim leik, sauðurinn“.

„Síðan hefir bærinn verið í eyði?“

„Jörðin var feit og frjó og nógir fundust fúsir til að flytja 
þangað og leika á skollann. En skolli varð þeim slóttugri; hann 
hóf hér þann grefils gauragang með reimleik og alls konar draugagangi 
bæði nótt og bjartan dag svo enginn var óhræddur um líf 
og limi, og allra sízt um sálina sjálfa. Sæti menn inni í baðstofu, 
var sætinu kippt undan manni, grautaraskarnir ultu niður undir 
borðið, þótt enginn kæmi við þá, steinarnir úr veggjunum sungu 
um eyrun á mönnum. Væri menn úti í skógi, fór ekki betur, 
því mestu varúð þurfti að hafa, ef trén áttu ekki að detta ofan 
á höfuðin á mönnum, og það í blíða logni, eða þá að jörðin 
sökk undir fótunum á þeim, sem þóttust ganga á harðvelli, svo 
þeir sukku niður upp í klof. Og að hugsa sér, að við skulum vera 
að gaufa í sama skóginum — — æ, æ, hvað er þetta! ég sekk!“

„Það er eintómur snjórinn, aulinn þinn. En svo undi hér enginn 
framar, segir þú?“

„Nei, enginn hélst hér við, allir fluttu svo ekki svo mikið sem 
einn köttur var eftir — jú, gamall húsmaður, en hann er sjálfsagt 
dáinn fyrir löngu. Öll þessi nýbyggð varð aftur að eyðimörk, 
skurðirnir sigu saman, engin urðu fen og flóar og furan 
breiddist út yfir akrana. Það eru nú senn hvað líður 40 ár síðan“.

Og Pekka, sem ekki var vanur að hafa langar tölur á takteinum, 
fór nú eins og að furða sig sjálfur á mælgi sinni; hann 
steinþagnaði, enda hélt hann nú hestinum kyrrum og góndi.

„Hvað gengur nú á?“ spurði Bertel.

„Ég sé ekki lengur ljósið“.

„Ekki ég heldur, trén skyggja á það“.

„Nei, nei, góði herra, það eru ekki trén, það hefir sokkið, þegar 
það var búið að ginna okkur inn í skóginn. Ég vissi strax, að svo 
mundi fara; við komumst héðan aldrei lifandi“.

„Hver fjandinn er þetta! ríddu og haltu ekki hestinum kyrrum, 
ella stirðnið þið báðir. Mér sýnist sem sjái ég eitthvað sviplíkt 
húsi þarna“.

„Dáfallegt hús! það er stór steinn, grár á hliðunum, sem vindurinn 
hefir blásið beran. Það er útgert um okkur“.

„Haltu munni og ríddu. Hér komum við á sléttu, vaxna 
ungviði; þarna stingur eitthvað af við snjóinn“.

„Hjálpi okkur allir heilagir! Við erum komnr á staðinn 
brennda bæjarins; sjáið þér skorsteinsbrotið upp úr fönninni? 
Ekki spor lengra en þetta!“

„Mér bregst það ekki — — þar er húsið“.

Bertel og förunautur hans voru nú þar komnir, sem mjög torvelt 
var að komast áfram, því hestarnir hrösuðu í hverju spori 
um stórgrýti eða sukku niður í djúpar holur undir snjónum, 
lágu þar og mannháar fannir og fallnir trjábolir í vegi og sóttist 
þeim því seint að komast að hrörlegum húsmannskofa, sem 
þeir sáu loks fram undan sér. Húsið stóð á bak við tvö grenitré 
og lágu greinar þeirra allt niður að jörðu. Gluggi var einn og 
hleri fyrir að utan, sem ýmist lagðist fyrir eða hrökk frá fyrir 
veðrinu; fylgdi því skrölt mikið og skellir; var það orsök þess, 
að ljósið, er þeir sáu, ýmist kom eða hvarf. Bertel steig af baki 
og batt hest sinn við tréð, gekk að glugganum og vildi gægjast 
inn. Leynileg von gerði hann léttan í spori; þótti honum það 
alllíklegt, að svo framarlega sem flóttafólkið hefði í norður haldið, 
þá hefði það ekki haldið lengi þjóðveginn, heldur leitað um þvervegu 
að komast undan leitarmönnunum. En um þennan hluta 
Austurbotns-sléttunnar lágu þegar í þá daga hundruðum saman 
slóðar og smágötur til hinna eystri nýbyggða. En hver sagði 
honum, að flóttaliðið hefði einmitt þennan veg farið?

Samt sem áður barðist í honum hjartað þegar hann gekk að 
glugganum. Það var fjögra rúða gluggi og voru tvær úr horni, 
sem haft var á undan glerinu, ein var brotin og bjarn-mosa 
troðið upp í gatið, hin fjórða var heil glerrúða, en svo héluð og 
snjóug, að ekkert varð greint í fyrstu. Bertel andaði á glerið, 
en sá með gremju, að hélan var að innanverðu og hann fór jafnnær. 
Þá hneggjaði hestur hans. Bertel þótti lítilmannlegt að 
koma að húsmennskukofanum sem njósnarmaður, bjóst nú að 
berja til dyra, en í sama bili sá hann, hvar skugga bar fyrir 
eldinn og að hélan af rúðimni þiðnaði skjótt að innanverðu fyrir 
hlýjum anda manns, sem eins vildi horfa út eins og hann inn. 
Bertel sér nú í andlit með tindrandi augu, sem lá á rúðunni og 
starði út til að sjá hvað kæmi til, að hestur hneggjaði þar í 
óbyggðinni á náttarþeli. Við sjón þessa andlits hljóp eins og 
rafleiftur um hinn unga riddara; hafði hann haft hugann á 
Regínu og búizt við þægilegri sýn. En í þess stað sá hann nábleikt 
andlit undir svartri og loðinni skinnhettu, og gerði hún 
það enn hvítbleikara. Svipinn hafði Bertel séð áður og þegar 
hann hugsaði sig um mundi hann eftir einni voðanótt, er hann 
hafði lifað í skógi suður á Bæjaralandi. Hann hopaði frá ósjálfrátt 
og nam staðar eins og í úrræðaleysi. Pekka tók eftir þessu 
þar sem hann sat enn á hestbaki til að vera viðbúinn að leggja 
á flóttann. „Héðan í burt sem hraðast!“ kallaði hann hátt. „Hefi 
ég ekki sagt yður, að hér gengur fjandinn ljósum logum“.

„Þú hefir satt að mæla“, svaraði Bertel og brosti að sjálfs 
síns ótta eða því, sem hann hugsaði að væri sinn hugarburður.

„Hafi skollinn nokkru sinni tekið sér mennskan búning, þá býr 
hann í þessu húsi. En einmitt fyrir þá sök skulum við sjá framan 
í höfðingjann og þrýsta honum til að gefa okkur gistingu. Heyrðu, 
þú þar inni, ljúk upp fyrir okkur, við erum ferðamenn!“ Þessum 
orðum lét hann fylgja nokkur harðfengleg högg á miðja bæjarhurðina.



9. Don Quixote af Mancha[* „Riddarinn í líkingu volæðisins“ í sögu Cervantes skálds.]

Þegar hann hafði langa stund beðið, var hurðu lokið upp og 
út í dyrnar kom gamall maður boginn mjög fyrir elli, snjóhvítur 
á skegg og hár. Bertel var vanur við í hernaðinum að taka það, 
er hann þurfti, ef ekki var fúslega tillátið, ýtti öldungnum frá 
og tróðst inn í hið lága hreysi hæverskulaust. En þar sá hann 
engan mann og þótti kynlegt; lagði og daufa glætu um þetta 
örbyrgðar-greni frá furuviðarblysi hálfbrunnu; engar aðrar dyr 
sá hann en þær, sem hann kom inn um, og ekkert kvikt utan 
gamla karlinn og úfinn og ljótan rakka, sem lá við hlóðakarlinn 
og urraði að komumanninum.

„Hvar er maðurinn með skinnhettuna, sem áðan stóð hér inni?“ 
spurði nú Bertel hvatlega og heldur byrst.

„Guð hjálpi yður, herra góður“, svaraði karlinn auðmjúkur og 
gætilega, „hver skyldi hér vera nema yðar náð sjálfur?“

„Út með sannleikann! Hér er einhver fólginn inni. Undir 
sænginni — nei, bak við ofninn — nei. Þó hefir brunnið stærri 
glóð hér inni. Hvað þá? mér sýnist hún hafa verið slökkt með 
vatni. Svara mér!“

„Það er svo kalt í húsinu, herra, og það er svo gisið“.

Grunsemd Bertels var nú vöknuð, en lét ekki svæfa sig aftur 
með útúrdúrum. Hann renndi augunum innan um allan kofann 
og kom loks auga á lítinn hlut, sem dottið hafði undir bekkinn. 
Það var fínn og mjúkur kvenhanzki, með héraskinnsfóðri. „Viltu 
játa, þorparakarl?“ mælti Bertel í bræði sinni. Það kom heldur 
fát á karlinn, en hann tók sig óðara aftur, breyttist allur í framan, 
kinkaði kolli og benti á hornið inni hjá ofninum. Bertel fylgdi bendingu 
hans, gekk tvö fet eða þrjú, en — í því lét gólfið undan. 
Hann hafði þar hrapað niður um gat, sem ekki sást, í gólfinu, 
því að ofninn skyggði á. Óðara var hlera skotið yfir lúkuna og 
söng um leið í stórum járnkrók; við það var hinum innilokaða 
alveg meinað upp að komast aftur eða lyfta hlemmnum neðan 
frá. Bertel hafði dottið í eina af holum þeim, sem fátæklingar 
hafa í gólfum til að geyma í rótarvexti og drykk sinn. Grófin 
var ekki djúp og fallið ekki hættulegt, en bræði Bertels var ekki 
minni fyrir það, sem vonlegt var. Litli vetlingurinn sagði honum 
alla söguna. Hér hlaut hún að vera, hún, hin fríða, stolta, ógæfusama 
furstadóttir, sú, er hann lengi hafði heimuglega eftir þráð. 
Hver gat vitað nema hún hefði líka fallið í sömu svikaklær, 
og einmitt nú, þegar hann var kominn henni svo nærri eftir að 
hafa þráð hana árum saman, nú þegar hún þurfti helzt hans 
hjálpar, nú einmitt skyldi hann falla í þessa smánarlegu gildru 
og vera hnepptur eins og mús í holu og eiga enn þá verri vist 
en uppi í hinum arga kofa yfir höfði honum. Hann freistaði að 
lyfta gólffjölunum, en gat ekki, þær bifuðust ekki né viku fremur 
en forlögin, sem svo lengi höfðu gabbað hans einkavonir.

Þó gat hann bráðum heyrt einhvern nið yfir sér í stofunni 
eins og menn væru á reiki um gólfið og heldur fleiri en færri. 
Rétt eftir það kom steinhljóð. Nú var Pekka einkavon Bertels; 
hann hafði ekki árætt inn. En ekki heyrðist heldur neitt til hans 
og þannig liðu þrír eða fjórir tímar með pínandi óvissu, enda 
bættust þar ofan á fullar líkur til, að hann færist þar úr kulda 
og sulti.

Þá heyrði hann aftur gengið um gólfið og krókinum kippt upp 
og síðan hlemminum. Bertel var hálfstirðnaður, er hann skreið 
upp úr hinni fúlu dýflissu; hélt hann nú, að Pekka hefði fundið 
fylgsnið. En í hans stað sér hann aftur karlinn með hvíta skeggið; 
hann var eins auðmjúkur og varkár sem áður og rétti Bertel 
höndina þá er hann var að hefja sig upp um gatið. Hinn ungi hermaður 
þreif nú reiðilega í öxlina á karli og ætlaði að úthúða 
honum duglega. „Hundurinn þinn!“ sagði hann, „leiðist þér að 
hjara, eða sér þú ekki, hvað þú gerir, vitfirringur? Hvað getur 
aftrað mér frá að mylja þinn arga eymdar-skrokk við þinn eigin 
hlóðarstein?“

Karlinn leit við honum án þess að lygna augunum. „Gerðu það, 
dóttursonur hans Bertílu“, sagði hann, „dreptu gamlan þjónustumann 
hennar ömmu þinnar, ef þér sýnist; hverja ánægju skyldi 
hann eiga eftir í lífinu?“

„Þjónustumaður ömmu minnar, segir þú?“

„Ég er sá seinasti á lífi af öllum þeim, sem fyrr meir byggðu 
í þessari frjósömu sveit, sem nú er eyðimörk. Það var ég, sem 
sagði við hann Aron Bertílu, þegar garður húsbónda míns var 
lagður í blóð og ösku: Frelsaðu jungfrúna fyrir mig! Bertíla 
gerði það, bölvaður fari hann og blessaður líka! Hann bar jungfrúna 
mína góðu og göfuglyndu út úr bálinu, og hún, þessi tigna 
jungfrú, varð hógvær eiginkona hins drambláta bónda“.

„En ertu frá viti, karlkind? Ef þú, sem þú segir, hefir verið 
þjónn móður-móður minnar, hví lokaðir þú mig þá inni í þinni 
bannsettu gryfju? Vinsemd þín er æði einkennileg“.

[213.png]

„Drepið mig, herra góður, ég hefi níutíu ár á baki. Drepið 
mig, ég er kaþólskur maður“.

„Þú? Já, það er annað mál, nú fer ég að skilja“.

„Ég er seinasti kaþólski maðurinn í þessu landi; ég er frá 
dögum þeirra Jóhanns konungs og Sigmundar. Ég er einn af 
fjórum, sem jörðuðu síðustu nunnuna í Náðardals-klaustri. Nú 
í tuttugu ár hefi ég ekki heyrt tíðir sungnar né verið stökktur 
helgu vígsluvatni. En lofaðir séu allir drottins dýrlingar fyrir 
það, að einni stundu áður en þér komuð, fékk ég að neita hostíunnar[* Brauðsins í sakramentinu.].

„Það hefir munkur verið í kofa þínum?“

„Já, herra, einn af vorum mönnum“.

„Og með honum fylgdist ung kona og gömul þjónustukona 
hennar? Svara mér!“

„Já, þær fylgdu honum“.

„Og þegar ég kom, faldir þú þau?“

„Já, uppi á loftinu, herra góður“.

„Og síðan ginntir þú mig niður í músaholuna, en lézt konurnar 
og munkinn strjúka á meðan?“

„Ég neita ekki, að því er svo varið“.

„Og hver laun hyggstu að fá fyrir þetta?“

„Ég býst við öllu, dauðanum ef til vill“.

„Ég vil þyrma lífi þínu, en þó með skilyrði. Þú skalt sýna 
mér leið þá, er þau fóru héðan“.

„Lífi mínu! Ég er búinn að segja yður, að ég sé níræður“.

„Og þú ert ekki hræddur við — pínubekkinn?“

„Guðs heilögu gefi, að ég væri svo hárrar æru verður!“

„En ef ég brenni þig lifandi í þínu eigin greni?“

„Þeir heilögu píslarvottar hafa á bálinu dáið“.

„Nei, gamli maður, ég er enginn böðull. Ég hefi lært í skóla 
konungs míns að heiðra trúmennskuna“. Og Bertel tók hrærður 
í hönd hins gamla manns. „En eitt ætla ég að segja þér“, bætti 
hann við, „þú ætlar víst, að ég sé kominn til að flytja þetta flóttafólk 
aftur í varðhald þess. Því fer fjarri. Ég sver þess eið við 
mína riddarastétt, að ég skal með lífi og blóði verja frelsi jungfrú 
Regínu og gera allt, sem í mínu valdi stendur til að létta flótta 
hennar. Viltu nú segja mér, hvern veg hún flýði héðan?“

„Nei, náðugi herra“, sagði hinn gamli maður með rósemi. 
Hin unga mær stendur undir verndarhendi helgra manna og 
eins viturs manns. Þér hafið ungt og ólgandi blóð í æðum, þér 
munduð steypa þeim öllum í glötun. Snúið því við, þér finnið 
ekki för þessara manna“.

„Asninn!“ umlaði Bertel beisklega. „Far vel þá, ég þarf ekki 
þinnar hjálpar“.

„Bíðið hér nú í ró til morguns, náðugi herra. Í dag stendur 
yður til boða að vaða mannhæðar skafla til að komast bæjarleið. 
Á morgun ferðist þér í hægðum yðar“.

„Óhræsið, þú hefir sent frá mér hestana mína?“

„Já, herra góður; þér hljótið að vera svangur. Lítið á, þarna 
er ketill með soðnum rófum í. Verði þær yður að góðu“.

Bertel stikaði gólfið aftur og fram í æstu skapi og hugsaði: 
Ekki vildi ég vinna til fyrir tíu Rínarvínsflöskur, að hann Larson 
væri hér kominn og sæi til mín nú. Hann mundi líkja mér við 
flökkuriddarann frá <i>La Mancha</i> sem vafðist í hin vesölustu 
ævintýri, þegar hann var að leita uppi hana Dulcíneu sína fögru. 
Hvernig má ég komast héðan gegnum mannhæðar djúpar fannir? 
„En“, sagði hann hátt, „mér kemur nýtt ráð í hug, hvort ein af 
mínum beztu bernskulistum gæti ekki orðið mér að liði. Hvar 
eru skíðin þín, gamli maður?“

„Skíðin mín!“ svaraði karlinn og fór hjá sér, „ég á engin 
skíði“.

„Víst áttu þau, það sé ég á þér; enginn Finnur í Austurbotni 
er skíðalaus. Fá mér þau þegar í stað“. Og án þess að skipta sér 
af undanfærslu karlsins, lauk Bertel upp lofthleranum og tók þar 
óðara fram allra beztu skíði.

„Líttu nú á, karltetur“, sagði hinn ungi fyrirliði, „hvernig lízt 
þér á nýju gæðingana mína — mína, segi ég, því ég veðja, að 
þú selur mér þá fyrir þessa fögru silfurdali. Liprari vekringar 
hafa sjaldan runnið yfir fannbreiður. Á ég annars ekki að bera 
kveðju munkinum og jungfrú Regínu, því það vil ég gera með 
ánægju?“

„Hættið yður ekki út í óbyggðina, ungi herra“, svaraði karlinn. 
„Þér finnið hvorki för né veg; skógurinn er margar mílur á 
lengd og fullur af úlfum. Það verður yðar bani“.

„Þú ferð skakkt, kunningi“, svaraði Bertel, „ég mun finna 
tvenn för, sín í hvora áttina, önnur eftir hestana mína, en hin 
eftir flóttamennina. Seg mér, hvort riðu þau eða óku?“

„Ég hygg þau riðu“.

„Þá er ég viss um, að þau óku. Þú ert óbetrandi bragðakarl, 
en sakir skíða þinna fyrirgef ég þér. Lif nú vel; eftir tvær stundir 
liðnar hefi ég náð þeim, sem ég leita“. Að svo mæltu stökk 
Bertel út.

Þetta var mjög snemma morguns, tveim eða þrem stundum 
fyrir sólaruppkomu, en til allrar hamingju var skafrenningurinn 
hættur og vetrarstjörnurnar blikuðu tindrandi á heiðbláu himinhvolfinu. 
Kuldinn hafði vaxið og brunafrost hafði stráð yfir trjálim 
og fannir ís-demöntum þeim, sem bæði blinda og töfra augu 
ferðamanna. Skógur og snjór undir stirndum himni á vetrarmorgni 
vekur lifandi tilfinning í sálu norræns manns; sú náttúrusjón 
felur í sér hátignarljóma, einhvern skærleik og nýfæddan 
ferskleik, sem afturkallar indæli bernskunnar og æskulífsins fyrstu 
sælunnar sjónhverfingar. Þá er ekkert, sem þrengir að hjartanu 
og lamar vængi hins fleyga hugar; allt er þá svo óendanlegt, svo 
hátíðlegt, svo alfrjálst; menn skyldu ætla, að náttúran lægi þá 
andvana í faðmi vetrarins og næturinnar: og þó lifir hún, er 
og hrærist í brjósti ferðamannsins. Það lítur þá út sem hefði 
hún samandregið allt sitt óendanlega lífsfjör í einn einasta depil, 
þetta eina hjarta í heilli eyðimörk, einungis til þess að láta það 
njóta því fegurra lífs í stirðleikanum, þögninni, kyrrðinni, stjörnuljósinu 
öllu megin umhverfis. Þessara áhrifa fjörs og ferskleika 
naut nú einnig hinn ungi Bertel; þess konar áhrif áttu einkar 
vel við hann. Honum fannst sem væri hann orðinn barn, þar 
sem hann flaug áfram eins og hvassvindur milli stofna og snjóskafla; 
honum fannst hann vera smápiltur sem í fyrri daga og 
vera að renna sér á hjarninu yfir Stórkýró-slétturnar til þess að 
snara fugla í skóginum. Í fyrstu reikaði hann að sönnu dálítið 
til af óvana, þegar skíðin runnu fram af brekkunum, að vísu 
stýrði hann þeim við og við skakkt og hrasaði nokkrum sinnum, 
en brátt kunni hann aftur gamla lagið og hélt nú öruggt áfram 
sem horfði yfir þúfur og þvergarða.

En að finna spor flóttaliðsins gekk ekki eins greiðlega. Hann 
hafði nú stundarkorn stefnt á Ilíhermu og einskis var orðið, 
enda hafði hinn síðasti skafrenningur fennt í sporin; hann sá 
einungis nýleg úlfaför, og við og við hrökk upp stygg rjúpa flögrandi 
milli skógargreinanna. Vökur, sultur og þreyta tóku nú að 
angra og lýja ungmennið; kuldinn harðnaði undir sólaruppkomuna 
og stráði hrími hans dökkleita yfirskegg og fjaðrahatt.

Loksins kom hann á veg í skóginum, þar sem limið hafði skýlt 
fyrir vindinum, og sá hann þar ný spor eftir sleða og hesta. 
Bertel herti sig þá upp og elti slóðann, týndi honum ýmist eða 
rakst á hann aftur þar sem brautin lá í skjóli. Sólin rann rauðgul 
í land-suðri yfir trjátoppunum; dagurinn var heiður og frostharður; 
umhverfis sást ekkert nema skógur og hjarn. En lengst í 
norðurátt kom upp reykjarstrókur, sem stakk vel af við gylltan 
morgunhimininn. Þangað stefndi hann nú, herti á skíðunum 
og batnaði þá og óðum vegurinn; náði hann seint um síðir afskekktum 
bæ nálægt veginum. Hið fyrsta, sem þar mætti honum, 
var Pekka og hestar þeirra; var hann að gefa þeim.

„Og þorparínn“, sagði Bertel, sem bæði varð feginn og forviða, 
„hver hefir sent þig hingað?“

„Hver“, segir Pekka ekki síður feginn, „það skal ég segja 
herranum, það gerði skollinn; meðan ég beið og beið við skógarkots-skrattann, 
duttu aftur augun á mér í fönninni þar sem ég 
sat. Skömmu seinna vaknaði ég við hnegg í hestunum, og hvað 
sé ég? Sleða eins og okkar með tveimur hestum, sem rann áfram 
eftir skógargötunni. Annað hvort er þetta húsbóndinn eða skrattinn, 
sagði ég við sjáfan mig, en það stendur mér á sama, ég elti 
hann samt; síðan skreiddist ég á bak og glorhungraður var ég 
og langt fram yfir það, en hélt þó samt á eftir sleðanum. Loksins 
urðu hestarnir þreyttir, ég missti sjónir á sleðanum og þakkaði 
bæði kaþólskum og lútherskum dýrlingum fyrir, að ég náði þessum 
bæ og komst í þunna grautarskál. Því þótt hitinn væri nógur 
við Lützen og Nörðlingen, þá veit drottinn minn dýri, að það 
er kalt hérna í Ilíhermu, það segi ég satt“.

„Vel og gott“, sagði Bertel, „þau skulu ekki komast undan 
okkur. En á ég að segja þér sögu, Pekka, það koma þær stundir, 
þegar sultur og svefnleysi verða ástinni yfirsterkari. Kom nú, við 
skulum fara inn“.

Og Bertel gekk inn, lét hita sér mjólk og fleygði sér á heysæng, 
því hann var yfirkominn af þreytu. Þar skulum vér nú 
lofa farand-riddaranum að sofa í næði svo sem tvo eða þrjá 
klukkutíma.



10. Kajanuborg

Lengst í norðurátt ólga hin miklu stórvötn undir ábreiðu ísanna; 
hinir freyðandi fossar frjósa aldrei, hinn græni greniviður 
fölnar aldrei, og aldrei bifast björgin gráu, sem binda hinar 
beljandi elfur í þröngum gljúfrum. Hér hafa náttúruöflin hamazt 
frá eimuna tíð og aldrei unnt sér eirðar né sátta. Elfan 
þreytist ekki að glíma við hamrabjörgin, björgin þreytast ekki 
að storka elfunni; fjöllin eldast ekki; hinir ómælilegu flóar gera 
alla ræktun ómögulega; hinn frostheiði vetrarhiminn speglast enn 
sem fyrr í bárubliki norðurljóssins og horfir í hátignarró niður 
yfir hina strjálu kotbæi á bökkum fossanna.

Hér er heimkynni næturinnar og ógnanna; hér er skugginn 
í hinum gullnu litmyndum hinna finnsku óðsöngva. Hér spinnur 
hin ljóshrædda forneskja net sitt um trú manna; hér eru haugar 
kappanna; hér eru hliðar hörmunganna. Hér eyddu hinir síðustu 
jötnar sínu helstirða hamremmis-afli í öræfum fjallanna; hér 
stóð herborg Hísa með hinum faðmháu tröppuhöftum við hallarhliðið. 
Hér bjó forneskjan yfir sínum myrkustu ráðgátum og 
hingað hopaði hún fet fyrir fet fyrir birtu betri tíma og hér 
blæddi henni til ólífis í fólskunnar fjörbrotum. Heiðninnar öndvegi 
hrundi fyrir löngu, en enn þá slæðist svipur hennar í sekt 
og banni um byggðirnar, íklæddur kristninnar sauðargærum, 
og fer með hjátrú og hindurvitni kringum kumbl og kirkjugarða.

Áður en stórvötnin þar norður frá, hamslaus orðin af æði ótal 
fossa, leita andrúms-hvíldar í Úleárvatni, skeyta þau enn einu 
sinni skapinu á tveim feiki-stórum fossum, er heita Koivúkoski 
og Ammá, við smábæinn Kajenu. Eins og tveir felliboðar steypist 
vatnsmegnið óstöðvandi niður tvö gljúfraskörð, og svo er vatnsfallið 
stórkostlegt, að dirfska mannanna, sem vön er að eiga í 
ófriði við náttúruna og sigra að lokum, hefir hér staðar numið 
forviða og játað sig yfirkomna. Allt fram á þessa daga hafa allir 
bátar, sem stefnt hafa til Úlenborgar ofan fossana, leitað hér 
landsins og látið hesta draga sig gegnum bæjarstrætin í Kajenu. 
Mitt á milli fossanna, Koivúkoski og Ammá, liggur flatur klettur 
í móðunni og liggja að honum brýr frá báðum bökkum. Hér 
gnæfa gráir múrveggir hins gamla kastala, sem nú er í rústum. 
Það er <i>Kajanuborg</i>, byggð 1607, á dögum Karls níunda, til varnar 
móti áhlaupum Rússa. Saga hennar er stutt og á ekki nema 
einn hvítan blett, sem sé hennar eigið fall. Sá tími kann að koma, 
að það komi við sögu þessa. Nú erum við á árinu 1635, og kastalinn 
er í broddi lífsins. Í lögun er kastalinn líkur ör og horfir 
oddurinn móti straumnum. Komi ekki hungursneyð og hafi óvinirnir 
ekki því fleiri fallbyssur á hæðunum umhverfis, má hann 
heita óvinnandi. En hvernig kemst óvinaher til Kajanuborgar? 
Þar eru eyðimerkurflæmi á alla vegu og hvergi ruddur vegur 
fyrir vagna á vetrardegi; á sumrum fara menn eftir gangstígum 
og reiðgötum, en á vetrum rennur hreinninn á vatnaísum með 
sleða sinn.

[219.png]


Það er há-vetur, þykkar ísskarir við löndin og slotsmúrana 
sýna, að kuldinn hafi verið mikill, þótt ekki hafi frostið megnað 
að fjötra hinn ákafa straum á miðbiki elfunnar. Nokkrir dátar 
í gærukuflum með ullina inn, eru að aka heim viði frá skóginum 
þar nærri. Þar er friður í landinu; vindubrúin liggur niðri 
og hrosshófarnir glymja og dynja á brúnni yfir straumnum. 
Þá rís upp deila í hallargarðinum með hörðum orðaskiptum. Roskin 
kona, há vexti, harðleg á svip, en ekki fríð sýnum, hefir 
handsamað eitt viðarhlassið og hrindir dátunum frá í því hún 
sópar í fang sér svo mörgum kubbum sem hún fær borið og 
skipar yngri konu, sem fylgir henni, að gera eins. Dátarnir ausa 
yfir hana óþverraorðum, en kerla með hvössu augun mælir þeim 
aftur út í fullum mæli. Undirforingi hefir heyrt hávaðann, kemur 
að og spyr, hvað á gangi, og er hann veit tilefnið, átelur hann 
konuna harðlega og skipar henni að skila viðnum; konan gegnir 
ekki og skipar hann þá, að hendur skuli skipta. Konan hopar þá 
undir múrvegg einn, reiðir upp einn staurinn og kveðst brjóta 
skyldi haus hvers þess manns, sem að henni gengi. Dátarnir 
blóta og hlæja; foringinn stendur ráðalaus; röskleikur kerlingar 
yfirgengur alla.

Þá kemur fram á stéttina roskinn maður, sem allir rýma óðara 
fyrir. Það er Vernstað landshöfðingi. Óðara en konan kemur auga 
á hann, víkur hún úr vígstöðinni og lætur nú dæluna ganga um 
ójafnað þann, er hún mætti þola. „Já, herra ofursti góður“, 
segir hún, „þetta leyfa þeir sér að bjóða manni, sem er ljós og 
auga Svíaríkis. Það er svo sem ekki nóg að byrgja hann í þessu 
bannsetta greni, heldur láta menn hann frjósa í hel. Eins og 
það sé eldsneyti, sem okkur er fengið! Drottinn minn, eintómir 
blautir fúafauskar, sem fylla klefann með svælu og gefa ekki 
svo mikil hlýindi, að blekið á borðinu hans geti þiðnað. En það 
skal ég segja ofurstanum, að ekki heiti ég þá Lúsía Gróthúsen, ef 
ég læt svínbeygja mig. Þetta er almennilegur eldiviður og þennan 
við tek ég, eins og ofurstinn sér, rétt fyrir nösunum á þessum 
landhlaupurum, sem allir og hver með öðrum ættu skilið að verða 
hengdir upp í hæsta furutrénu hérna í Paldamóskógi. Smánist 
þið burtu, landeyðurnar, ég á viðinn, heyrið þið og sjáið og 
hana nú!“

Landshöfðinginn brosti. „Látið hana hafa viðinn“, sagði hann 
til dátanna, „annars fær enginn lifandi maður frið í kastalanum. 
En þér, Lúsía, vil ég það segja, að þú skalt gæta tungu þinnar 
betur, því hún hefir mörgu illu af stað komið; ella mætti svo 
fara, að ég léti setja þig í fúla skotið, sem þú kannast við, sem 
Eiríkur héri setti ykkur í, þar sem elfan rann undir gólfinu. Eru 
þetta þakkirnar fyrir linkind þá, sem ég hefi sýnt þér, að þú 
vekur sífelld illindi hér í kastalanum. Í fyrradag hafðir þú munninn 
uppi af því að þú þóttist ekki fá nóga þvottasápuna; í gær 
tókstu með yfirgangi sauðarlæri úr matarbúrinu og í dag deilir 
þú út úr eldiviðnum. Gæt þín nú, Lúsía, að þolinmæði mín ekki 
þrjóti“.

Konan horfði beint í augu ofurstanum. „Þolinmæðin yðar“, 
segir hún, „en hvað lengi haldið þér þá, að þolinmæðin mín þoli? 
Nú erum við búin að sitja samfleytt í nítján ár í þessari úlfakreppu; 
í samfleytt nítján ár hefir þessi háðungarblettur setið 
á Svíaríkislandi, að þess mesti maður er hér grafinn og geymdur 
eins og óbótamaður! — — Takið eftir mér, hvað ég er að segja: 
Svíaríkis mesti maður, því sá dagur mun koma, þegar þér og ég 
og allir þessir feitmetisbelgir, allir þessir landhlaupara-bjórblöndukútar 
eru orðnir að maðkaveitu, að komandi kynslóðir muna 
ekki eftir ykkur fremur en svíninu, sem slátrað var í dag. En 
<i>Jóhannesar Messeníusar</i>[* Frægur sagnameistari og skáld (1579-1636); dæmdur til dauða 1616 
fyrir páfatrú sína og landráð. Þó var honum gefið líf og sat hann síðan í 
varðhaldi ævilangt. Hann sætti illri meðferð, en samdi þó mörg og víðfræg 
rit í fangelsi sínu, og þótti vera hið mesta mikilmenni.] nafn mun allar aldir lifa í ljóma og 
heiðri. Yðar þolinmæði, þó, þó! Hvaða þolinmæði hefi ég haft, 
sem hefi sætt mig við í öll þessi eilífðarár að fljúgast á við ykkur 
um hvern bita af brauði og köggul af eldiviði, um svæfil undir 
höfuðið á þessum mikla manni, sem þið hafið níðzt á, ég, sú 
eina manneskja, sem saman hefir haldið hans sár-auma líkama 
og styrkt hans sál til stórræða, sem hann lýkur nú við þessa 
dagana. — — Eða, vitið þér, hvað það er að þjást og þreyja 
eins og ég, að vera allra hluta án eins og ég, að vera rifin frá 
börnum sínum eins og ég, að ganga með örvæntinguna í hjartanu, 
en bros á vörunum til þess að svo skuli líta út sem maður hafi 
von, þótt vonin sé farin — — vitið þér, hvað það þýðir, ofursti 
góður? Og svo komið þér til mín og talið um yðar þolinmæði!“

Skellihlátur dátanna tók nú fyrir málæði konunnar; og nú 
fyrst sér hún, að landshöfðinginn hefir hitt það ráðið, sem snjallast 
var, og hefir farið leiðar sinnar. Það er ekki í fyrsta sinn, að 
Lúsía Gróthúsen hefir rekið kastalaforingja á flótta. Henni var 
trúandi til að sópa heilu setuliði út á merkur og skóga. En þó 
gremst henni nú að hafa ekki fengið að svala sér til fulls. Hún 
hendir brennistaurnum í næsta háðfuglinn og skundar af stað 
með hitt og inn um lágar bak-húsdyr. Dátinn, sem staurinn hitti 
fótinn á, blótar í bræði og sendir hann á eftir henni um leið og 
hún sleppur inn. Staurinn kemur í hælinn, hún æpir hátt af 
sársauka og reiði, en við það hverfur hún inn fyrir, en hlátrasköllin 
gjalla á baki hennar.

En meðan þetta sjónarspil var leikið og sjálfsafneitunin sýnd af 
annarri hálfu og hroðaskapur af beggja, höfðu ferðamenn numið 
staðar við vestari hallarbrúna og gerðu boð fyrir höfuðsmanninn. 
Dátarnir forvitnast í kringum þá; þeir eru klæddir eins og 
óbreyttir bændur, en þó ber látbragð þeirra vott þess, að þeir 
séu útlendir. Fyrir þeim gengur roskinn maður, dökkeygur og 
tileygur með gulleitt hörund; lítt má sjá í andlit honum undir 
hvítri hundskinnshúfu, sú er með eyrum og svo síð, að hún hylur 
nálega höfuðið. Næst honum gengur ung kona í röndóttu vaðmálspilsi 
og nærskorinni treyju úr nýju, hvítu kálfskinni; andlitið 
er að mestu fólgið undir stórgerðri flókahettu, bryddri með 
íkornaskinni, og eru þess smágervu hár öll hélustokkin. Einungis 
má sjá tvö fögur og hrafnsvört augu horfa undan hettunni, einkennilega 
björt og blikandi. Hin þriðja í förinni er gömul kona, 
lítil vexti og svo dúðuð í skinnfeldum, að hennar lági kroppur er 
allur á þverveginn, svo hún sýnist í gangi sem væri hún vel 
og fast troðin fiðurdýna. Maðurinn með hundskinnshúfuna sýnir 
vegabréf og réttir landshöfðingjanum; eftir því heitir maðurinn 
Albertus Símónis, settur af stjórninni liðsmannalæknir næsta vor 
við liðsveitir þær, sem suður fara, og er hann nú með konu sinni 
og dóttur á ferð frá Danzig til Stokkhólms norðurleiðina gegnum 
Víborg og Kajenu. Landshöfðingi virðir vel fyrir sér bæði manninn 
og bréf hans og álítur, að allt sé með felldu. Síðan lætur hann 
vísa þeim til herbergja í eystri enda hallarinnar og skipar svo 
fyrir, að þeim sé veittur allur sá forbeini, sem langferð á jafnhörðum 
árstíma muni útheimta.


11. Ríkisfanginn

Herbergi það, sem við nú komum inn í, liggur í syðra turni 
hallarinnar og er ekki gistilegt; það er stórt og dimmt. Þó að 
það liggi sólar-megin, eiga vetrargeislarnir erfitt með að komast 
margir samhliða gegn um hinn þrönga glugga þess með sterku 
járngrindinni fyrir. Skorsteinn mikill, úr grásteini hlaðinn, fyllir 
mjög eitt horn stofunnar; förfuð og klúr rekkja stendur þar 
andspænis; þar eru bekkir tveir og tveir stólar, kista mikil, breitt 
borð undir glugganum og hornskápur, annað er þar ekki af húsbúnaði. 
Allt þetta sýnist vera nýlegt og gengur að því leyti betur 
í augun þótt smíðið sé klúrt. Stofan lítur annars út sem hún gæti 
heitið eldhús. Lærdómurinn hefir numið sér höfuðból í innanverðu 
herbergi þessu, og næst glugganum; borðið er stráð blekbyttum 
og fullt af máðum handritum og arkarbókum bundnum 
í kálfskinn; hornskápurinn er opinn og sýnir, að hann er bókaskápur. 
Hinn helmingur stofunnar nær skorsteininum hefir allt 
annað útlit. Þar stendur þvottaker við hægrihlið á mélpoka, en 
pottur mikill breiðir opinn faðm móti hertum geddum og fleskbitum 
og deilir um rúmið við vatnsfötur og hillu með leirkerum á.

Þannig lítur híbýli það út, sem landshöfðinginn Vernstað hefir 
fengið ríkisfanganum Jóhannesi Messeníusi, konu hans og þjónustukonu 
í stað hins vonda klefa, sem kvalari Messeníusar, Eiríkur 
gamli héri, hafði látið þau mótlætishjón sitja í. Þetta herbergi er 
þó að minnsta kosti þurrt og full hátt; húsbúnaðurinn er og 
vinargjöf landshöfðingjans; býr Messeníus í hálfri stofunni, en 
konurnar í hálfri.

Við stóra, blekuga borðið situr maður boginn og gráhærður, í 
loðkápu og hreinskinnsstígvélum, og hefir á höfði loðna ullarhúfu. 
Hver sem séð hefði þennan mann meðan hamingjan lék 
honum í lyndi, þegar hann var forseti í háskólaráðinu í Uppsölum 
eða drottnaði hreykinn eins og konungur í ríki sínu yfir 
öllum auði hinna sænsku ríkisskjala, hann mundi vart hafa þekkt 
aftur í þessum visnaða líkama, sem boginn og hnýttur var orðinn 
af árunum og hamingjuleysinu, manninn með ofurhugaða 
andríkið, sem bauð byrginn þeim Rudbeck og Tegel, hinn hálærða, 
hugvitssama og metnaðarfulla Jesúítapostula og samsærismann, 
Jóhannes Messeníus. En liti menn betur eftir þessum 
hvössu, órólegu augum, sem sí og æ virtust ætla sér að skima 
jafnlangt fram í framtíðina, sem þau höfðu horft langt aftur í 
hina liðnu tíð, og læsi menn þau orð, er hann nýlega hafði ritað 
með skjálfandi hendi á bréf það, sem fyrir framan hann lá, orð, 
sem svo voru full af sjálfsáliti, að þau máttu fífldjörf heita, þá 
mátti mann óðara gruna, að í þessu niðurhrunda hreysi starfaði 
sál, sem aldur og örlög höfðu ekki yfirbugað, heldur var há og 
hreykin sem í fyrri daga, byggi metnaðarandi, sem aldrei mundi 
vægja.

Gamalmennið horfði lengi á pappírinn þótt hann væri hættur 
að rita. „Já“, mælti hann hugsandi og ályktandi, „svo á þetta að 
vera. Meðan ég lifi troða þeir mig eins og orm í duftinu undir 
fótunum, en þegar ég er dauður, skulu þeir sjá, hvern þeir hafa 
troðið. <i>Gloria, gloria in excelsis!</i> Sá dagur skal koma, þótt hundrað 
ár líði hjá, þegar vesall fangi, sem öll veröldin hefir gleymt nú, 
og sem eyðir lífinu norður í óbyggðum, þegar hann verður kallaður 
faðir Svíþjóðarsögu, þá“ ... hélt hann áfram með 
beisku glotti, „þá geta þeir ekkert gert fyrir mig. Þá er ég 
dauður. Er það ekki furðulegt? Að dauður maðurinn, hvers bein 
eru að verða duft í gröfinni, skuli enn þá lifa í verkum sínum, 
að andi hans skuli halda sínu striki öld eftir öld, frjóvgandi og 
vekjandi andans gull og ágæti! Allt, sem hann hefir liðið meðan 
hann lifði, öll forsmán, allar ofsóknir, allar dýflissugrindur, allt 
er gleymt, búið, horfið, en nafnið hans leiftrar enn og lýsir eins 
og stjarna aldanna næturmyrkur, og framtíðin með stutta minnið 
sitt og langa registrið yfir óþakklæti mannanna segir þá í 
hugsunarlausri aðdáun: Það var mikill maður“.

Meðan á þessu eintali stóð, kemur konan, sem við könnumst 
við frá kastalagarðinum, inn. Hún lýkur gætilega upp hurðinni 
og læðist á tánum svo sem væri hún hrædd um að vekja sofandi 
barn. Síðan setur hún niður seint og hægt viðarbyrði sína, sem 
hún ber í fanginu. Dálítið hark var þó óhjákvæmilegt; hinn 
aldraði við borðið hrekkur upp úr draumórum sínum og snýr sér 
uppvægur að gömlu konunni með viðinn og segir: „Kona, þú ert 
svo djörf að ónáða mig! hefi ég ekki sagt þér iterum iterumque, 
að þú eigir að flytja þína penates <i>procul a Parnasso</i>? Skilur þú 
það ... <i>lupa</i>!“

„Kæri maður minn góður, ég er að færa þér ofurlítínn eldivið. 
Þér hefir verið svo kalt þessa daga. Reiðstu mér nú ekki, þú skalt 
eiga hlýtt og gott, það er allra bezta eldsneyti“.

„<i>Quid mihi tecum?</i> Far þú norður og niður! Þú ertir mig og 
mæðir. Þú ert, eins og Gústavus sálugi sagði ætíð, <i>Messenii mala 
herba</i>, malurtin mín, brenninetlan mín“.

Lúsía Gróthúsen var kona ákaflega bráðlynd, geðvond og jögunarsöm 
við alla, en í þetta sinn steinþagði hún. Hve kynlega 
hafði ekki hennar heimilisháttalag tekið stakkaskiptum? Hún hafði 
aldrei séð sólina fyrir bónda sínum, en á meðan hann var heill 
og hagur hans stóð í blóma, hafði hún, þessi sterka sál, beygt 
hans órólega og hikandi anda eins og reyr. Stóð þá hinn óárennilegi 
Messeníus alveg undir ríkisvendi konu sinnar. Nú höfðu þau 
umskipt hlutverkunum. Eftir því sem að kraftar hans þverruðu 
og það kom í ljós, að dagar hans mundu styttast, hafði hennar 
ótakmarkaða ást lent í stríði við ofsa hennar og ráðríki og unnið 
það ótrúlega þrekvirki að beygja slíka geðsmuni til auðsveipni. 
Hún dekraði við hann eins og móðir við fárveikt barn; af ótta 
fyrir að missa hans við, þoldi hún allt með hógværð, reyndi með 
hlýjum orðum að mýkja hans önuglyndi og anzaði aldrei öfugu 
orði aðfinningum hans og átölum. Jafnvel í þetta sinn bar ekkert 
á henni, nema dálítill titringur í vörunum, hann sýndi, hvað 
hún tók nærri sér að halda í skefjum skapinu, sem vildi brjótast 
út. Hún gekk nú nær honum og sagðí hlýlega: „Vertu nú 
góður, heillin mín, þú veizt, að heilsa þín þolir ekki, að þér 
þyki fyrir; næsta sinn skal ég leggja ábreiðu undir eldiviðinn, 
svo hann trufli þig ekki. Og í kvöld ætla ég að sjóða handa þér 
allra bezta læri af lambi, en því máttu trúa, að það var enginn 
hægðarleikur að útvega það. Ég sem sé náði því nærri því með 
valdi úr eldhúsinu höfðingjans“.

„Hvað er þetta, kona, hefir þú lagt þig niður við að betla 
beneficia af harðstjórans krásum? Júpiter! er ég þá hundur, sem 
á að éta molana af þeirra borðum? Og svo ertu hölt; hví gengur 
þú hölt? Svara þú mér! Þú hefir víst aftur borið kerlingarþvaður 
í slotsfólkið og hefir svo skollið á tröppunum landshöfðingjans 
meðan stóð á þínu málæði“.

„Er ég hölt?“ svaraði Lúsía og brosti utan við sig, „jú, skyldi 
það ekki vera ... ég marði mig á fæti ... vanþakkláti maður“, 
bætti hún við í lágum hljóðum, „það er þín vegna, sem ég 
líð“.

„Farðu, og lát mig enda grafletur mitt“.

Lúsía fór hvergi, hún gekk nær honum, augun fylltust tárum, 
hún brá höndunum um háls hins gamla manns. „Grafletur þitt!“ 
sagði hún með mildari rödd en nokkur skyldi halda að færi yfir 
hennar fölvu varir, sem virtust ekki vera til annars gerðar en 
grófra og harðra orða. „Guð minn góður!“ sagði hún í hálfum 
hljóðum, „á þá allt hið stærsta og ágætasta á jörðinni að verða 
að dufti? En sá dagur er enn þá langt í burtu, jú, hann hlýtur 
að vera það, elskan mín. Lofa þú mér að sjá grafletur Jóhannesar 
Messeníusar hins mikla“.

„Vissulega“, svaraði hann, sem sefaðist af smjaðrinu, sem talað 
var í hreinskilni, „vissulega, Lúsía, ertu hin rétta <i>persona executrix</i>, 
sem átt að lesa mitt <i>epitaphium</i>, fyrir því að þú ert sú, 
er láta skal höggva það á mitt leiði. Lít þú á, góðin mín, hvað 
segir þú um þetta?“

Hér undir hvíla <i>Doctoris Johanni Messenii</i> bein. Sál hans er 
í guðsríki, orðstír hans alls staðar, sem lönd eru byggð.

„Aldrei“, sagði Lúsía grátandi, „hefir sannara letur verið sett 
á legstein liðins stórmennis. En við skulum ekki orðlengja um 
það. Látum okkur heldur tala um þitt stóra verk <i>Scondia</i>. Veiztu, 
að grunur minn segir mér, að þess ágætis ljómi muni innan lítils 
tíma færa þér frelsið?“

„Frelsið“, mælti Messeníus hálfraunalega, „jú, rétt segir þú 
það, grafarinnar frelsi, til að verða duft hvar sem vill“.

„Nei“, sagði hún áköf og hrifin, „augu þín eiga enn eftir að 
sjá frægðar þinnar tilkomu. Menn skulu lesa þitt mikla <i>Scondia 
illustrata</i>, menn skulu prenta það, og nafn þitt á þess fremsta 
blaði með gullstöfum, öll veröldin skal hrópa af hárri undrun: 
Norðurlönd litu aldrei þess líka!“

„Og munu heldur aldrei það sjá“, bætti Messeníus við með 
sjálfstrausti. „Ó, hver gefur mér frelsi mitt aftur, frelsið mitt, 
svo að ég megi sjá verk mitt og sigri hrósa yfir mínum óvinum? 
<i>Exaudi me, Domine, porrigo manus meas coram facie tua! Libera 
me a miseris; etenim dixisti: Prosternam inimicos tuos calcandos 
pedibus tuis</i>[* Heyr mig, drottinn, ég útrétti hendurnar fyrir augliti þínu; leys mig 
frá volæði, því þú hefir sagt: ég mun leggja óvini þína til skarar fóta þinna, 
svo þú megir troða þá undir fótum.]. Hver gefur mér frelsið, frelsið og tíu lífsár, svo 
ég megi sjá mitt verk?“

„Ég!“ svaraði dimm rödd innar úr stofunni.

Við þetta hljóð hrukku bæði hjónin við af ósjálfráðum hjátrúarótta. 
Einvera fangelsisins og hin hrikalega náttúra, sem á 
öllum tímum er hjátrúarlífsins bezti jarðvegur, hafði magnað hjá 
þeim aldarinnar almennu trú á yfirnáttúrlega hluti og gert hana 
að fastri sannfæring. Hinn sírýnandi auðugi andi Messeníusar 
hafði oftar en einu sinni verið að því kominn að sökkva niður í 
undirgöng Kabbala-spekinnar og tálgryfjur töfravísindanna, og 
frelsaði hann þar eingöngu hans mikla iðjusemi, svo og trúarfortölur 
konu hans. Nú barst honum eins og óvænt svar upp á 
spursmálsgátur hans — — frá himnaríki eða helvíti, það skipti 
engu, það var svar samt, það var þó hálmstrá fyrir hans hverfandi 
vonir.

Hinn frostharði vetrardagur var kominn að kvöldi og rökkrið 
hafði breitt blæju sína yfir herbergið, næst dyrunum. Fram úr 
þeim skugga gekk maður og mátti þar þekkja á svipnum hinn 
sama dökkgula mann, sem fyrir stundu síðan hafði fengið leyfi 
til að koma inn í kastalann undir nafninu Albertus Símónis, liðsmannalæknir. 
Hafði hann að líkindum líka sem læknir fengið 
inngönguleyfi til fangans, því ekki voru aðrir læknislistamenn 
í kastalanum en einn bartskeri, er fékkst við handlækningar, og 
gömul hermannsekkja, sem allmikinn orðstír hafði fyrir lækningar 
á innvortis sjúkdómum, einkum þar sem hún líka kunni 
þulur og formála, sem prestar að vísu mótmæla, en lukkast enn 
í dag æskilega í baðstofugufunum sem töframeðal.

„<i>Pax vobiscum!</i>“ sagði komumaðurinn með hátíðlegri rödd og 
gekk um leið nær glugganum.

„<i>Et tecum sit Dominus!</i>“ svaraði Messeníus jafnhátíðlega og 
leyndi sér ekki forvitni hans blandin óþreyju.

„<i>Procul sit a consilio lingva mulieris</i>“[* Konur tala ekki á málþingum.], sagði hinn nýkomni.

Í æsku Lúsíu lásu dætur lærðra manna latínu með meiri 
leikni en þær lesa frönsku á nítjándu öldinni. Hún vildi því ekki 
heyra meira, heldur gekk út og setti um leið spyrjandi augu á 
hinn kynlega gest.

Messeníus bauð gestinum til sætis við hlið sér. Samtal þeirra 
fór fram á latínu.

„Heill sé þér, mikli maður, sem ólánið hefir einungis getað 
göfgað“, sagði komumaður, sem af kænsku sinni vissi hins veikustu 
hlið.

„Heill sé þér einnig, sem ekki forsmáir hinn yfirgefna“, svaraði 
Messeníus með óvenjulegri kurteisi.

„Jóhannes Messeníus, þekkir þú mig?“ sagði hinn þá og lét 
birtuna frá glugganum falla á andlit sitt.

„Mér þykir sem ég hafi áður séð yðar auglit“, svaraði fanginn 
fremur seinlega, „en mjög langt hlýtur síðan að vera liðið“.

„Mannst þú eftir smásveini í Bránsbergi, sem var nokkrum 
árum yngri en þú og ólst upp ásamt þér í skóla hinna helgu 
feðra og síðar var í för með þér til Rómaborgar?“

„Ég man eftir honum — — fluggáfuðum sveini, efni í mikla 
stoð og styttu kirkjunni — Híerónýmus Mathiæ“.

„Ég er sá Híerónýmus Mathiæ“.

Messeníus fann hrylling fara um sig; hve ákaflega hafði ekki 
tönn tímans, reynsla ævinnar og sálarólyfjan Jesúíta-kenninganna 
umverpt útliti hins blómlega sveins. Pater Híerónýmus — því 
þetta var hann — tók eftir þessu og flýtti sér að segja: „Já, æruverði 
vinur, þrjátíu og fimm ára stríð fyrir hina einu sáluhjálplegu 
kirkju hefir sópað rósunum af þessum vöngum fyrir fullt 
og allt. Ég hefi starfað og mikið þolað á þessum vonzkunnar tímum. 
Ég hefi erjað í víngarðinum eins og þú, mikli maður, þótt 
minni væri mínar gáfur, og engin önnur laun fyrir erfiði mitt 
þegið en von um kórónu hinna heilögu píslarvotta í Paradís. Í 
æsku okkar sýndir þú mér mikla vináttu; nú vil ég umbuna 
hana, eins og mér er auðið. Ég vil leiða þig aftur til frelsisins 
og lífsins“.

„Æ, minn æruverði faðir“, svaraði öldungurinn og stundi við, 
„ég er þess ekki verður, að þú, hinn trúfasti sonur þeirrar heilögu 
kirkju réttir mér, fráföllnum manninum, hönd þína. Þú veizt þá 
ekki, að ég hefi afneitað trúnni, að ég hefi játað með munni og 
hendi hina fyrirdæmdu kenning Lúthers, sem ég í hjarta mínu 
smái, og að ég hefi jafnvel á sínum tíma ofsótt þína heilögu 
reglu sjálfa með alls konar óheyrilegu guðlasti“.

„Skyldi mér vera nokkuð af þessu ókunnugt, minn heiðarlegi 
vinur, skyldu ekki bækur og athafnir hins mikla Messenii hafa 
náð Þýzkalandi fljúgandi á frægðarinnar vængjum? En það, sem 
þú hefir gert, það hefir þú einungis gert af yfirbragði til þess 
leynilega að efla velferð hinnar heilögu rómversku kirkju. Kennir 
ekki ritningin oss að mæta vélum með vélum, á þessum óguðlegu 
tímum: <i>perinde ac serpentes estote</i>, verið slægir sem höggormar 
og einfaldir eins og dúfur; hin heilaga mærin mun yður 
fyrirgefa og endurnæra með kvittun syndanna, þar þér fyrir 
hennar sök unnið hafið. Já, þú, hinn háæruverði maður, þótt 
þú sjö sinnum afneitað hefðir og sjö og sjötíu sinnum brotið móti 
öllum helgum mönnum og öllum trúarinnar greinum, þá skyldi 
þér það reiknað verða til verðskuldunar, en ekki áfellis, svo fremi 
þú hafir það gert með þeim þögula fyrirvara og tilætlan að efla 
hið góða málefni. Þótt þín tunga hafi logið og hönd þín mann 
vegið, þá skal það heita gott og heilagt verk, þegar það miðaði til 
að finna aftur og frelsa þá týndu sauði. Vertu hughraustur, mikli 
maður, ég gef þér syndakvittun í kirkjunnar nafni“.

„Já, minn frómi faðir, þessum kenningum, sem þeir hinir 
æruverðu feður Jesúítar í Bránsbergi innrættu mér í æsku minni, 
þeim hefi ég dyggilega eftir breytt. En nú í elli minni þykir mér 
þó sem samvizkan vilji þar ýmislegt í móti mæla“.

„Freistingar djöfulsins. Ekkert annað. Útrek þær“.

„Vera má, að svo sé, faðir sæll. Þó hefi ég nú til friðunar 
samvizku minni samið bréflega játningu; kunngeri ég þar, að 
fráfall mitt til Lúthers kenninga hafi yfirvarp verið og játa 
aftur eins hreinskilnislega trú mína á hina rétttrúuðu rómversku 
kirkju“.

„Geym þú þessa játning, sýn hana engum lifandi manni“, 
sagði Jesúmunkurinn skjótt, „hennar tími kemur síðar“.

„Ég skil ekki ástæður þínar, góði faðir“.

„Heyr nú með eftirtekt og athygli það sem ég vil segja þér. 
Hyggur þú, gamli maður, að ég hafi að nauðsynjalausu hætt 
mér til ferðalags margra hundraða mílna veg norður í eyðilönd 
þessi? Þar sem ég á daglega von á sulti, kulda, óargadýrum og 
enn skæðari mönnum í þessu landi, sem mundu mig lifandi 
brenna, ef þeir vissu hver ég er eða hvað ég hefst fyrir? Hyggur 
þú ekki, að ég muni hafa ærið að starfa heima, eftir veikum 
kröftum, ef ekki bæri það til, að fyrir mér vakir framkvæmd 
hér, sem meiri þýðing hefir? Nú vel, ég vil segja þér í fám 
orðum, hvað í efni er — — hér eru víst engin eyru nærri? Eru 
nokkur leynigöng eða skot í veggjum hér?“

„Ver óhræddur. Enginn lifandi maður má heyra til okkar“.

„Vit þá“, mælti Jesúítinn með lægri röddu, „að vér höfum 
enn á takteinum hina fornu ráðagerð að ná hinni vantrúuðu 
Svíþjóð aftur og leiða hana í faðm hinnar rómversku kirkju. 
Til eru eingöngu tvö veldi, sem nú mega veita oss viðnám, en 
lof sé öllum heilögum, að þessi veldi verða með hverjum degi 
óskaðvænni. Stúarta-ættin á Englandi liggur í voru veiðineti og 
styður leynilega vorn hag af alefli, en Svíþjóð liggur enn þá í 
svíma eftir hinn skæða ósigur við Nörðlingen og megnar ekki 
án nýrra kraftaverka að halda lengur hinni háu og tvísýnu 
stefnu fram á Þýzkalandi. Tíminn er kominn. Ráð vor eru til 
taks; vér verðum að sæta færi við fjandmenn vora. Að fám 
árum liðnum fellur England í hendur vorar eins og fullvaxið 
aldini; Svíþjóð, þótt enn sé sigurdrukkin, mun neydd verða til 
sömu uppgjafar. Meðalið til þess verður stjórnendaskipti“.

„Kristín, dóttir Gústafs konungs —?“

„Er níu ára gamalt barn og þar hjá kvenmaður. Oss skortir ekki 
fylgismenn í Svíþjóð, þeirra, sem enn þá minnast hinnar útlægu 
konungsættar. Hinn lingerði konungur, Sigmundur, er látinn, 
sonur hans, Ladislás, réttir nú út hendurnar með bráðlyndi æskunnar 
eftir kórónu feðra sinna. Hann skal fá hana“.


12. Freistarinn

„Ladislás í hásæti Svíaríkis! Ég efast um, að við lifum þann 
dag“, mælti Messeníus.

„Heyr mig til enda máls míns“, svaraði Jesúmunkurinn, sem 
var allur á lofti sökum ráðagerðanna, sem fylltu hans vélráða 
höfuð. „Það ert þú sjálfur, mikli Messeníus, sem átt að gera 
þetta undraverk“.

„Ég — einn vesæll fangi! Ómögulegt!“

„Hinum heilögu og snillingunum er ekkert ómögulegt. Svíinn 
er maður konunghollur; dæmi konungs síns fylgir hann í illu 
sem góðu. Einkum ber hann mikla lotning fyrir minni Gústafs 
hins gamla. Nú, ef það verður sýnt og sannað, að sá Gústaf hafi 
í banalegu sinni yfirlýst því, að kenning Lúthers væri villukenning 
og neitað þeirri trú með eiði og fyrirdæmt hana, einnig, að 
hann hafi þá beðið yngri son sinn, vin páfans, Jóhann, að hann 
skyldi bæta það, sem faðirinn hefði brotið, ef hann yrði konungur — —“.

„Hvað dirfist þú að segja?“ mælti þá Messeníus fljótlega og 
dró ekki dulur á undrun sína. „Sú bersýnilega lýgi stríðir á móti 
fulltrúanlegum staðfestum orðum Gústafs konungs og öllum hans 
viðskilnaði!“

„Hægur, minn góði vinur!“ mælti Jesúítinn stuttaralega. „Nú 
má ennfremur sanna, að annar grundvallari lútherskunnar og 
vinur, Karl níundi, hefir líka lýst því í sinni banalegu, að siðabótin 
væri guðlast og óhamingja —“.

Messeníus leit framan í munkinn undrandi.

„Og þegar nú loksins má sanna, að Gústaf Adólf sjálfur hafi 
áður en hann gaf upp andann í orustunni við Lützen, verið snortinn 
af andans hræringu og dáið eins og villumaður, en þó með 
miklu samvizkubiti og sálarstríði — —“.

Messeníus varð rauður í andliti.

„Þá eigum við“, hélt Jesúítinn áfram með óbifandi dirfsku, 
„þá eigum við engan eftir af Vasaættinni nema hinn brjálaða 
Jóhann þriðja og hinn sann-kaþólska Sigmund, sem ekki þarf 
að ómaka oss. Þegar nú hin sænska þjóð sannfærist um, að 
þessir mestu konungar hennar hafa annað hvort verið eða orðið 
að lokum páfans vinir, mun hreistrið um síðir falla frá augum 
hennar, og mun hún þá með iðrun og yfirbót játa synd sína og 
hverfa síðan aftur í skaut hinnar einu sáluhjálplegu kirkju“.

„Og hvernig hyggst þú, æruverði faðir, að geta sannfært Svíana 
um fráfall konunga þeirra, þvert ofan í bersýnilegar sannanir?“

„Ég hefi þegar sagt“, sagði Jesúítinn vingjarnlega, „að það 
afreksverk geti enginn gert nema hinn spakvitri Jóhannes Messeníus. 
Menn vita, að þú ert lærðasti maður Svíaríkis og þess mesti 
sagnameistari. Menn vita, að þú hefir haft með höndum og hefir 
enn ýmisleg skjöl og skilríki, sem enginn annar hefir. Neyt nú 
þessa færis með kænsku og skarpleik; set skjöl saman, sem 
aldrei hafa verið til, smíðaðu atburði, sem aldrei hafa skeð — —“.

„Hvað dirfist þú að segja?“ varð Messeníusi að orði, og brá 
mjög við.

Jesúítinn misskildi geðshræringu hans. „Já“, sagði hann, „þetta 
er hættuspil mikið, en fjarri því að ekki megi takast. Skyndilegur 
flótti til Póllands kemur þér og úr allri hættu“.

„Og það er ég — — ég, sem þú skorar á að gera þetta?“

„Já“, svaraði Híerónýmus í sama tón. „Ég skil vel, að Gústaf 
Adólf verður torveldast við að eiga, og fyrir því tek ég hann að 
mér sjálfur. Þú hefir svo á þinni könnu einungis þá Gústaf af 
Vasa og Karl níunda og hlýtur að gefa þeim þann svip og útlit, 
sem dugi til hjálpar voru helga málefni og til nytsemdar kirkjunni“.

„<i>Abi a me, male spiritus!</i>“[* Vík frá mér, illur andi!] sagði Messeníus, óður og uppvægur, 
og kom sú bræði hans Jesúítanum mjög á óvart, allt hvað 
slægur sem hann var. „Erkifantur, lygari, níðingur! sem leggur 
hendur á hið helgasta; hyggur þú, að ég, Jóhannes Messeníus, hafi 
ár eftir ár leitað þeirrar frægðar að verða fyrsti sagnameistari Norðurlanda, 
til þess allt í einu á svo svívirðilegan og dæmalausan 
hátt að níðast á þeim sögunnar sannleika, sem ég hefi komið 
fótum undir með svo miklum erfiðismunum? — Far þú burt, 
burt á augabragði, burt <i>in Gehennam</i>! —“ og um leið þeytti 
öldungurinn í hamslausri bræði í höfuð munkinum bókum, skjölum, 
blekbyttu og sandbyttu. Híerónýmus hopaði forviða, en bleikari 
í kinnum en vant var; teygði síðan úr sér, nam staðar og 
reif upp hina víðu spænsku flauelstreyju sína á brjóstinu. Í sama 
bili blikaði í myrkrinu róðukross í hendi hans settur tindrandi 
gimsteinum. Síðan skrefaði Jesúítinn aftur nær Messeníusi og 
hvessti nú sín undra-augu, sem engu líktust eins og höggormsins. 
„Manstu enn þá, gamli maður“, sagði hann hægt og seint, en 
ógnandi, og þagnaði milli hverra málsgreina, svo hinn skyldi 
betur taka eftir, „manstu enn þær refsingar, sem kirkjan og 
lög vorrar heilögu reglu leggja á syndara slíka sem þú ert? Fyrir 
fráfall: dauðann — og þú hefir sjö sinnum frá fallið! — fyrir 
guðlöstun: dauðann — og þú hefir sjö sinnum guðlastað! — fyrir 
óhlýðni: dauðann — og þú hefir sjö sinnum þrjóskazt! — fyrir 
synd móti heilögum anda: fyrirdæming — og hver hefir syndgað 
sem þú! — fyrir villutrú: bálið — og hver hefir til þess unnið 
sem þú! — fyrir hneyksli og háð mót helgum mönnum: hinn 
eilífa eld — og hver hefir hneyksli gert sem þú!“

„Vægð, vægð, heilagi faðir!“ hrópaði Messeníus og engdist 
saman eins og maðkur fyrir ógnamálum Jesúmunksins. En Híerónýmus 
hélt áfram:

„Nikulás Pragensis, hinn nafntogaði maður, snerist til villukenninga 
Kalvíns og dirfðist að storka stórmeistara vorrar reglu. 
Hann leitaði í felur á hinum afskekktasta stað í Bæheimi, en 
hefndin náði honum þó. Hundar sundurslitu hans líkama, en 
helvítis árar hans sálu“.

„Náð og miskun!“ stundi fanginn yfirkominn.

„Nú vel“, hélt hinn áfram drembilega, „ég hefi gefið þér kost 
á að kjósa annað hvort kórónu dýrðarinnar eða kvalir fordæmingarinnar; 
ég gef þér sama kost enn, þótt þú ómaklegur sért. 
Hyggur þú, vesæli frávillingur, að ég, höfuðsmaður Jesúmunka 
Þýzkalands og Norðurlanda, ég, sem álít engan mér efri nema 
hinn heilaga föður í Rómaborg &#151; hyggur þú, að ég hafi lagt mig 
í ótal þúsund hættur til þess að finna þig í þínum arga klefa, til 
þess að ég láti mig, hinn ósýnilega drottnara allra Norðurlanda, 
leiða af þinni þvermóðsku og bleyðiskap. Ég spyr þig enn einu 
sinni í nafni vorrar heilögu reglu: Viltu, Jóhannes Messeníus, 
breyta samkvæmt eiði þeim, er þú sórst í æsku þinni, og nauðugur 
viljugur hlýða mínu, yfirmanns þíns og dómara, boði og banni?“

[233.png]

„Já“, svaraði fanginn skjálfandi, „já, heilagi faðir, ég vil það“.

„Heyr þá refsing þá, er ég á þig legg. Þú segist alla ævi hafa 
sótzt eftir einu og sama takmarki, því að verða kallaður mesti 
sagnfræðingur Norðurlanda, og ætlar að þú nú hafir náð því 
markmiði“.

„Já, heilagi faðir, það var mitt takmark og ég hefi náð því“.

„Þitt takmark er lýgi og svik!“ hrópaði Jesúítinn æfur í annað 
sinn. „Þitt takmark er syndarinnar og satans, því þú vinnur fyrir 
þinni eigin frægð, en ekki sakir dýrðar heilagrar kirkju, eins og 
þú hefir svarið. Fyrir þá sök skipa ég þér, að þú sjálfur eyðileggir 
hjáguð þíns lífs, þitt frægðarnafn hjá komandi kynslóðum 
með því móti, að þú umsnúir sögunni og ritir hana, ekki eins 
og hún er, heldur eins og hún ætti að vera. Ég vil, að þú varpir 
til hliðar allri frægð og komandi tíð og þjónir markmiði tímans 
í dag, þjónir sigri hinnar rómversku kirkju á Norðurlöndum. Ég 
vil, að þú semjir sögu Gústafs fyrsta og Karls níunda á þann hátt, 
að allt, sem þeir hafa unnið fyrir siðabótina, sannist að hafa 
orðið þeim og ríki þeirra til tjóns og glötunar. Og enn vil ég, að 
þú skulir rökstyðja þessa þína nýju sögu með svo áreiðanlegum 
skjölum, að hún, að áliti almennings, storki öllum rengingum. 
Slík heimildarskjöl finnast ekki, það veit ég vel, en þau skaltu 
sjálfur tilbúa — skjöl, sem ef til vill, verða full-ljós að mannsaldri 
liðnum, en gera fulla nytsemi eins og á þarf að halda nú“.

„Og ég á þá“, svaraði Messeníus með málrómi, sem skalf af 
alls konar sárindum, ótta, reiði og undirokun, „ég á þá að standa 
í augum komandi kynslóða eins og versti falsari, eins og sá, sem 
blygðunarlaust hefir svívirt sögunnar heilaga sannleika“.

„Já, hvað er að því?“ svaraði Jesúítinn glottandi. „Hvað er að 
því þótt þú, vesælt ker og verkfæri, ofurseljir nafn þitt, ef kirkjan 
sjálf vinnur frægan sigur? Hvað stoðar þig mannanna lof, 
þegar sál þín brennur í logum helvítis? og hvað getur mannanna 
óvirðing gert þér, þegar þú fyrir þessa fórn hefir unnið píslarvottanna 
kórónu í himnaríki?“

„En sannleikans málefni — sögunnar strangi dómur — —“.

„Svei! hvað er sögunnar málefni? Er það hinn auðsveipni þræll, 
sem eltir hleypidóma mannanna, sá páfagaukur, sem bullar eftir 
þeim alla þeirra heimsku og vitleysu? Er það ekki miklu fremur 
virkileikinn, eins og hann á að vera hreinsaður eftir villur og 
vélar, frelsaður frá synd og fyrirmunun — guðs ríki á jörðunni, 
eins áreiðanlegt sem almáttugt, eins gott, heilagt og áreiðanlegt“.

„En erum vér þá þeir, sem eigum að lesa guði fyrir hvað gott 
sé og áreiðanlegt? Hefir hann ekki sjálfur í virkileikanum sagt 
oss, hvað virkileikinn er?“

„Ístöðulausi undanvillingur! Dirfist þú enn þá að þrátta við 
þinn yfirboðara um rangt og rétt? Kjós þinn kost og hlýð síðan! 
Kjós um stundlegan og eilífan dauða annars vegar og hins vegar 
himnaríkis sælu og dýrlinganna samneyti. Enn þá eitt orð og 
undir því er líf þitt eða glötun; viltu hlýða skipan minni?“

„Já, ég hlýði!“ svaraði fanginn skjálfandi og yfirgenginn.

Og Jesúítinn gekk burtu þegjandi og kalt og laut höfði eins 
og harðstjórinn, sem lætur þræl sinn vita, að hann væri til náðar 
tekinn.


13. Abi, male spiritus

Það var liðinn vikutími frá þessu leynilega samtali. Jesúmunkurinn 
hafði ekki sleppt augunum af ríkisfanganum nokkra stund 
síðan. Mátti daglega sjá hvar hann læddist inn til hans og dvaldi 
þar tímunum saman; lést hann vera að hyggja að heilsu fangans. 
Hann var of slægvitur maður til að treysta ístöðuleysi hins 
lærða manns. En enginn maður í kastalanum, og ekki landshöfðinginn 
sjálfur vissi hvað þeir höfðust að, og grunaði þá enginn 
maður. Kajanuborg lá svo afskekkt frá heiminum, að Vernstað 
hafði engan andvara á sér. Þótti honum gaman að sitja á tali 
við hinn útlenda lækni, sem honum fannst fullur fróðleiks og 
lífsreynslu.

En þó var þar einn, sem sí og æ elti hinn ókunna mann með 
árvöku auga. Það var Lúsía kona Messeníusar. Hún var kaþólsk 
að uppeldi og af sannfæringu og hafði lengi stutt bónda sinn í 
hans páfatrúarbruggi. Þetta vissi Jesúítinn gerla og fyrir því ætlaði 
hann að óhætt væri að gera ráð fyrir hennar fulltingi, enda 
þótt hann væri of varkár til að eiga ráð sín undir lausri konutungu. 
En oftlega rekur slægvizkan sig á hinar huldu hvatir 
hjartnanna, einkum þó kvennanna, sem stefna einatt í allt aðra 
átt en hin kalda hyggja karlmannsins. Jesúítinn hafði misskilið 
Lúsíu, þrátt fyrir allt sitt lymskuvit. Hann sá ekki við því, að 
þar sem ofsinn í höfði hennar sagði: skjóttu! þar kallaði elskan 
í hjarta hennar: kyrrt! — og elskan hefir ávallt betur í hjarta 
konunnar.

Lúsía var allra kvenna skarpvitrust; hafði hún séð hvað í 
Jesúítanum bjó, áður en hann grunaði það. Hún sá það stríð, 
sem svall í manni hennar eins og eyðandi eldur, svo líf hans 
var í veði, stríðið milli trúarofsans, sem skipaði honum að ofurselja 
orðstír og eftirmæli fyrir sigur kirkjunnar og metorðagirni 
hans hins vegar, sem sí og æ hvíslaði í eyra hans; viltu þá niðurrífa 
allt þitt ævistarf? viltu í blindni þinni svívirða musteri mannorðs 
og sögu? viltu framselja nafn þitt forsmáninni, nafnið, sem 
í náttmyrkri fangelsisins hefir verið aleiga þín og andans þróttur?

Allt þetta sá Lúsía með skarpskyggni sinni; hún sá, að sá 
maður, sem hún unni og hafði helgað ævi fulla sjálfsafneitunar 
og þolinmæði, mundi ekki standast þetta voða-stríð, og hún einsetti 
sér að frelsa hann með djörfu og skjótu úrræði. Á áliðnu 
kvöldi logaði lampinn á ritborði Messeníusar, höfðu þeir Híerónýmus 
setið þar og starfað saman frá því um morguninn. Lúsía 
hafði fengið leyfi til að leggja sig til hvílu í sæng, er stóð nærri 
dyrunum í hinni löngu stofu þeirra, lá hún þar nú og lét sem 
hún svæfi. Báðir mennirnir við borðið höfðu nú lokið verki sínu 
og sátu og saman ræddu í hálfum hljóðum á latínu, en þá tungu 
skildi Lúsía til fullnustu.

„Ég er ánægður með þig, vinur“, sagði Jesúítinn í góðu skapi. 
„Þessi heimildarskjöl bera sannleikans svip og einkunnir og munu 
nægja til að sanna afturhvarf konunganna Gústafs og Karls, og 
þessi formáli, með þinni undirskrift, mun enn þá betur styrkja 
trúleikann. Ég legg nú af stað yfir Svíaríki suður til Þýzkalands 
og læt prenta skjölin, annað hvort í Stokkhólmi af vorum fulltingismönnum 
þar, ellegar, sé það ekki unnt, í Lýbeku eða 
Leyden“.

Messeníus varð ósjálfrátt að útrétta hönd sína eins og vildi 
hann hrifsa dýran grip úr ræningjahendi.

„Heilagi faðir!“ hrópaði hann í ráðaleysi, „er enginn frestur 
mögulegur? — nafnið mitt — mannorðið mitt — miskunnið mér, 
heilagi faðir, og gefið mér nafnið mitt aftur!“

Jesúítinn glotti.

„Gef ég þér ekki nafn“, sagði hann, „miklu stærra og dýrðlegra 
en það, sem þú missir, nafn í árbókum vorrar heilögu 
reglu, nafn meðal kirkjunnar píslarvotta og velgerara, nafn, sem 
kannske á sínum tíma verður nefnt meðal kirkjunnar heilögu 
dýrlinga?“

„En með þessu öllu saman nafn fráskilið sóma, nafn lygara 
og falsara!“ svaraði Messeníus með örvilnun fangans, sem bent 
er á himnaríki á bak við höggstokkinn.

„Veiki og hégómlegi maður, sem veizt ekki, að há og stór 
markmið nást ekki gegnum lof og last mannanna!“ mælti Jesúítinn 
með fyrirlitningu. „Þú værir búinn til að taka orð þín 
aftur og afsala þér rétti til þakklætis hjá kristninni. En, sem 
betur fer, er þér það nú ómögulegt. Þessi skjöl eru nú í minni 
hendi, og sú höndin mun kunna að halda þeim föstum og neyta 
þeirra móti vilja þínum til sigurs trúarinnar og til lausnar þinni 
sálu“.

Híerónýmus var ekki búinn að sleppa síðasta orðinu, þegar óvænt 
hönd að baki hans kom fram og greip skjölin, sem hann hóf 
upp sigri hrósandi, úr hendi hans, bögglaði þeim saman og reif 
þau sundur í hundrað snepla og stráði þeim út um stofugólfið. 
Þessi hreyfing kom svo sviplega, Jesúítinn var svo grunlaus, að 
hann gleymdi í þessari svipan sinni venjulegu festu, undrun hans 
varð meiri en snarræðið, svo að hin fífldjarfa ofríkishönd fékk 
lokið við sitt hervirki. En óðara en sneplarnír á gólfinu höfðu 
sannfært hann um tjón hans, gnísti hann tönnum af æði, brá 
upp höndunum og stökk eins og ólmasta tígrisdýr á hinn yfirgefna 
spellvirkja, sem dirfzt hafði að afmá hans stórræði á sömu 
stundu sem sigurinn hló við honum.

Lúsía — því hennar var þessi skaðræðis hönd — tók á móti 
munkinum með því hugrekkis tápi, sem er aðall konunnar, þegar 
hún berst fyrir það, sem henni er heilagt. Í æsku sinni var hún 
svo hraust, að hún gat boðið karlmönnum byrginn, enda hafði 
hún oftar en einu sinni þurft að halda á þessum miður kvenlegu 
kröftum sínum í skærum hennar við hina klúru kastaladáta. 
Hún spennti járngreipum sínum um armleggi munksins 
og hélt honum föstum eins og með smiðjutöngum.

„Nú, nú!“ sagði hún háðslega, „farið spönn frá mér, góður 
herra; hvað ætlizt þér fyrir?“

„Band-vitlausa — — þú veizt ekki hvað þú hefir gert! Þú 
arga þjófkind, þú hefir stolið kóngsríki frá kirkju þinni og Paradís 
frá manni þínum!“ öskraði Jesúítinn froðufellandi.

„Og frá þér hefi ég stolið bráð þinni, frá úlfinum lambinu, er 
ekki svo?“ svaraði Lúsía og sýndi rómur hennar, að eldurinn 
var farinn að lifna í hennar bráða skapi. „Munkur“, hrópaði 
hún með vaxandi bræði og skók og hristi hinn volduga óvin, 
sem með engu móti mátti losa sig, „ég þekki þjóf, sem kominn 
er í sauðarklæðum kirkjunnar til að stela mannorðinu af miklum 
manni, sögunni frá heilli þjóð, og frá fátækri og munaðarlausri 
konu hennar einkayndi, bónda hennar sálarfriði, æru og 
lífi. Seg mér, frómi og heilagi munkur, hverja refsing á slíkur 
þjófur skilið? Væri Ammár-foss of djúpur fyrir líkama hans og 
sá eilífi eldur of heitur fyrir sálu hans?“

Jesúítinn leit óvart til gluggans því úti fyrir honum dundi fall 
hins volduga foss æði ömurlega um miðja vetrarnóttina.

„Svei!“ sagði Lúsía og glotti beisklega, „þú ert smeikur við 
mig, þótt þú ráðir yfir ríkjum og samvizkum. Þú ert hræddur 
um, að undir þessum konuklæðnaði leynist karlmannsarmleggur, 
sem gæti hent þér út í fossiðuna. Vertu rólegur, ég er eintóm 
kona og berst með kvenna vopnum. Líttu á — út um gluggann 
kasta ég þér ekki, ég læt mér nægja að byrgja þig bak við loku 
og lás. Skjálfa máttu, munkur, því ég veit hver þú ert. Hún 
Lúsía Gróthúsen hefir fylgt þér fet fyrir fet. Þú ert svikinn, 
og það er hún, sem hefir svikið þig“.

„Svikinn!“ át Jesúítinn eftir; hann skildi glöggt hvað það orð 
þýddi. Á þessum heiftartímum, þegar tvenn trúarbrögð börðust 
um ríki og samvizkur, þegar svikræði Jesúítanna höfðu kynt 
sem mestan hatursloga meðal Svíanna, hefði hverjum félaga 
þeirrar reglu, sem náðzt hefði dularbúinn innan takmarka ríkisins, 
verið bráður bani búinn. En háskinn, sem yfir vofði, setti 
óðara fulla stælingu í skap þessa skaðvæna manns.

„Svikinn af þér, dóttir góð!“ sagði hann aftur og sleppti niður 
höndunum og yfir andlit hans flaug efasemdasvipur og mild 
gremja. „Nei, það er ómögulegt“.

Lúsía starði á hann með hatri og grunsemi.

„Ég þín dóttir!“ æpti hún og hratt munkinum með viðbjóði 
frá sér. „Lygin er dóttir þín og lymskan móðir þín, þær eru 
þér nákomnastar“.

„Lúsía Gróthúsen“, sagði Jesúítinn og var þá hinn blíðasti, 
„þegar þú varst barn og fylgdir föður þínum, Arnoldi Gróthúsen, 
sem rekinn var úr landi með Sigmundi konungi, þá bar þig einn 
dag á flótta þínum og vonarvöl, að litlu koti. Þér var synjað 
gistingar og hótað að framselja þig. Þá sá þitt barnsauga úti í 
skoti í kofanum dálitla Maríumynd, leifar fyrri daga, vanhelgaða 
eins og leiksmíði fyrir smápilta. Þú tókst myndina, kysstir 
hana, réttir hana að hinu harðbrjóstaða heimilisfólki, og sagðir: 
Lítið á, hérna er hún María mey, hún hjálpar okkur!“

„Nú, nú, og hvað svo?“ sagði Lúsía með mildari málrómi en 
hún vildi kannast við.

„Þitt barnslega trúartraust — nei, hvað ég vildi segja, hin 
heilaga jómfrú hrærði kotungana. Þeir gáfu þér húsaskjól, þeir 
komu þér undan. Og meira en það, þeir gáfu þér myndina, sem 
þú síðan átt og hefir geymt sem verndargoð, og þarna hangir 
hún enn þá á veggnum. Það, sem þú sagðir þá, það segi ég nú: 
Lítið á, hér er hún María mey, hún hjálpar mér“.

Lúsía reyndi að hrinda viðkvæmninni frá sér, en gat ekki. 
Hún beit á vörina og svaraði engu.

„Þú hefir rétt“, hélt munkurinn áfram og vissi hvað hann fór, 
„ég er kaþólskur eins og þú, ofsóttur eins og þú; sæi menn í 
gegn um minn dularbúning, yrði það minn bani. Líf mitt er í 
þinni hendi; seg til mín, ég flý ekki; ég dey fyrir trú mína og 
fyrirgef þér, sem veldur dauða mínum“.

„Flý héðan“, sagði Lúsía hálfsigruð. „Ég gef þér frest til morguns; 
en þó með því skilyrði, að þú sjáir mann minn aldrei 
framar“.

„Nú vel“, svaraði Jesúítinn raunamæddur, „ég flý, en ég eftirskil 
hér minn fagra draum um betri framtíð. Æ, ég hafði hugsað 
mér hinn mikla Messeníus og hans göfugu konu sem endurreisendur 
hinnar kaþólsku kirkju á Norðurlöndum; ég hafði hugsað 
mér þann tíma, þegar milljónir manna mundu segja: Vér gengum 
í myrkri og blindni, en sögunnar sól er upp runnin fyrir 
oss, hinn mikli Messeníus hefir birt oss fals og blekking siðabótarinnar“.

„Já, ef það mætti verða án þess að misbjóða sannleikanum“, 
hrópaði Lúsía, því hennar fjöruga sál komst á loft af að hugsa 
til frægðarinnar, sem Jesúítinn dró upp á himni framtíðarinnar.

„Sannleikinn“, sagði hann blíðlega sannfærandi. „Ó, mín kæra, 
sannleikinn er vor trú, lygin er villumannanna trú. Yrði nú hægt 
að sannfæra þig um, að ég einungis krefst sannleikans af manni 
þínum, mundir þú þá vilja hætta að rífa niður kirkjuna, en í 
þess stað byggja hana heldur upp?“

„Já, það mundi ég vilja“, svaraði hún með lífi og sál.

„Heyrðu þá“, hélt hinn áfram, en í því tók Messeníus fram 
í; hafði hann setið á meðan eins og milli heims og helju, en nú 
var sem hann vaknaði við illan draum.

„Abi, male spiritus!“ æpti hann með ofsa-bræði, eins og hann  
óttaðist, að höggormstunga Jesúítans mundi enn þá einu sinni 
sigri hrósa. „<i>Abi, abi</i>, þú ert enginn mennskur maður, þú ert 
faðir lýginnar, þú ert höggormurinn í Paradís! <i>Abi, abi in æternam 
ignem, habitaculum tuum, in regnum mendacii, imperium 
tuum!</i>[* Brott, illur ár, í hinn eilífa eld, bústað þinn, í lýginnar ríki, þitt 
keisaradæmi.] Með þessu ávarpi hratt hann munkinum á undan sér 
til dyranna, en Lúsía stóð kyrr og horfði á.

„<i>Insanit miser!</i>[** Vesala fífl.] sagði Jesúítinn í því hann hvarf.

„Hafðu sæll gert, heillin“, sagði Lúsía létt fyrir hjarta, eins 
og væri hún vakin af illum töfra-draumi.

„Ég þakka þér sjálfri“, sagði Messeníus, og hafði ekki lengi 
talað svo vingjarnlega við konu sína.


14. Dómur dýrlinganna

Snemma næsta dag gekk faðir Híerónýmus inn í herbergi það, 
sem jungfrú Regína af Emmeritz og hin gamla þerna hennar 
bjuggu í. Hin fríða mær var náföl af næturvökum og sat nú 
við sængurstokk Dóróþeu. Þegar hún sá Híerónýmus stóð hún 
þegar upp.

„Frelsið þér Dóróþeu, faðir!“ sagði hún hátt og með mikilli 
ákefð. „Ég hefi alls staðar leitað yðar og þér hafið yfirgefið 
mig“.

„Þey“, svaraði hann hvíslandi, „talið lágt, því veggirnir hafa 
eyru. Nú — svo er það — er Dóróþea sjúk? Auminginn gamli, 
það er slæmt, ég get ekki hjálpað henni. Menn renna grun í 
dulklæði okkar, tortryggja okkur. Við verðum að flýja nú þegar 
í dag, á þessum sama tíma“.

„Ekki fyrr en þér hafið gert Dóróþeu heila, ég bið yður, góði 
faðir, þér eruð lærður og þekkið öll lyf og grös, gefið henni 
lyfjadrykk í skyndi, sem verkar, og svo fylgjum við yður hvert 
sem þér viljið“.

„Ómögulegt! Við megum ekki missa augnablik; kom!“

„Ekki án hennar Dóróþeu, faðir! Heilaga guðs móðir! ætti ég 
að skilja hana eftir, hana fóstru mína, sem mér hefir verið í 
móður stað!“

Jesúítinn gekk að sænginni, greip hönd hinnar sjúku, tók 
enni hennar og benti á hana með þeim svip, sem Regína skildi 
allt of vel.

„Hún er dáin!“ hrópaði hún með skelfingu.

„Já, áreiðanlega“, mælti Jesúítinn, og eitthvert kynlegt og 
ískyggilegt glott barðist á vörum hans við uppgerðar sorgarsvip. 
„Þú sérð, barnið gott“, sagði hann, „að hinir heilögu hafa viljað 
hlífa okkar tryggðaríku vinkonu við vegarins þreytu og tekið hana 
í þess stað upp til hinnar himnesku dýrðar. Komum, þar er ekkert 
unnt við að gera“.

En augu Regínu höfðu tekið eftir glotti munksins, þrátt fyrir 
tár sín, og það sló hana með ósegjandi skelfingu. Hún sat höggdofa 
sem byggi hún yfir skuggalegu leyndarmáli.

„Kom“, sagði hann ákafari, „ég vil fela konu Messeníusar, sem 
er kaþólsk, það starf að sjá um útför vinkonu okkar“.

Regína starði á munkinn harðlegum augum og hryllingur fór 
um hana alla.

„Seint í gærkvöldi var Dóróþea heilbrigð, en óðara en hún hafði 
drukkið drykk þann, sem þér hafið blandað henni á hverju kvöldi 
af styrkjandi jurtum, kenndi hún meins — tíu klukkustundum 
eftir liggur hún lík“.

„Þreytan á ferðalaginu — kalda — flog, ekki þarf annað, 
kom!“ svaraði Jesúítinn órór.

En Regína kom ekki.

„Munkur“, sagði hún með röddu, sem titraði af ótta og viðbjóði, 
„þér hafið gefið henni eitur!“

„Barn mitt, dóttir mín bezta, hvað dettur þér í hug? Sorgin 
hefir ruglað vit þitt, kom, ég skal fyrirgefa þér“.

„Hún var yður til þyngsla — ég horfði á óþolinmæði yðar, 
þegar við vorum á leið hingað. Og nú ætlið þér að láta mig vera 
eingöngu á yðar valdi án allrar verndar. Heilög María hjálpi 
mér! Ég kem ekki!“

Hið breytilega andlit munksins setti nú óðara upp strangleikasvipinn, 
sem hann hafði sigrað Messeníus með.

„Barn“, sagði hann, „baka þér ekki reiði hinna heilögu með 
því að hlusta á hvað óvinurinn að þér hvíslar, sem er djöfullinn. 
Gættu að hvar þú ert, vesalingur, og hver þú ert. Ef þú hikar eitt 
einasta augnablik lengur, skil ég þig eftir eins og bráð fyrir 
nauðir, fjötur og dauða, eins og leiksopp í höndum trúarvillinganna, 
eins og villuráfandi lamb, sem hin heilaga jungfrú hefir 
yfirgefið. Veldu nú: hér er glötun og eyðileggingin — hinum 
megin á fósturjörð þinni, frelsið, lánið, trúarinnar huggun, helgra 
manna friður. Veldu, en veldu snarlega, hesturinn er spenntur 
fyrir sleðann, það morgnar óðum og dagsbirtan má ekki sjá okkur 
framar í þessu villubæli“.

„Sver þú — vinn mér eið að því, að þú sért sýkn í dauða 
Dóróþeu“, sagði Regína.

„Ég sver þess eið“, æpti Jesúítinn, „við þennan kross og við 
bein Loyólu. Rifni jörðin undir fótum mínum og gleypi undirdjúpin 
mig lifandi, hafi ég nokkru sinni rétt þessum kvenmanni 
annan drykk en heilsu og heilnæmis!“

„Vel og gott“, svaraði Regína. „Hinir heilögu hafa heyrt yðar 
eið og ritað hann í dómsins bók. Far vel, Dóróþea, vinkona mín 
og móðir. Förum nú“.

Þau skunduðu út; það var enn þá myrkur úti. Bleik dagsræma 
stóð yfir furuskóginum á bökkum Koivúkoski-fossins. Sleðinn beið 
búinn; varðmaður í portinu stóð syfjaður og sleppti Jesúítanum 
út því hann hafði jafnan séð hann reika eins og vin við hlið 
höfuðsmannsins.

Jesúítinn hugðist nú sloppinn úr allri hættu, en þá mætti 
þeim sleði, sem kom af meginlandinu, og rákust sleðarnir á 
á miðri hinni mjóu fljótsbrú. Sleði munksins steyptist og einungis 
veik og hálffúin rimagrind á brúarröndinni hélt við, að 
ekki hrapaði allt ofan í fljótið. Regína rak upp hljóð. Við hljóð 
það stökk maður upp úr hinum sleðanum og hljóp til þeirra 
Regínu.

„Regína!“ hrópaði rödd, sem titraði af undrun.

„Þér farið skakkt, vinur“, flýtti munkurinn sér að segja í 
breyttum málróm. „Gefið rúm doktor Albertus Simónis, herlækni 
konungsins!“

„Svei, ert þú það, argi Jesúíti!“ æpti hinn ókunni. „Varðmenn! 
komið! takið, grípið hinn versta fant, sem gengur um jörðina“, 
og um leið og hann talaði þreif hann í loðfeld munksins. Fyrst 
reyndi Hierónýmus í snatri að losa sleðann og láta hestinn koma 
sér undan. En þegar það tókst ekki, sleppti hann feldinum og 
sleit sig lausan frá óvini sínum, fleygði sér yfir rimarnar og 
stökk niður á ísinn, sem í frostgaddinum hafði lagt elfuna milli 
kastalahólmans og meginlandsins. Rétt að því búnu var hann 
horfinn út í hálfrökkrið. Varðmaðurinn hafði heyrt kallið, kom 
hlaupandi og skaut á eftir flóttamanninum, en hæfði hann ekki. 
Nokkrir dátar bjuggust til að elta hann.

„Farið ekki út á ísinn, piltar“, sagði skeggjaður yfirliðsmaður; 
„það kom þíðviðri í nótt og straumurinn hefir skemmt ísinn að 
neðan; elfan ryður sig í dag, hugsa ég“.

„En þarna stökk strokumaðurinn niður á hann“, kölluðu aðrir.

„Skrattinn hirðir hann“, svaraði yfirdátinn rólega. „Ég ímynda 
mér, að nú sé hann kominn í fossinn <i>Ammá</i>“.

„Hvað ertu að segja?“ spurði maðurinn við sleðann felmtraður.

„Ég segi, að kerlingin[* Amma (á, finnsku) þýðir kerling.] hafi fengið árbita í dag“, svaraði dátinn 
með sömu rósemi. „Heyrðu, veiztu það? Hún geyr eins og 
grimmur hundur; nú er hún ánægð“.

Allir hlustuðu forviða á dunur vatnanna. Þótti þeim sem hinn 
tröllslegi foss fengi nýjan berserksgang þá í birtingunni. Yfirliðsmaðurinn 
gat rétt til: niðurinn lét sem spangól í soltnum hundi, 
sem fengið hefir bráð eða bita.


15. Bertel og Regína

Við hurfum frá farandriddaranum okkar af La Mancha, þar 
sem hann lá lúinn eftir ævintýr sín og armæðu og svaf á kotbænum 
Ilihermu. Nýlega hittum við hann á brúnni við Kajanuborg, 
þar sem honum förlaði takið á hinum illa og öllum leiða 
Jesúíta, sem hann þegar hafði þekkt gegnum rúðuna í skógarkotinu. 
Hvernig Bertel hafði gengið ferðalagið alla þessa tíu eða 
tólf daga, frá því hann kom heim, er auðvelt að ímynda sér. 
Hann hafði villzt við eltingaleik sinn eftir strokufólkinu og 
hringsólað síðan um allar götur í Austurbotni, komizt alla leið 
til Úleáborgar og loks, er hvert spor var hætt og horfið, hafði 
honum komið það áræði í hug, að leita þeirra austur í Kajenuóbyggðum. 
En hvers vegna hefir hinn ungi riddari lagt slíkt 
kapp á að elta þau Regínu? Það munum við nú bráðum sjá.

Nokkrum stundum eftir atburðinn við brúna, hittum við Bertel 
í nýju herbergi, sem landshöfðinginn hafði fengið Regínu, og 
skyldi frændkona sjálfs hans veita henni vernd og þjónustu. Nú 
voru meira en þrjú ár liðin síðan þau Bertel höfðu fundizt; var 
það í Frankafurðu við hlið hins mikla konungs; höfðu tímar 
stórum breytzt síðan. Þá var Bertel ungur viðvaningur, tvítugur, 
en Regína sextán ára mær. Hafði síðan margt á beggja þeirra 
daga drifið; hafði brunahiti æskublóðsins kólnað töluvert hjá 
báðum við þrautir og þunga harma. Fjarlægðin milli furstadótturinnar 
og hins lítt kunna lautenants hafði síðan minnkað til 
góðra muna sakir þess frægðarorðs og nýja skjaldarmerkis, sem 
Bertel hafði getið sér, enda gat hún jafnvel, eins og nú stóð 
hennar hagur, talið sér sæmd í að sitja á tali við tiginn riddara, 
þar sem hún var fangi. En mundi fjarlægðin milli skoðana þeirra, 
skaplyndis og innra manns hafa minnkað við allar þrautirnar, sem 
venjulega stálherða skoðanir manna í stað þess að veikja þær.

Bertel nálægðist hina ungu meyju með allri þeirri hæversku, 
sem kurteisi samtíðarinnar hafði enn þá geymt sér sem arf eftir 
riddarasiði hinnar næstliðnu aldar.

„Jungfrú“, mælti hann og skalf rómur hans lítið eitt, „eftir 
það að von mín um að hitta yður í Krosshólmi hafði brugðizt, 
hefi ég veitt yður eftirför yfir markir og óbyggðir, elt yður eins 
og óbótamann. Má vera, að yður gruni hver orsök mér hafi til 
þess gengið“.

Hin síðu, hrafnsvörtu augnahár Regínu smáhófust upp og horfði 
hún á Bertel spyrjandi augum. „Riddari“, svaraði hún, „hvað 
sem yður hefir til þess gengið, þá er ég viss um, að ástæður yðar 
hafa verið góðar og göfugum manni samboðar. Þér hafið ekki 
viljað færa vesæla stúlku aftur í fangelsi hennar; þér hafið einungis 
ætlað að hrífa hana frá völdum manns, sem hún, eins og 
svikinn aumingi, hefir skoðað frá barnæsku eins og heilagan 
dánumann, en hvers inngrónu illsku hún hefir nú loks fengið 
að sjá og fyrirlíta“.

„Þér farið skakkt“, svaraði Bertel með fjöri og blíðu. „Mig 
hryllti við að vísu, þegar ég sá, að þessi maður fylgdi yður, því 
hans sönnu mynd hafði ég séð fyrri en þér; enda kvatti ég þá því 
heldur sporið til að geta náð yður úr hans höndum. En áður en 
mig grunaði um nokkurn háska frá þeirri hlið, flýtti ég mér 
til að finna yður og færa yður fagnaðar-fréttir um réttlætisathöfn 
eina; koma þær seint, en þó ekki of seint, að ég vona“.

„Réttlætisathöfn, segið þér?“ mælti Regína, og varð henni svo 
hverft við, að hún roðnaði.

„Já, jungfrú“, mælti Bertel og horfði hugfanginn á yndis-fríðleik 
hinnar hávöxnu meyjar, „loksins hefir mér auðnazt, eftir 
árangurslausa viðleitni árum saman, að koma til leiðar þeirri 
réttlætis viðurkenning fyrir óverðskuldaðar raunir. Þér eruð 
frjáls; þér hafið fullan rétt til að hverfa heim aftur til yðar 
ættjarðar undir varðveizlu sænskra vopna; og sjáið hér“, - 
Bertel beygði kné og rétti að Regínu skjal með innsigli ríkisráðsins 
— „hér er skjal, sem tryggir yður frelsi yðar“.

Regína hafði niðurbælt sína fyrstu geðshræringu og tók við 
hinu dýra skjali með nærfellt drambsamlegri rósemi. „Herra 
riddari“, mælti hún fálega, „ég veit, að þér krefjist ekki þakklætis 
af mér, þótt þér breytið líkara göfugmenni en aðrir landsmenn 
yðar“.

Bertel stóð upp skjótt og þótti honum nóg um slíka stórmennsku, 
sem hann þó mátti hafa búizt við. „Það, sem ég hefi gert“, sagði 
hann með kaldari rómi, „það hefi ég gert til að bæta ójafnað, 
er kasta hefði mátt skugga á minning mikils konungs. Sérhver 
landa minna mundi hafa gert hið sama, hefðu eigi vandræði 
ófriðarins látið þá gleyma þeim bótum, sem yður bar að gjalda. 
En fyrstur allra hefði hinn hugstóri Gústaf konungur Adólf flýtt 
sér að bæta bráðlæti lítillar stundar, hefði forsjónin ekki klippt 
svo skjótlega hans örlagaþráð. En“, tók Bertel fram í hjá sjálfum 
sér, „ég gleymi, að þann konung, sem ég elska og tigna, hann 
hatið þér, góða jungfrú“.

Við þessi orð hans skaut aftur djúpum roða upp í kinnar 
Regínu. Hafði Bertel óafvitandi snert viðkvæmasta strenginn í 
þessu brennandi kvenhjarta. Ný uppgötvun, ný undarleg líking 
í vexti, í máli, í látbragði, í hugsunarhætti, líking, sem hún hafði 
aldrei tekið eftir, en sem skapast hafði á þessum þremur árum 
hjá Bertel, gerði ósegjanleg áhrif á þessa suðrænu meyjarsál. 
Henni fannst sem sæi hún hann þar sjálfan, hinn lang-mesta 
allra mennskra manna, sól og sælu hennar draumalífs, hennar unað 
og ofraun, hann, sem hún unni mest og óttaðist mest, sigurvegara 
hjarta hennar og trúar, — og var það ekki eins og hann talaði 
sjálfur og segði: Regína, þú hatar mig. Þessi hræring kom 
svo skjótt, svo skarpt, svo ómótstæðilega, að Regína allt í einu 
bliknaði, riðaði og neyddist til að styðja sig við hönd Bertels, 
sem hann rétti fram. „Heilaga María“, hvíslaði hún eins og í 
óráði, „ég skyldi hata yður, ég, sem elsk...“.

Bertel greip við þessu hálfa, óskiljanlega og þó svo þýðingarríka 
orði, með þeirri undrun, sem eins kom skyndilega yfir hann 
eins og hana. Frá sér numinn af furðu, ótta og von, stóð hann 
þar þegjandi, en var ofmikið göfugmenni til þess að nota sér 
hennar óvöru játningu. Hann fylgdi þegjandi og hæversklega 
jungfrúnni til fylgdarmeyjar hennar; náði hún sér brátt aftur 
við hjúkrun hennar eftir aðsvif þetta, sem svo óvart hafði heltekið 
hana með afli fornrar og innibyrgðrar ástríðu; var henni sem 
loksins byðist líkn og svölun. Bertel hafði útvegað sér umboð 
til að flytja Regínu til Stokkhólms; skyldi hún svo síðan, þegar 
ísa leysti, þaðan halda suður í sitt land. Varð hann nú að bíða 
kyrr í Kajanuborg þangað til jungfrú hans yrði ferðbúin; liðu 
svo tímar, að ferðin dróst, helzt fyrir þá sök, að ekki var við 
höndina hæfileg fylgdarkona handa svo stórborinni stúlku. Meðan 
þessi tími leið fram eftir vetrinum, spunnust nýir samhugir, 
sem engan mátti þó gruna þeirra, er sáu hið stórláta fas Regínu 
gagnvart lausnarmanni hennar. En sá kuldinn var ísskán ein yfir 
eldheitum gíg; með hverjum degi, sem leið yfir, bráðnaði hún, 
með hverjum degi varð stærilæti Regínu regingslegra á sama 
tíma og það reikaði á grunni sínum, og loks kom að því, að ekki 
stóð eftir nema einn þilveggur byggingarinnar, en að vísu sterkasti 
veggurinn, hið bitra trúarstríð. Heimskulegi múrveggur! Loksins 
hrundi hann sömu leið fyrir eldi hinnar suðrænu ástríðu, og 
áður en þrjár vikur voru liðnar, hafði hin nítján ára gamla 
stúlka og tuttugu og þriggja ára gamli yngismaður gleymt öllum 
trúar og tignar ágreiningi og unnið hvort öðru trúnaðareið fyrir 
alla ævidaga. Mundi Bertel hafa vitað, að hann átti að þakka 
minning Gústafs konungs Adólfs fyrir sína gullfögru, stórmannlegu 
svarteygu unnustu?

Kynleg forlög innsigluðu þessi einkamál á óvæntan hátt og 
undarlegan. Bertel hafði lengi og árangurslaust reynt að komast 
eftir afdrifum Jesúítans, eins og leynilega hræddur um hlutskipti 
hamingju sinnar. Allt frá þeim morgni, þegar munkurinn 
hljóp yfir rimarnar á brúnni, hafði enginn heyrt hið minnsta 
hans getið, þangað til bóndi nokkur, þrem vikum seinna, kom 
og bar þau tíðindi, að menn hefðu fundið í vök einni skammt 
fyrir neðan fossinn Ammá lík af manni, eyrnalausum, með útlendum 
klæðaburði; hafði bóndamaðurinn fötin með sér, og kenndust 
menn við, að það voru klæði Híerónýmusar. Þar með færði 
þessi ráðvendnismaður lítinn og óásjálegan eirhring; hafði hann 
hangið á taug á brjósti hins látna innan klæða. Bertel tók við 
hringnum með óvæntri gleði. „Loks á ég þig“, sagði hann, „þennan 
hring hefi ég lengi þráð — og um leið vissa fregn um dauða 
hins óttalega manns“.

„Dómur hinna heilögu yfir meinsærismanninum!“ hrópaði 
Regína forviða.

„Dómur hinna heilögu staðfestir okkar heill og hamingju“, 
svaraði Bertel og setti á fingur Regínu:

<i>hringinn konungsnaut.</i>



16. Hringurinn. Sverðið og plógurinn. Eldur og vatn

Við snúum nú við til Stórkýró, til bæjar Bertílu, hins gamla 
bændakonungs. Það er vetrardagur, í marzmánuði 1635. Vorsólin 
var farin að bræða snjóinn, það draup niður af þekjunum 
sólarmegin; gaddskorpan liggur enn kyrr á snjónum norðanvert 
í hverri hæð, en rifnar sunnan í þeim. Aron Bertíla er nýlega 
kominn heim frá kirkju með öllu fólki sínu; hið hvíta höfuð hans 
slútir nú sem vilji detta, og styður hann sig við hönd dóttur 
sinnar. Við hina hlið hans ganga tveir kýmilegir, lágir og sívalir 
menn, Larson hinn eldri og sonur hans, hinn vaski og lærði 
kapteinn, nafni föður síns og lifandi eftirmynd nema að aldrinum 
til. Við hlið hans gengur kona hans, snotur, ung og glaðleg, og 
er hún líka okkar góðkunningi; er þar Katrín litla komin, hin 
röskva og káta snót með mjúku lófana, þá, er eitt sinn í fyrri 
daga rugluðu kollinn á kapteininum. Síðan þann dag hefir hann 
svarið við alla gríska og rómverska rithöfunda, sem hann hafði 
lesið í Ábæjarskóla forðum — <i>Sic unde ubi apud unquam post</i>, 
eins og þeir gömlu komust svo bráðheppilega að orði — að hið 
mjúkhenta nunnuefni frá Würtzborg, úrval allra nunnusystra, 
skyldi verða konan sín. Og þegar umbrot ófriðarins hafði aftur 
lofað þeim að hittast, og Katrín var varnarlaus og hafði hins 
vegar ekkert á móti kátum og drenglyndum dáta, voru þessi glöðu 
og góðfelldu hjónaefni saman gefin í borginni Strælu, og héldu 
þau síðan ferðinni fram til fundar við hinn sívala, vinsamlega 
föður og tengdaföður, Larson í Stórkýró; var þar sem bezt mátti 
við þeim tekið og settust þau þar að sem heimilisins óskabörn.

Því þess má einnig geta, að Larson hefir nú kvatt hernaðinn 
og náð burtfararleyfi, eftir allmikið undangengið þref og þóf, 
en hærri nafnbót hlaut hann ekki. Ekki hefir honum lánazt, 
fremur en mörgum öðrum hans líkum, að eignast eða spara eyris 
virði af öllu herfanginu á Þýzkalandi. Allt það, sem hann hefir 
aflað — og megi trúa hans eigin orðum, hafa það verið heilar 
milljónir — hefir það farið sama veg aftur; hvað ætli hafi orðið 
af því? Það fór til skrattans við Nörðlingen, segir hann. Jú, jú, 
það gerði hitt heldur: það fór í dufl og drabb með sveitungum 
hans og sínum líkum. En nú ætlar hann að fara að verða stilltur 
og stöðugur eins og stafur í búri, fylgja föður sínum í ráðsmanns-embættinu 
yfir hinum miklu óðalseignum Bertílu; nú 
ætlar hann að plægja, sá, uppskera og <i>pro modulo virium prolem 
copiosam in lucem proferre</i>[* Eiga börn og buru.], eins og þeir gömlu gátu svo einstaklega 
vel að orði komizt. Bertíla gamli sýnir honum auðsjáanlega 
mikla hylli. Hefir hinn aldni nýlega látið á sér skilja, að 
hann sé búinn að afhenda yfirvaldinu erfðaskrá sína. Hvað 
Emmu snertir, visnar hún eins og blómstur, sem rótina vantar og 
hangir við lífið á veikasta þræði hjarta síns, hinum útskúfaða 
Gústafi Bertel, nú aðalsmanninum Bertelskjöld.

Þetta sundurleita heimilisfólk situr nú saman í stóru stofunni, 
ásamt vinnufólkinu; er nú Larson gamli í leynilegri samvinnu 
við Emmu að reyna til að milda skap gamla Bertílu til sonar 
hans. En allar bænir þeirra og tillögur stranda á þrályndi karlsins.

Larson snýr sér undan önugur, en Emma felur tárin sín þar 
sem dimmast er í stofunni. Þá heyrist aftur bjölluhringl eins og 
áður á þrettánda degi. Rúmgóður sleði er kominn inn í garðinn 
og stíga þar út tveir menn, fyrirliði í víðum feldi og ung, dáfríð 
kona í dökkri, ljómandi flauelskápu fóðraðri með dýrum skinnum. 
Emma og gamli Larson blikna við þessa sjón. Larson skundar 
út, en verður of seinn: Bertel og Regína koma inn í stofuna. 
Þeir Larson feðgar og Emma heilsa Bertel hlýlega, en þó eins 
og hálfsmeik. Katrín gleymir hversdagsbúningi sínum og ljómandi 
kápunni hinnar og fleygir sér í fangið á Regínu, sem faðmar 
að sér trúfasta æskuvinkonu sína.

Bertel losar sig blíðlega úr faðmlögum vina sinna og gengur 
beint og óskjálfandi þar að sem gamli Bertíla situr í háa bríkarstólnum 
við borðsendann, kaldur og hljóður og virðir þau hvorki 
viðlits né kveðju. Allir nálægir horfa hremmdir á þessa samfundi, 
því hver maður finnur á sér, að þá mundi til skarar 
skríða. Hinn ungi fyrirliði hefir sett frá sér feld sinn og hatt; 
hið prúða, glóbjarta hár hans liðast í lokkum yfir hinu háa enni 
hans, hann er fölur um kinnar, en hin bláu og björtu augu hans 
horfa fast og stöðugt í hið stálharða andlit hins aldraða afarmennis.

Bertel beygir kné sitt sem í fyrra skiptið og segir undir eins 
með auðmjúkri og fastri röddu: „faðir minn!“

„Hver ert þú? ég þekki þig ekki, ég á engan son“, sagði hinn 
gamli ískaldur.

„Faðir minn“, sagði Bertel aftur og æðraðist ekki. „Ég er enn 
kominn, og í síðasta sinni, til að biðja um blessun og fyrirgefningu. 
Hrind mér ekki frá þér! Ég kveð fósturjörð mína til þess, 
ef til vill, að deyja suður á Þýzkalandi. Það er undir þér komið, 
hvort ég kem nokkru sinni aftur. Mundu, faðir, að blessun þín 
gefur þér son þinn aftur, en bölvun þín gerir hann að landrækum 
flóttamanni“.

Gamalmennið á stólnum breytir í engu svip sínum, en rómur 
hans ber vott um innvortis baráttu. „Ég átti son; hann gerðist 
mín óverður og smáði þá reglu, sem ég hefi fylgt alla ævi. Hann 
brást málefni þjóðarinnar, en aðhylltist hið skaðvæna aðalsvald, 
sem ég hata og forsmái. Ég hefi í dag gert hann arflausan“.

Þeir, sem nærri stóðu, skiptu nú litum; en Bertel roðnar minnst 
og segir: „Ekki bið ég um auðlegð þína, faðir minn, gef hana 
þeim, sem þér þykir vera hennar verðari. Ég bið um fyrirgefning 
þína — um föðurblessan þína“.

Allir nema Regína slá nú hring um öldunginn, falla á kné og 
hrópa: „Náð fyrir Bertel! Vægð og náð syni þínum!“

„Og ef ég nú ætti son“, svaraði hinn gamli, „haldið þið þá, 
að hann mundi fyrir mínar sakir afleggja fýsn sína eftir aðalsmannanna 
metorðum? Haldið þið, að hann mundi vilja verða 
bóndamaður eins og ég er, alþýðuvinur eins og ég, búinn til að 
lifa og deyja fyrir þjóðina? Haldið þið, að hann með skrauthanzkana 
myndi vilja fara að plægja jörðina, ellegar að hann 
vildi velja sér konu af minni stétt, óbreytta en ráðsvinna konu, 
eins og sæmir heiðursmanni án hóls og hroka?“

„Faðir minn“, mælti Bertel nú með linari málrómi en fyrr, 
„það, sem þú heimtar er ómögulegt þegar af þeirri ástæðu, að 
þú hefir veitt mér allt öðruvísi uppeldi. Ég vil virða og heiðra 
stétt þína, en ég hefi upp alizt við hernaðarins iðn og henni vil 
ég ekki kasta. Jafnómögulegt er mér hitt að kjósa mér konu eftir 
þínu skapi. Hér stendur kona mín. Hún er furstadóttir, faðir 
minn, en hún blygðast sín ekki þótt hún hafi átt bóndason. Lát það 
vera þér sönnun þess, að hún mun ekki blygðast við að kalla 
þig föður sinn“.

Í þessu bili gengur Regína innar, auðmjúk í bragði sem ætlaði 
hún að kyssa á hönd hins gamla manns. En ofsi bændakóngsins 
rauk þá upp í sömu svipan; hann æpti í bræði sinni með þrumurödd: 
„Sagði ég það ekki, stendur ekki þarna ættlerinn, sem fæddist 
bóndi, en varð aðalsins þræll? Svei, ég hefi séð mikið stríð 
um dagana og mikla keppni milli sverðs og plógs, en aðra eins 
þverúð hefi ég hvergi fyrirfundið. Strákurinn, sem kallar sig minn 
son, dirfist að leiða fram fyrir mín augu furstalega skækju og 
kalla hana konu sína“.

Bertel stekkur upp og styður Regínu, sem við orð þessi nær 
hafði dottið. „Gamalmenni“, mælti hann og skalf rödd hans af 
mikilli reiði, „þakka þú föðurnafninu og hinum gráu hærum 
þínum, að þú hefir fengið þau orð að tala, sem enginn annar 
hefði talað og lifað stundu lengur. Hér er hringurinn, sem ég 
hefi dregið á hönd minnar lögfullu konu“, og í því tók hann 
konungsnautinn af fingri hennar, „og nú vinn ég þess eið, að 
þessi hönd er svo hrein og makleg sem dauðleg hönd getur verið 
til að bera þennan hring, sem setið hefir mörg ár á fingri hins 
mesta konungs“.

Augu Emmu hafa séð hringinn, djúpur roði hleypur í hennar 
fölvu kinnar, og á hún í miklu stríði við sjálfa sig. Loks gengur 
hún innar, tekur hringinn og þrýstir á hann föstum kossi og 
segir með titrandi röddu og svo mikilli viðkvæmni, að tárin 
byrgjast inni: „Þú, hringur minn, sem hann hefir borið, — hringur 
minn, sem hefir varðveitt hann, ekki ert þú sök í hans dauða; 
hann gaf þig öðrum, og svo komu kúlurnar, svo kom dauðinn. 
Þekkir þú, Gústaf Bertel, eða þú, kona hans, mátt þessa hrings? 
Í æsku minni ráfaði ég einhverju sinni á víðavangi og hitti deyjandi 
mann, sem beiddist drykkjar. Ég færði honum bergvatn 
úr lindinni, ég kældi tungu hans með safa berjanna. Hann þakkaði 
fyrir og sagði: „Ég dey og á ekki annað til að gefa þér til 
launa en þennan hring. Ég fann hann eitt sinn á Maríu-líkneski, 
sem lá stráheilt í Stórkýrókirkju innan um margar brotnar leifar 
eftir hina kaþólsku tíð, og í því ég tók hringinn af fingri líkneskjunnar, 
féll hún öll í sundur og varð að dufti. Þessi hringur 
hefir í einu heilagra manna kraft og forneskjunnar magn, því 
með mér gengur hið gamla töfraríki og þess frægðarsaga til grafar. 
Sá, sem ber þennan hring, er öruggur fyrir eldi, vatni, stáli 
og öllu fári, en þó með því skilyrði, að hann aldrei sverji meinsæri, 
því að þá hverfur máttur hringsins. Með honum fylgir hagsæld 
í friði og sigur í stríði, ástir, auður og orðstír; berist hann 
í þrjá liði, mann eftir mann, munu í þeirri ætt upp koma ljómandi 
hetjur og spekingar“. Hér nam Emma staðar; allir hlustuðu 
á með eftirvænting.

„En“, hélt hún áfram, „beri menn hringinn í sex liði hver 
eftir annan, þá framkemur af þeirri ætt mikið konungakyn. Þó 
skaltu vita, sagði maðurinn, að með miklum gáfum fylgja miklar 
hættur. Meinsæri og ættarígur mun lengi freista þeirra, er hringinn 
eiga, og reyna mjög á kosti hans. Ofmetnaður og ágirnd til 
fjár og frægðar mun jafnan berjast í brjósti eigandans til að 
brugga honum óhamingju og þarf fastlyndi hárrar og hugstórrar 
sálar, og að auki auðmýkt og frómlyndi, til að sigra þær freistingar. 
Sá, sem á og ber þennan hring, á allt lán lífs og veraldar 
og hefir engan nema sjálfan sig að yfirstíga, enda mun hann og 
verða sér sjálfum hinn skæðasti óvinur. Til þess benda stafirnir 
R R R, sem greyptir eru á hringinn innanverðan, og þýða: <i>Rex 
Regi Rebellis</i>, konungurinn er konunginum mótsnúinn. Hinn farsælasti, 
hinn voldugasti maður geymir í eigin brjósti sinn aðalháska“.

[252.png]

„Og þessi hringur er okkar, Regína“, hrópaði Bertel með ótta 
og gleði. „Hvílíkur auður og hvílík ábyrgð hvílir í hring þessum!“

„Völdin, orðstírinn, ódauðleikinn!“ hrópaði Regína.

Gamli Bertíla horfði á hringinn og hina ungu með fyrirlitning 
og glotti að. „Falsgull“, sagði hann, „hégómi, glingur, svikametnaður 
tómur! Komdu, Larson ungi, þú ert líka bændum borinn, 
og þú hverfur heim til þinnar stéttar, þó þú hefir verið í 
hernaði; ég ætla að gefa þér nokkuð, sem hvorki er gull né ónýtt 
glingur, en sem veitir þér ef til vill meiri blessun en konungshringur 
þessi. Taktu við gömlu öxinni með eikarskaftinu, þarna 
af veggnum; já, ekki þarftu að óttast, ekki eru galdrar í henni; 
faðir minn smíðaði hana sjálfur á dögum Gústafs gamla. Með 
henni hefi ég og minn faðir unnið mörg þrekvirki í skógunum, 
rutt margar nýbyggðir. Láttu hana ganga að erfðum í ætt þinni, 
og því heiti ég þér, að honum, sem ber mína öxi, skal fylgja 
lán og ánægja í ærlegri stétt og stöðu“.

„Þökk fyrir, faðir sæll“, svaraði kapteinninn ánægjulegur og 
reyndi egg axarinnar með íbyggnum svip. „Væri allt undir því 
komið að rista rúnir á hana, skyldi ég tiltaka stafina R R R, það 
er: <i>Ruris Rusticus Robustus</i>, sem stuttlega útskýrt mundi þýða: 
Skratti er skollinn skeinuhættur! Ekki er að efa orðavalið hjá 
þeim gömlu“.

Larson gamli hugði nú, að tími væri til kominn að beina þessu 
bitra stríði til betra samkomulags. Hann gekk nú fram fyrir 
öldunginn með hin ungu og nýkomnu hjón við hönd sér og 
mælti: „Við skulum, húsbóndi góður, ekki deila við drottin. 
Strákarnir, þinn og minn, eru mestu þorparar, það skal ég játa, 
en ætli þeir geti gert að því, að skaparinn hefir gert annan úr 
eldi en annan úr vatni? Bertel er eins og eldsloginn, heitur, háfleygur, 
blossandi, leiftrandi, lýsandi, og sést ekki fyrir, og ég 
þori að veðja, að frúin litla og ljúfa, sem hann á, er sama kyns. 
Minn strákur er úr eintómu vatni gerður — —“.

„Bíddu við!“ æpti kapteinninn, „vatnið hefir ætíð verið mín 
veika hlið“.

„Haltu þér saman! Minn strákur er eintóm vatnsbuna, rennandi, 
syndandi, léttur á kvakinu, ánægður að vera við jörðina og 
einungis vel lagaður til að slökkva hinn skáldlega eld hins annars 
ungherra með sinni óskáldlegu, lygnu lífsspeki. Hvað konu hans 
snertir, þá eru þau samvalin og úr einu efni ofin bæði. Sérðu nú 
ekki, húsbóndi gamli, að strákarnir eru af skaparanum ætlaðir til 
að vera vinir, að eldurinn á að ylja vatnið, en vatnið að sefa 
eldinn, — og svo hyggstu að gera þá óvini með því að taka frá 
öðrum og gefa hinum. Nei, lát það vera, það er mitt ráð, og gef 
syni þínum hvað hans er; ekki mun minn sonur svelta fyrir þá 
sök“.

Bertíla þagði stundarkorn; síðan mælti hann æfur: „Ekki skaltu 
segja mér, hver verið hafi drottins vilji. Hugsar þú, að hann, nýbakaði 
aðalsmaðurinn hérna, sem þú jafnar við eldinn, myndi 
vilja láta af hendi hringinn og í hans stað taka við öxinni?“

„Aldrei!“ gegndi Bertel og rauk upp.

Emma greip hönd hans og leit til hans biðjandi. „Gefðu hringinn“, 
sagði hún, „þú veizt nú hættur þær, sem honum fylgja, 
en það er enn ein, sem ég þorði ekki að segja þér frá. Hver sá, 
sem þennan hring ber, deyr fyrir örlög fram“.

„Hvað er að því? Dauði hermannsins á vígvellinum er fagur 
og frægðarríkur. Ég bið einskis betra“.

„Heyrið á endemi“, gall við Bertíla gamli. „Þetta grunaði mig; 
hann eltir hylli hernaðar-lukkunnar allt að grafarbakkanum. 
Friðsamur dauðdagi er honum sama andstyggðin eins og friðsamlegt 
líf. En þú, Larson, seg þú mér, hvort þú vilt láta öxina, 
en taka hringinn?“

„Hm!“ svaraði kapteinninn hugsandi; „væri gull í hringnum, 
gæti ég selt hann í bænum og fengið mér tunnu fyrir hann af 
góðum bjór, en nú er eir einn í honum, — fari hann og veri 
eða eigi hann skrattinn fyrir mér, ég tek öxina; með henni get 
ég þó höggvið spýtur undir pottinn“.

„Vel er það“, sagði Bertíla. „Það er eins og hann faðir þinn 
segir, að slá vatni á glæður. Það er ekki ég, sem gert hefi eld 
og vatn að óvinum um aldur og ævi. Komdu, Larson, þú ert maður 
með heilbrigðri skynsemi, maður með áþreifanlegri nytsemd, 
vert þú minn sonur, og tak þú á sínum tíma við eigum mínum í 
arf, þá er ég er allur. Blessun fylgi þér og þínum niðjum. Megi 
þeir aukast og erfiða eins og mauraflugur í moldjörð, og sé og 
veri sí og æ fullur fjandskapur milli þeirra og hinna tiginbornu, 
aðalsins, fólksins með eldskapið. Megi ófriður æ haldast milli 
þeirra og ykkar, allt til þess að glingur og gljái hverfur úr félagi 
mannanna; megi öxin og hringurinn ávallt eiga í aga og ófriði 
unz bæði bráðna í sama eldi. Þegar sá tími er kominn, eftir 
hundrað ár, eða enn lengri tíð, þá fyrst er mál að segja: Stéttamunurinn 
er nú á enda, og ágæti mannsins er nú hans einka 
skjaldarmerki“.

„En faðir minn“, hrópaði Bertel enn einu sinni með bænarröddu, 
„áttu þá enga blessun mér að gefa né mínum niðjum á þeirri 
stundu, sem aðskilur okkur að fullu og öllu?“

„Þér!“ æpti hinn gamli maður og var enn þá hinn reiðasti. 
„Farið þið, fortöpuðu, hégómlegu, ormétnu kvistir af fólksins 
stóra stofni, farið brott með ykkar auvirðilega stát og stór-gort, 
til ykkar vissu eyðileggingar. Allt til þess dags, þegar það skeður, 
sem ég sagði, að öxin og hringurinn, svikanna gull og sannleikans 
stál, samanbráðnar, — allt þangað til gef ég ykkur mína 
bölvun í arf í tíunda lið, og með henni skal fylgja sundrung, 
hatur, agg og ófriður, og að lokum fall og hrun með háðung og 
skömm!“

„Bíddu við, karl minn“, hrópaði Larson hinn ungi, „náð handa 
Bertel!“

„Enga náð handa aðlinum“, svaraði bændaköngurinn.

„Varaðu þig, óskaplegi faðir!“ hrópaði þá gamli Larson. „Dómurinn 
vofir yfir þínum höfuðsvörðum“.

„Ég bið engrar náðar framar“, sagði Bertel náfölur en rólegur 
tilsýndar. „Far þú vel, þú sem áður varst faðir minn. Far þú 
vel, föðurland mitt. Ég fer og lít ykkur aldrei framar“.

„Bíð enn eitt augnablik“, hrópaði Emma og stemmdi stigu 
fyrir hann, þótt hún réði sér varla. „Þú fer, minn hjartans elskhugi, 
vonin mín, lífið og aleigan, — far þú, ekki skal ég lengi 
vera þér í vegi. En fyrr en þú ferð, þá tak með þér þann leyndardóm, 
sem einu sinni varð mér mesti fögnuður lífsins og líka 
þess þyngsta kvöl“.

„Hlustið ekki á hana“, æpti þá Bertíla með breyttum rómi 
og sýnilegum skelk. „Hlustaðu ekki á hana, það er óráð, sem 
hún talar. — Mundu minn sóma og þinn!“ hvíslaði hann harðlega 
í eyra hinnar nábleiku dóttur sinnar.

„Hvað hirði ég um þinn og minn sóma“, svaraði hún með meiri 
ákafa en nokkur maður vissi af í hennar fari. „Sér þú ekki, að 
hann fer burtu, — gleði lífs míns fer og kemur aldrei aftur. 
Hann fer, og þú, harði, hjartalausi faðir, vilt að ég láti hann 
fara til framandi landa með bölvan þína á baki. Fyrir hverja 
bölvan, sem þú syngur yfir hans höfði, gef ég honum hundrað 
blessanir, og skulum við sjá, hvort meira gildir fyrir hásæti 
hins hæsta, þitt hatur eða minn kærleiki, móðurföðurins formælingar 
eða móðurinnar fyrirbænir ...“.

„Móðir mín!“ hrópaði Bertel frá sér numinn. Orð Bernharðar 
hertoga urðu honum nú í einu vetfangi ljós.

„Trú henni ekki, hún veit ekki, hvað hún segir!“ æpti Bertíla 
og herti sig að enginn sæi, hvað þetta gekk honum nærri.

[256.png]

Emma var fallin í faðm Bertels. „Nú er það sagt“, hvíslaði 
hún svo varla heyrðist. „Gústaf, — son minn! Æ, það er svo 
óvenjulegt, svo sæluríkt að kalla þig þessu nafni. Nú veiztu 
leyndardóm allrar minnar ævi — en ekki mun ég lengi þurfa 
að blygðast mín sakir hans. Elskar þú mig? — Já, já, nú kveð 
ég ánægð þetta líf — fortjaldið er fallið — birtan kemur. Faðir 
minn, ég fyrirgef þér — að þú hataðir og formæltir þínum 
dóttursyni. Fyrirgef þú mér — að ég elska, blessa — soninn 
minn!“

„Móðir mín!“ hrópaði Bertel, „heyrðu mig, móðir mín, ég 
þakka þér, ég ann þér og elska þig — þú skalt fylgja mér og 
ég skal aldrei skilja við þig. En þú heyrir mig ekki — þú ert 
svo föl. Guð komi til! hún er sáluð!“

„Dóttir mín! mitt einkabarn!“ hrópaði Bertíla, hinn járnharði, 
gamli bændakóngur, og nú var honum öllum lokið.

„Dæmið ekki, svo þér verðið ekki dæmdir“, sagði gamli Larson 
og fórnaði höndunum. „En þið, börn vor, farið út í lífið með 
sáttgjörnum hjörtum. Blessun og bölvun eiga í stríði saman um 
ykkar framtíð, og ekki um ykkar einungis, heldur og um niðja 
ykkar allt í tíunda lið. Biðjið drottin, að blessanin megi sigra“.

„Amen“, svaraði yngri Larson og Katrín.

„Verði það svo“, sögðu þau Bertel og Regína.