




John Stuart Mill.


Kúgun kvenna.


Íslenzk þýðing.


Gefin út á kostnað „hins íslenzka kvennfélags“.


Reykjavík.

Glasgow-Prentsmiðjan.

1900.


<img src="0007.jpg">



I. KAFLI.


Það er áform mitt með þessu riti, að skýra 
eins ljóst og auðið er ástæðurnar fyrir ætlun 
þeirri, er eg hef haft frá því að eg fyrst tók 
að sannfærast um ýmislegt viðvíkjandi almennum 
málum; fer því svo fjarri, að ætlun þessi 
hafi nokkuð veikzt eða haggazt við íhuganir eða 
lífsreynslu, að hún þvert á móti hefur styrkzt 
æ því meir. Þessi ætlun mín er sú, að það 
fyrirkomulag milli hinna tveggja kynja, karla 
og kvenna, sem geri annað hinu háð, í laganna 
nafni, er óhafandi, og að það nú sem stendur 
hamlar framförum mannkynsins eigi alllítið, 
og að í stað þess fyrirkomulags verður að koma 
annað, sem miðar að því, að koma á fullkomnum 
jöfnuði milli kynjanna, þannig að hvorugt 
hafi nokkur forréttindi eða völd og hvorugt verði 
með lögum útilokað frá nokkru því, sem hitt 
hefur. —

Sjálf orðin, er eg hlýt að tákna með verkefni 
það, er eg hef tekið mér, sýna, hve örðugt 
verkefnið er. Samt mundi rangt, að ímynda 
sér, að erfiðleikar þeir, er eg þarf að vinna 
bug á, komi af því, að mig vanti góð og glögg 
rök, er eg geti leitt að sannfæringu minni. Þessir 
örðugleikar eru þvert á móti þeir, sem verða
fyrir hverjum manni, sem hættir sér í baráttu 
við rótgrónar og sterkar tilfinningar. Eins lengi 
og einhver ætlun er djúpt rótgróin í tilfinningunni 
styrkist hún fremur en haggast við sannanir, 
sem bornar eru fram móti henni, hversu 
ljósar sem þær eru. Ef ætlun þessi væri til 
orðin við tómar íhuganir, mundu máttarsúlur 
sannfæringarinnar undir eins bila, þegar sýnt 
væri fram á, að rangt hefði verið ályktað; en 
þegar einhver ætlun hefur eigi annað að styðjast 
við en tilfinninguna, þá er það sannreynt, 
að því meir sem hún er hrakin með rökum, 
því sannfærðari verða þeir menn, er hallast að 
henni, um, að tilfinning þeirra hljóti að hafa 
einhvern djúpan grundvöll, sem sannanir nái eigi 
til. Meðan tilfinningin helzt lifandi vantar hana 
aldrei lærdómsgreinir til þess að verja sig með 
og fyllir þannig fljótt upp skörð þau, er skotin 
eru á víggirðingar hennar. Nú eru einmitt 
tilfinningar vorar með tilliti til hinnar misjöfnu 
stöðu karla og kvenna í mannfélaginu af ýmsum 
ástæðum meir lifandi og rótgrónari en allar 
aðrar tilfinningar, sem geyma og vernda venjur 
fortíðarinnar. Það er því eigi að furða, þótt þær 
séu öflugastar af öllum, og hafi varizt bezt gegn 
andlegum byltingum, sem orðið hafa í mannfélaginu 
á seinni tímum; en þó má eigi ætla, 
að ómannúðlegar fyrirskipanir í mannfélaginu, 
sem lengst hafa verið hafðar í hávegum, séu 
mannúðlegri en þær, sem áður hefur verið rýmt 
burt. — 

Það er ávallt örðugt starf, að ráðast á skoðun, 
sem næstum alstaðar er útbreidd. Ef heppnin 
er eigi því meiri, og gáfurnar eigi því frábærari, 
er orðum manna eigi gefinn neinn gaumur. 
Þegar svo ber undir er örðugra að finna 
dómstól en fyrir aðra að fá viðunanlegan dóm. 
Ef mönnum tekst að vekja athygli annara stundarkorn 
verða menn til endurgjalds að ganga að 
afarkostum. Alstaðar verður sá, sem heldur 
einhverju fram, að koma með allar sannanirnar. 
Þegar maður er ákærður fyrir morð, er það skylda 
ákæranda að sanna afbrot (hins) ákærða; það 
er ekki skylda (hins) ákærða að sanna sakleysi 
sitt. Ef talað er um sögulegan sannleika einhvers 
viðburðar, er lítið eða ekki snertir tilfinningar 
manna almennt t. d. tróversku styrjöldina, 
þá verða þeir, sem halda því fram, að þessi viðburður 
hafi orðið, að bera fram sannanir gegn 
mótstöðumönnum sínum, en mótmælendur eru 
aldrei skyldugir til annars en að sanna, að framburður 
hinna sé ónógur (ɔ: einskisverður). Í 
venjulegum málum er það leyft, að þeir menn 
beri fram sannanir fyrir sínu máli, er mótmæla 
frelsi, ɔ: þeir, sem halda uppi vörn fyrir ýmsar 
takmarkanir og hindranir, hvort sem þær miða 
að því, að takmarka frelsið almennt eða að því 
að gera ákvörðun um, að einhver einstaklingur 
eða flokkur sé eigi hæfur til að öðlast réttindi 
eða jafnréttindi við aðra. Hér eru menn fyrir 
fram hlynntir frelsinu og óhlutdrægninni, og ætla 
að engar aðrar takmarkanir séu réttar en þær, 
sem almenn velgengni heimtar, og að lögin hafi 
ekki heimild til þess að gera nein afbrigði frá 
reglunni, en eigi að breyta jafnt við alla, nema 
því að eins, að löglegar eða pólitiskar ástæður 
heimti, að gerður sé mismunur. Þó getur sá, 
sem ber fram skoðun þá, er eg ver, eigi horfið 
til neinnar af þessum reglum. Gagnvart mótstöðumönnum mínum, 
sem halda því fram, að 
maðurinn hafi rétt til að stjórna, og að konan 
samkvæmt eðli sínu sé skyld að hlýða, og enn 
fremur, að maðurinn hvað hæfilegleika snertir 
sé færari um, að hafa völdin á hendi —  gagnvart 
þessum mönnum mundi eg eyða tíma til 
ónýtis, ef eg ætti að fara að leiða þeim fyrir 
sjónir, að þeir verði að sanna skoðun sína, ef 
þeir vilja eigi, að hún verði hrakin. Það mundi 
koma að jafnlitlu haldi, að reyna að sýna þeim 
fram á, hvernig þeir með því að neita konum 
um frelsi það og réttindi, er menn njóta, bæði 
ráðast á frelsið og eru meðmæltir ójöfnuðinum. 
Hvernig sem öðru vísi hefði staðið á mundi 
þetta hafa mikla þýðingu. Hér er öðru máli 
að gegna. Ef eg vil, að orð mín hafi nokkur 
áhrif, verð eg eigi að eins að svara öllu, er 
mótmælendur mínir hafa nokkurntíma borið fyrir 
sig, en þar að auki verð eg að ímynda mér, 
hvað þeir hefðu getað sagt, og svo hrekja það, 
leggja þeim fyrst ástæður í munn og því næst 
tala á móti þeim. Að þessu búnu heimta menn 
enn fremur af mér, að eg sanni ætlun mína 
með gildum og óhrekjandi rökum. Og ekki 
nóg með það. Þó að eg hefði fullnægt þessu 
skilyrði, þó að eg hefði leitt fram heila hersveit 
af óhrekjandi ástæðum móti andvígismönnum 
mínum, og ekki látið eina einustu af þeirra ástæðum 
óhrakta, mundu menn þrátt fyrir það 
stöðugt ætla, að eg hefði ekki sannað neitt. Því 
að mál, sem annars vegar styðst við almenna 
venju og hinsvegar við afarmáttuga og útbreidda 
tilfinningu, hefur sér til styrktar ímyndun, sem 
er miklu öflugri en sú sannfæring, sem sprettur 
af skynsamlegri ályktun hjá öllum þeim mönnum, 
sem ekki eru því hyggnari. — 

Þegar eg minnist á alla þessa örðugleika, 
þá er það ekki til þess að barma mér yfir þeim; 
það mundi eigi gagna neitt; þessir örðugleikar 
mæta öllum, sem ráðast á tilfinningar og almennar 
stefnur, og taka skynsemina fyrir dómara. 
Andi flestra manna verður að ná miklu hærra 
þroskastigi, áður en unnt sé að vinna þá til þess 
að reiða sig á eigin dæmigreind og hverfa frá 
reglum, sem þeir hafa drukkið í sig með móðurmjólkinni, 
og sem er að mestu leyti grundvöllur 
fyrirkomulagsins, eins og það er nú, þegar 
gerð hefur verið árás á þá með rökum, sem 
þeir geta eigi hrakið með skynsamlegum ályktunum. 
Eg lái þeim ekki, þótt þeir beri of lítið 
traust til hugsunarinnar, en eg lái þeim, að 
þeir bera of mikið traust til venjunnar og almennrar 
tilfinningar. Það er einn af þeim hleypidómum, 
sem táknar fráhvarf 19. aldarinnar frá 
stefnu 18. aldarinnar, að 19. öldin telur tilfinningu 
og vilja hjá manninum jafn óskeikandi og 
18. öldin taldi skynsemina. Í stað þess, að 
skipa skynseminni æzta sess tilbiðjum vér <i>hvötina</i>, 
en hvöt köllum vér allt, sem vér finnum 
hjá oss og getum ekki fært skynsamleg rök fyrir. 
Þessi tilbeiðsla er óendanlega miklu vanvirðulegri 
en skynsemis-tilbeiðslan og styður hjátrúna 
á vorum tímum, því hún er sjálf hin hættulegasta 
hjátrú, en þó mun hún haldast við, þangað 
til sálarfræðin kollvarpar henni með því að 
sýna og sanna, hver sé hinn sanni uppruni 
flestra þeirra tilfinninga, er við höfum nú í hávegum 
og köllum tilgang náttúrunnar og guðs 
ákvarðanir. Í þessu máli er eg því boðinn og 
búinn til þess, að taka þeim kostum, sem hleypidómarnir 
setja mér, þótt þeir verði eigi sem 
þægilegastir. Eg mun fallast á það, að tízkan 
og almenn tilfinning verði taldar óhrekjandi rök, 
svo framarlega sem mér tekst eigi að sanna, að 
í þessu máli hefur siðvenja og tilfinning á öllum 
tímum eigi átt það réttlætinu að þakka, að þær 
hafa haldizt við, heldur ýmsum öðrum ástæðum 
og að þær hafa rót sína að rekja til hins verri 
hluta mannlegrar náttúru, ekki til hins betra.— 
Eg mun sætta mig við það, að dómurinn verði 
mér á móti, ef eg get eigi sannað, að dómari 
minn hefur þegið mútur. Eg slaka eigi til eins 
mikið og ef til vill sýnist, því að sanna þetta er 
léttasti hlutinn af starfi mínu. —

Þegar einhver siðvenja er almenn, þá eru 
opt miklar líkur til þess að hún miði eða hafi 
áður miðað að einhverju lofsverðu máli. Þannig 
er þeim siðvenjum varið, sem fyrst komast 
á og seinna meir héldust við, af því að þær voru 
viss vegur til þess að verða einhverra gæða aðnjótandi, 
og giltu sem niðurstaða, er komizt varð 
að fyrir reynslu. Hafi því menn á þeim tíma, 
sem fyrirskipunin um vald mannsins yfir konunni 
var gerð, fyrst hugsað um, hver aðferð mundi 
bezt til að stjórna mannfélaginu og hafa komizt 
að því, að þetta fyrirkomulag mundi hentugast, 
hafi menn fyrst gert ýmsar aðrar tilraunir, svo 
sem að láta konuna hafa yfir manninum að segja, 
eða láta bæði kynin hafa jöfn réttindi, eða með 
einhverju öðru fyrirkomulagi fyrir reynslu sannfærzt 
um, að báðum kynjum mundi það fyrir 
beztu, að konan væri undir manninn gefin, að 
henni væri eigi veitt nein hlutdeild í almennum 
málum, og að lögin, hvað heimilislífið snertir, 
neyddu hana til að vera þeim manni hlýðin, sem 
hún er sameinuð eins lengi og hún lifir —  ef 
þessu er þannig varið, þá neyðast menn til að 
að telja þetta fyrirkomulag sönnun fyrir því, að 
það á þeim tíma, sem það komst á, hafi verið 
hið bezta, þar sem það varð almennt að reglu. 
Þó er hægt að ímynda sér, að það, sem á þeim 
tímum mælti með þessu fyrirkomulagi, hafi seinna 
misst gildi sitt, eins og svo margt annað í mannfélaginu, 
sem upprunalega hafði hina mestu þýðingu.

Nú er þessu ekki þannig varið, heldur á 
hið gagnstæða sér stað. Það er þá fyrst á því 
að taka, að þegar menn aðhyllast fyrirkomulagið, 
sem nú er, þar sem veika kynið er gert 
háð sterka kyninu, þá liggur hér ekkert verulegt 
til grundvallar fyrir þessu ástfóstri við hið 
gamla, annað fyrirkomulag hefur aldrei verið 
reynt og það er í vanalegri merkingu orðsins 
ómögulegt að fullyrða, að það sé reynslan, sem 
hér hefur mælt með fyrirkomulaginu. Enn fremur 
hefur reglan um undirokun kvenna aldrei 
haft rót sína að rekja til samvizkusamlegrar umhugsunar 
um það eða þekkingar á því, hvað 
mannkyninu hentaði bezt, og hver væri beztur 
vegur til þess að koma á góðu skipulagi í mannfélaginu. 
Allt þetta sprettur af því, að frá 
bernsku mannkynsins hefur konan talið sig ofurselda 
sem ambátt manninum, sem þótti vænt 
um að eiga yfir henni að segja, og honum gat 
hún eigi veitt mótþróa sökum þess, að hún var 
kraptaminni. Lög og fyrirskipanir mannfélagsins 
byrja ávallt á því, að fallast á samband það, 
sem þegar hefur átt sér stað milli einstaklinganna. 
Það sem því fyrst var gerræði verður 
seinna að lögum og rétti; mannfélagið verndaði 
þennan rétt; aðrir kraptar í mannfél. koma í 
stað líkamlegs styrkleiks, er barðist taumlaust 
fyrir valdi sínu, og þeir styðja og efla þennan 
rétt. Þeir einstaklingar, sem í byrjun voru hræddir 
til hlýðni með ytra ofbeldi, eru nú með lögum 
skyldaðir til hlýðni. Þrælahaldið, sem í upphafi 
komst á fyrir líkamsstyrk yfirboðaranna, 
varð seinna að lagalegri fyrirskipan; þrælarnir 
voru liðaðir inn í þann sáttmála, sem skyldaði 
drottna þeirra til að gæta sinna einstöku eigna 
og tryggja þær hvor öðrum með því að neyta 
sameiginlegs valds. Á hinum fyrstu sögutímum 
var meginþorri karlmanna þrælar, eins og kvennfólk 
var þá. Það líða margar aldir og þar á 
meðal aldir, þar sem menntunin var komin á 
hátt stig, áður nokkur heimsspekingur þyrði að 
andmæla því, að slíkt þrældómsástand þessara 
flokka væri réttlátt og óhjákvæmilegt. Smátt 
og smátt komu samt fram slíkir afbragðsmenn 
og það er þeim og almennum framförum mannkynsins 
í sameiningu að þakka, að þrælahald 
karlmanna er afnumið hjá öllum kristnum Norðurálfu-þjóðum 
(fyrir fimm eða sex árum eymdi 
eptir af því hjá einni Norðurálfu-þjóð) og hvað 
kúgun kvenna snertir, þá hefur hún smátt og 
smátt tekið breytingum til hins betra. En þessi 
undirokun kvenna, sem nú kemur fram í vægari 
mynd er engan veginn ávöxtur þroskaðrar umhugsunar 
um það, hvað réttlátt er og nytsamlegt 
fyrir almenning; það er þrælahald í sinni 
upprunalegu mynd; það helzt enn við, en hefur 
smátt og smátt mildazt og lagazt af sömu ástæðum, 
sem liggja að því, að siðirnir hafa fágazt 
og hafa að nokkru leyti gert mannúð og réttvísi 
það unnt að hafa hemil á athöfnum mannanna. 
Menjarnar af þessu upphaflega gerræði eru þó 
eigi horfnar. Það er því eigi unnt fyrir fram 
að sjá, hvern rétt þetta fyrirkomulag mannfélagsins 
hefur við að styðjast eða að aðhyllast 
það fyr en litið er á, hvaða tilverukjörum það 
hefur átt að fagna. Hið eina sem unnt er að 
segja um það, er að það hefur haldizt við þangað 
til nú, þar sem aðrar fyrirskipanir, sem runnar 
eru af sömu rót, eru horfnar; og þegar litið 
er á málið í heild sinni, þá er þetta ástæðan til, 
að flestum þykir svo kynlegt að heyra því haldið 
fram, að mismunurinn milli karla og kvenna 
hafi hnefaréttinn við að styðjast. — 

Að þessi skýring í málinu þykir eigi sennileg, 
leiðir að nokkru leyti af því, að menntuninni 
hefur fleygt svo mikið fram, og siðferðistilfinningin 
hefur þroskazt.

Vér, eða réttara sagt, tvær hinar mestu 
framfaraþjóðir eru komnar á það stig, að þær 
hafa fullkomlega afnumið þá grundvallarsetningu 
lífsins, að réttur hins sterkara eigi að hafa nokkurt 
gildi; enginn ber þennan rétt fyrir sig og
mjög óvíða hefur nokkur leyfi til þess að neyta 
hans. Ef einhver engu að síður gerir það, neyðist 
hann til að láta það á einhvern hátt sýnast 
svo, að hann með því hafi viljað gera mannkyninu 
eitthvert gagn. Þannig er þessu varið 
að ytra áliti, og menn hrósa sér af því, að nú 
ráði eigi framar máttur þess, sem voldugri er, 
menn smjaðra fyrir sjálfum sér með því að telja 
það fjarri sanni, að yfirburðir í líkamsstyrk 
séu uppruni til þess, sem ber við dagsdaglega 
og telja það enn fremur óhugsandi, að það fyrirkomulag, 
sem nú á sér stað, í hverri mynd, 
sem það hefur komið fram í upphafi, hafi getað 
haldizt við allt fram að því menntunar- og 
framfarastigi heimsins, er vér lifum nú á, nema 
því að eins, að með réttu hafi ríkt sú skoðun, 
að það væri fullkomlega samkvæmt mannlegu 
eðli og væri til almennings hagnaðar. —  Menn 
hafa enga skímu um, hve lífseigar þær fyrirskipanir 
eru, sem gera réttinn að eign þess, sem 
sterkari er; menn gæta eigi að því, hvílíkri tryggð 
menn taka við slíkar venjur og með hvílíku afli 
yfirboðararnir halda í þær með góðum og illum 
tilfinningum í sameiningu; menn gæta eigi að 
tímalengd þeirri, sem þarf til þess, að gamlar ákvarðanir 
hverfi hver af annari, fyrst þær, sem 
veikastar eru fyrir, seinna þær, sem sterkari 
eru, en sterkastar fyrir eru þær, sem nánast eru 
tengdar daglega lífinu. Það er eigi almennt kunnugt, 
að þeir menn, sem höfðu á hendi lögboðið 
vald sökum þess, að líkamsstyrkurinn var upphaflega, 
þegar þeir fengu þetta vald, þeirra meginn. 
—  Þessir menn hafa sjaldan misst vald sitt 
fyr, en líkamstyrkurinn varð eign mótstöðumannanna. 
Þar sem nú líkamsmátturinn er eigi eign 
kvenna, liggur það í augum uppi, að jafnvel þótt 
þessum leifum af gömlum lagaákvörðunum hafi 
þegar snemma á tímum eigi verið fylgt strax 
fram í aðalatriðum sínum, þá hverfa þær þó 
seinast, og að þessar leifar af úreltu fyrirkomulagi 
hafa haldizt við hjá kynslóðum, sem eigi 
tóku aðra niðurskipun gilda en þá, sem byggist 
á réttvísi. Það er næstum hið eina afbrigði 
frá reglunni, sem veldur ósamræmi í lögum 
þeim og venjum, sem nú tíðkast; en meðan þessi 
niðurröðun vottar eigi sjálf uppruna sinn og er 
eigi rædd til hlítar, þá lítur eigi út fyrir, að hún 
komi í bága við heimsmenntunina fremur en þrælahaldið 
í heimilislífi Grikkja var í þeirra augum til 
fyrirstöðu fyrir því, að þeir teldu sig frjálsa þjóð.— 

Í raun réttri hefur hvorki kynslóð sú, er nú 
lifir né þær tvær eða þrjár kynslóðir, sem á undan 
hafa lifað, getað gert sér grein fyrir hinu 
upphaflega ástandi mannkynsins. Að eins þeir 
menn, sem hafa vandlega kynnt sér sögu þjóðanna 
eða ferðazt um heimshluta, þar sem eimir 
eptir af fornu fyrirkomulagi, eru færir um að 
að gera sér grein fyrir, hvað mannfélagið var í 
fornöld. —  Menn vita eigi, að á fyrstu tímum 
réði réttur hins máttuga án allrar takmörkunar, 
og að hans var neytt opinberlega og fyrir allra 
augum; eg vil eigi segja, að hans hafi verið 
neytt með hlífðarleysi og ósvífni, því að það 
mundi vera hið sama og að segja, að þessum 
yfirráðum hafi verið samfara meðvitundin um, að 
þau væru ranglát, en slíkt gat eigi vakað fyrir 
neinum á þeim tímum, nema ef vera skyldi heimspekingum 
og helgum mönnum. Mannkynssagan 
flytur oss sorglega heim sanninn um skuggahliðar 
mannlegrar náttúru með því að sýna oss, hve 
náið samband var fyrrum milli meðferðar þeirrar, 
er heilir flokkar manna máttu sæta annars 
vegar og máttar þess, er flokkar þessir höfðu að 
verjast með hins vegar. Vér sjáum, að í hvert 
skipti, sem uppreisn var gerð móti vopnuðum 
valdsmönnum, hversu illa, sem þeir höfðu farið 
að ráði sínu og gefið tilefni til hennar, þá kom 
þessi uppreisn í bága við rétt þann, er hinn máttugri 
hafði og enn fremur við öll lög og allar 
hugmyndir um almennar skyldur. Og vér sjáum, 
að þeir, sem sýndu mótþróa, voru í augum 
almennings eigi að eins sekir í glæp, heldur 
í hinum mesta glæp, og voru taldir maklegir 
hinnar grimmilegustu refsingar, sem hægt var 
að leggja á þá. — 

Það var í fyrsta sinn, að yfirmann óraði 
fyrir því, að hann hefði skyldum að gegna gagnvart 
undirmanni sínum, þegar svo bar undir, að 
hann af eigingjörnum hvötum fann sig knúðan 
til að gefa honum loforð. Jafnvel þó að loforð 
þessi væru bundin dýrum eiðum þótti þó þeim, 
sem loforðin höfðu gefið, ekkert til fyrirstöðu 
fyrir því, að taka þau aptur og fótumtroða þau, 
hvað lítið sem út af bar; en það er sennilegt, 
að þessir menn hafi seinna séð eptir þessum 
eiðrofum, ef þeir hafa eigi haft því minni siðferðistilfinningu. 
Þjóðveldin í fornöld byggðust 
að mestu leyti á sáttmála, er gerður var manna 
á milli; að minnsta kosti voru þau stofnuð af 
félagi af mönnum, sem eigi báru mikið hver af 
öðrum hvað krapta snerti; þess vegna sýndu 
þau fyrst niðurröðun í mannfélaginu, þar sem 
önnur lög voru ráðandi en réttur hins máttugra. 
Þótt nú réttur hins máttugra væri upphaflega 
hið eina, sem kvað á um sambandið milli höfðingja 
og þræls og um sambandið milli hins 
almenna og þegnanna, með einstökum undantekningum, 
sem sérstakar ákvarðanir voru gerðar 
um, þá var þó mikið unnið við það, að rétti 
hins máttugra var rýmt burt frá þessu litla svæði, 
svo að mannkynið gæti tekið að endurfæðast 
við það, að nýjar tilfinningar ruddu sér til rúms, 
enda sýndi og sannaði reynslan undir eins, að 
tilfinningar þessar höfðu afarmikla þýðingu jafnvel 
fyrir tímanlega velferð mannanna, og þurftu 
þær því eptir það að eins að glæðast og magnast. 

Jafnvel þótt þrælarnir hefðu eigi neina hlutdeild 
í málum þjóðveldisins, var það þó fyrst í 
frjálsum ríkjum, að þrælum voru veitt viss mannréttindi. 
Heimspekingar af Stóumannaskóla voru, 
þegar litið er burt frá lögum Gyðinga, þeir 
fyrstu, sem kenndu það, að yfirmenn hefðu skyldum 
að gegna gagnvart þrælum sínum. Eptir 
að kristni breiddist út var engum kenning þessi 
ókunn, og eptir að kaþólska kirkjan var stofnuð 
vantaði kenninguna aldrei forvígismenn. En þó 
veitti kristninni það mjög örðugt að gera skoðun 
þessa lifandi í hugsunarhætti þjóðanna, því 
að kirkjan hefur barizt í meir en þúsund ár, áður 
hún fengi nokkru sýnilegu áorkað. Hana 
vantaði eigi vald yfir anda þjóðanna. Vald 
hennar var geisimikið. Hún kom konungum 
og aðalsmönnum til að sleppa öllu tilkalli til 
hinna dýrmætustu eigna sinna og hafði sjálf hagnað 
af þeim. Hún knúði margar þúsundir manna 
til þess að segja skilið við öll gæði heimsins á 
bezta aldri, loka sig inni í klaustrum og leita 
sálu sinni friðar með fátækt, föstum og bænum; 
hún rak mörg hundruð þúsund manna yfir lönd 
og sjó, gegnum Norður- og Austurálfu, til þess 
að leysa hina helgu gröf úr óvinahöndum og 
láta lífið fyrir; hún neyddi konunga til þess að 
skilja við konur, sem þeir unnu hugástum, einungis 
með því að lýsa því yfir, að hjónin væru 
skyld í sjöunda lið, og meir að segja eptir reikningi 
enskra laga í fjórtánda lið.

Kirkjan hefur megnað að gera allt þetta; 
en hún megnaði eigi að aptra höfðingjum því, 
að berast á banaspjótum eða aðalsmönnum, að 
beita grimmd við þræla (ɔ: mansmenn) sína og 
borgara; hún megnaði eigi að koma þeim til að 
neita sér um ánægju þá, sem þeir höfðu af yfirburðum 
sínum bæði meðan á ófriðnum stóð og 
eptir að sigur var fenginn. Valdsmennirnir vildu 
eigi vægja til, fyr en sá tími kom, að þeir urðu 
að lúta öðru æðra valdi. Vald konunganna, 
sem fór meir og meir í vöxt, gat gert enda á 
þessari almennu baráttu með því að gefa konungum 
einkaleyfi til þess að heyja ófrið. Seinna 
reis upp auðug og þrekmikil borgarastétt, sem 
varðist í víggirtum bæjum, og fyrst þegar komst 
upp fótgöngulið af alþýðumönnum, sem bar af 
óæfðum riddaraflokkum á vígvellinum, þá var 
unnt að takmarka hina gegndarlausu harðstjórn 
lénsaðalsins yfir borgurum og bændum. Harðstjórn 
þessi hélzt þó við löngu eptir að undirmönnum 
var vaxinn svo fiskur um hrygg, að 
þeir gátu náð sér niðri og komið fram grimmilegri 
hefnd. Á meginlandinu eymdi eptir af 
ýmsum harðstjórnarvenjum allt fram að stjórnarbyltingunni 
á Frakklandi; í Englandi gerðu 
löngu fyrir þennan tíma ýmsir alþýðuflokkar enda 
á venjum þessum, og komu á jöfnuði gagnvart 
lögunum og gerðu ýmsar frjálsar fyrirskipanir. — 

Þar sem nú almenningur veit eigi, að víðast 
í mannkynssögunni hefur hinn meiri máttar 
talið krapta sína sem hina einu og sjálfsögðu 
reglu fyrir gerðum sínum og að allar aðrar 
reglur voru sérstök afbrigði, sem koma af einhverjum 
óvanalegum ástæðum; þar sem menn 
vita eigi hversu ný sú krafa er, að fyrirkomulag 
mannfélagsins eigi að byggjast á siðferðislegum 
lögum, þá hugsa þeir jafnlítið um það, 
að fyrirskipanir og venjur, sem ekkert hafa annað 
við að styðjast en rétt hins meiri máttar, 
haldast við um langan tíma, og það þótt skoðanir 
ryðji sér til rúms, sem aldrei hefðu leyft slíkum 
fyrirskipunum að ná gildi. Það er eigi meira 
en 40 ár síðan, að Englendingar gátu haldið 
þræla, selt og keypt menn; í byrjun þessarar aldar 
gátu þeir tekið svertingja heima hjá þeim, 
haft þá burt með sér og látið þá ganga þannig 
fram af sér við vinnu, að þeir biðu bana af. 
Jafnvel þeir, sem þoldu næstum allskonar gerræði, 
fylltust gremju og viðbjóði við þessa vanbrúkun 
máttarins, enda var hún hið versta 
hneyksli í augum hvers óhlutdrægs manns, og 
þó var hún á tímum núlifandi manna lög í 
hinu menntaða og kristna Englandi. Í öðrum 
helmingi þess hluta af Vesturálfu, sem engilsaxneskur 
er, hélzt þrælahald við fyrir þremur 
eða fjórum árum síðan og menn keyptu, seldu 
og ólu upp þræla almennt. Og þó var óánægjan 
yfir þessu þrælahaldi óvanalega mikil þar og 
hagnaðarvonin, sem fylgdi þrælahaldinu og mælti 
með því, var hér minni en alstaðar annarstaðar, 
þar sem völdin eru vanbrúkuð, að minnsta 
kosti á Englandi, því að það sem mælti með 
þrælahaldinu á Englandi, var eigi annað en hrein 
og einskær mauragirnd hjá litlum hluta þjóðarinnar, 
sem hafði hagnað af því, en allir, sem 
engan ávinning höfðu á því, höfðu viðbjóð á því.— 

Eptir það, að drepið hefur verið á svo hræðilega 
vanbrúkun, virðist það næstum óþarft, að 
nefna nokkra aðra, en þó er vert að gæta að 
því, hversu lengi einvaldsdæmið hefur staðið. Í 
Englandi eru menn nú sannfærðir um, að <i>hernaðarkúgunin</i> 
hefur rót sína að rekja til réttar 
hins meiri máttar og einskis annars. Þó á hún 
sér stað eða hefur til skamms tíma átt sér stað 
hjá öllum öðrum Norðurálfuþjóðum, en mikill 
hluti af hverri þjóð, einkum menn af hærri stigum, 
lifir undir henni, Svo máttug er hefðin, og 
það þótt þessi hefð hefði eigi allstaðar gildi, og 
þótt á hverri söguöld séu mikil og alþekkt dæmi 
gagnstæðs fyrirkomulags, enda hjá frægustu 
og farsælustu þjóðum. Á einvaldstímum er þar 
að auki sá, sem hefur gegndarlaus völd, og sem 
hagnaðarins vegna lætur sér annt um að halda 
í þau, eigi nema <i>einn</i>, en þegnarnir, sem lúta 
kúgunarvaldinu, eru allur hinn hluti þjóðarinnar. 
Það hlýtur því að leiða af þessu, að okið auðmýkir 
alla nema þann, sem situr að völdum, og þann, 
sem vonast eptir að verða eptirmaður hans.

En hvílíkur munur er eigi á þessu valdi og 
valdi mannsins yfir konunni. Eg skal eigi grípa 
fram fyrir hendurnar á þeim, sem vilja svara 
þeirri spurningu, hvort unnt sé að réttlæta þetta 
vald, eg sýni að eins fram á, að þótt því verði 
eigi mælt nein bót, þá hlýtur það að vera rótgrónara 
en alls konar önnur yfirráð, sem hafa 
haldizt allt fram á vora tíma. Hér er það eigi 
neinn einstakur flokkur, sem hefur forréttindi til 
þess að fullnægja drambi sínu með því að hafa 
völd á hendi, og svala eigingirni sinni með því 
að neyta þeirra, heldur hafa allir karlmenn þessi 
forréttindi. Því fer svo fjarri, að þessi völd 
séu almennt æskileg fyrir þá, sem vilja halda þeim, 
eða að takmark það í stjórnarmálum, sem flokkarnir 
sækja að, sé að eins þýðingarlítið fyrir 
eigin hagnað manna að foringjunum undan skildum, 
nei, völdin sitja við arn hvers manns, sem 
hefur fjölskyldu í eptirdragi, eða sem heldur að 
líkur séu til þess, að hann verði höfuð fjölskyldunnar. 
Hér neytir þorparinn eða getur neytt 
valds síns eins og bezti maður landsins. Í heimilislífinu 
er drottnunargirnin meir að segja mest, 
því að sá, sem óskar að hafa völd, mun einkum 
neyta þeirra gagnvart þeim, sem kringum hann 
eru, og sem hann á að lifa með alla æfi sína, 
sem hafa sömu hagsmuna að gæta og hann og 
sem gætu notað vald sitt, ef þeir hefðu það, 
til þess að vera til fyrirstöðu hans eigin tilhneigingum. 
Ef það nú þannig fyrst hefur tekizt 
eptir margar og harðar tilraunir og eptir svo 
langan tíma að brjóta á bak aptur vald, er auðsjáanlega 
var grundvallað á líkamsstyrknum eingöngu, 
og hafði miklu minna að styðjast við, 
hversu örðugt hlýtur það þá eigi að vera, að 
afnema vald mannsins yfir konunni, þótt það 
standi eigi á fastari grundvelli. Vér verðum að 
gæta að því, að handhöfum valdsins veitir auðveldar 
hér en víðast hvar annarstaðar, að koma 
í veg fyrir allar uppreistar-tilraunir. Hér lifir 
hver þegn undir handarjaðrinum á yfirmanni sínum 
og í miklu nánara sambandi við hann en 
við nokkurn af samþegnum sínum. Hér er enginn 
vegur til að gera samsæri móti honum, enginn 
máttur til að ná nokkurstaðar höggstað á 
honum og hins vegar miklar ástæður til að leita 
hylli hans og forðast að styggja hann. — 

Þegar barizt hefur verið fyrir frelsi í stjórnarmálum 
hefur það opt sýnt sig, að forvígismenn 
frelsisins hafa verið keyptir með mútum 
til þess að hverfa frá málstað sínum, eða verið 
hræddir til að þegja. Þegar um konur er að 
ræða, eru allir af undirokaða flokknum keyptir 
með mútum og hræddir um leið. Vilji þær veita 
mótstöðu, verður meiri hlutinn af foringjunum 
og einkum þorrinn af þeim einstaklingum, er 
berjast, næstum fullkomlega að fórna öllum þægindum 
og gæðum lífsins. Hafi nokkur fyrirskipun, 
þar sem sumum eru veitt forréttindi, en aðrir 
neyddir til hlýðni, nokkurn tíma neglt okið 
fast á þá, sem undirgefnir eru, þá er það á 
konur. Eg hef enn ekki sýnt fram á, að þessi 
niðurskipun er ranglát; en sérhver, sem fær er 
um, að íhuga þetta mál, hlýtur að ganga úr 
skugga um, að jafnvel þótt þetta sé ósanngjarnt, 
hlýtur það þó að haldast lengur við en allt annað 
ósanngjarnt vald. Og þar sem nú margs konar 
hraparleg vanbrúkun á valdinu á sér enn stað 
meðal margra menntaðra þjóða, og fyrst fyrir 
skömmum tíma síðan hefur verið af numin hjá 
öðrum þjóðum, þá mundi það virðast kynlegt, 
ef hið rótgrónasta af þessum yfirráðum hefði 
beðið nokkurn verulegan hnekki. Það er öllu fremur 
ástæða til að furða sig á, að þau hafa mætt 
svo mörgum og miklum mótmælum.

Sú athugasemd mun, ef til vill, verða gerð 
við þetta, að eigi sé rétt, að bera völd mannsins 
yfir konunni saman við önnur rangfengin 
völd, er vér höfum minnzt á, þar sem þau völd 
hafi verið fengin með gerræði og yfirgangi, en 
yfirráð mannsins yfir konunni séu eðlileg. En 
hve nær hefur nokkrum, sem hafði einhver yfirráð, 
fundizt þessi yfirráð óeðlileg? Einu sinni 
var þannig ástatt í heiminum, að menn, sem 
lengst voru áleiðis komnir í menntun, töldu það 
fara með felldu, að mannkyninu væri skipt í tvo 
flokka, annan lítinn, sem yfirmenn eingöngu 
væru í, og hinn stóran, þar sem þrælar væru í, 
þeim fannst, meir að segja, að þessi niðurskipun 
væri hin eina eðlilega. Enda jafn-frábær 
gáfumaður og Aristoteles, sem vann svo mikið 
að framförum samtíðarmanna sinna, barðist öruggur 
og ótrauður fyrir þessari skoðun; hann 
byggði á sömu skilyrðum og almennt er byggt 
á, þegar menn gera þá ályktun, að yfirráð mannsins 
yfir konunni séu eðlileg. Hann ímyndaði 
sér, að sumir af mannkyninu væru samkvæmt 
eðli sínu skapaðir fyrir frelsi, aðrir fyrir áþjan, 
að Grikkir væru eptir eðli sínu frjáls þjóð, en 
útlendingar, svo sem Þrakverjar og Austurálfumenn, 
þrælar. En það þarf eigi að leita svo 
langt. Héldu eigi þrælaeigendur í Suður-Bandaríkjunum 
sömu kenningu fram, og vörðu þeir 
hana eigi með sama ákafa og eiginlegur er þeim 
mönnum, sem berjast fyrir skoðunum, er réttlæta 
ástríður þeirra eða vernda hagsmuni þeirra? 
Hafa þeir eigi kallað himinn og jörð til vitnis 
um það, að svertingjar væru samkvæmt eðli sínu 
óhæfir til frelsis og skapaðir til ánauðar? Komust 
sumir eigi svo langt, að þeir staðhæfðu, að 
frelsi þeirra manna, sem gegndu líkamlegri vinnu, 
væri alstaðar ósamhljóða eðlilegri niðurröðun 
hlutanna? Og hafa  eigi forvígismenn einvaldsdæmisins 
ávallt haldið því fram, að það sé hið 
eina eðlilega stjórnarfyrirkomulag, og að það 
eigi rót sína að rekja til <i>feðravaldsins</i>, sem sé 
hin upphaflega og eðlilega fyrirmynd mannfélagsins; 
að það sé mótað eptir feðravaldinu og 
að það vald sé eldra en sjálft mannfélagið, og 
eptir þeirra kenningu hið eðlilegasta af öllu? 
Fyrir þessar sakir hefur meir að segja öllum 
þeim, sem eigi hafa haft annað fyrir sig að bera 
en rétt hins meiri háttar, þótt, sem þessi réttur 
væri hinn eðlilegasti grundvöllur fyrir öllum yfirráðum. 
Sigrandi þjóðflokkar telja það náttúrunnar 
lögmal, að yfirunnir menn hlýði sigurvegurunum, 
eða með vægari orðum, að lingerðir og 
óherskáir þjóðflokkar gangi á hönd hinum hraustari 
og þrekmeiri.

Þeir, sem þekkja nokkuð til lífsins á miðöldunum, 
hljóta að sjá, hversu eðlileg lénsaðlinum 
þótti yfirráð sín yfir þeim, sem voru af lágum 
ættum, og hversu óeðlilegt þeim fannst, að 
menn af lágum stigum gætu staðið þeim jafnfætis 
eða haft vald yfir þeim. Hugsunarháttur 
hinna undirgefnu var líkur. Mansmenn og borgarar, 
sem hafa hlotið frelsi, hafa á grimmustu 
ófriðartímum aldrei krafizt þess, að fá hlutdeild 
í stjórninni; þeir kröfðust einungis meiri eða 
minni takmörkunar á valdi því, sem menn höfðu 
til þess, að þjá þá. Svo mikill sannleikur er 
það, að orðatiltækið: <i>„gagnstætt náttúrunni“</i> 
þýðir almennt sama sem: <i>„gagnstætt venjunni“</i> 
og ekkert annað, og allt, sem er venja, virðist 
náttúrlegt. Þar sem það er orðið að almennri 
venju, að konan sé manninum undirgefin, þá er 
það eðlilegt, að þær tilraunir, sem gerðar eru 
til að koma þessari venju af, þyki gagnstæðar 
náttúrunni. En reynslan sýnir nægilega, hve 
mjög tilfinningin er hér háð venjunni. Það sem 
íbúa í fjarlægum löndum furðar mest á, þegar 
þeir heyra fyrst talað um England, er það, að 
meykonungur skuli stjórna landinu. Þeim virðist 
þetta svo óeðlilegt, að þeim þykir það ótrúlegt. 
Englendingum finnst þetta alls ekki óeðlilegt, 
af því að þeir eru vanir við það, en þeim 
mundi finnast það koma í bága við náttúruna, 
ef konur væru hermenn eða þingmenn. Á lénstímunum 
þótti almenningi hvorki hernaður eða 
pólitík vera konum óeðlilegt, af því að þær fengust 
tíðum við slíkt. Það þótti fara að sköpum, 
að konur af æðri stigum hefðu skaplyndi karla, 
og að þær væru í engu eptirbátar manna sinna 
og feðra, nema í líkamsstyrk. Grikkjum þótti 
frelsi kvenna eigi eins óeðlilegt og öðrum fornaldar-þjóðum, 
sökum þess, að þeir höfðu heyrt 
frásöguna um <i>Amazonurnar</i> og álitu hana sögulegan 
sannleik, og sökum þess, að þeir höfðu 
dæmið fyrir sér, þar sem voru spartverskar konur; 
því að þó að þær samkvæmt lögunum væru 
mönnum sínum jafn-háðar og konur í öðrum 
ríkjum Grikkja, þá voru þær í rauninni frjálsari; 
þeim var veitt tilsögn í líkamsæfingum eins og 
karlmönnum, og eru nægar sannanir fyrir því, að 
þær samkvæmt náttúrufari sínu stóðu karlmönnum 
alls eigi á baki í þessu atriði. Það leikur 
naumast nokkur vafi á, að dæmi Spartverja 
hafi orðið til þess, að vekja hjá Plató meðal 
annars hugmyndina um pólitisk og mannleg réttindi 
karla og kvenna.

En nú mun verða sagt sem svo, að vald 
mannsins yfir konunni sé ólíkt öllu öðru valdi 
í því atriði, að þar sé eigi beitt ofbeldi, það sé 
viðurkennt af frjálsum vilja; konurnar kvarti eigi 
yfir því og gefi sig undir það með frjálsu samþykki. 
Fyrst er þá á því að taka, að það er 
eigi mikill hluti kvenna, sem gefur sig undir 
þetta vald. Frá því fyrsta að menn hafa sögur 
af konum, sem voru færar um, að láta skoðanir 
sínar í ljósi í ritum —  því að á þann eina hátt 
er þeim leyft að gera uppskátt —  frá þeim tíma 
hefur þeim konum fjölgað meir og meir, sem 
hafa mótmælt hinu núverandi ásigkomulagi. Nýlega 
hafa margar þúsundir kvenna,[* Hér er átt við England.] og fremstar 
þeirra ýmsar alþekktar konur, sótt um leyfi til 
þingsins um að hljóta atkvæðisrétt við þingkosningar. 

Því meir sem tímar líða fram því ríkara 
ganga konur eptir því, að sama rækt 
verði lögð við uppeldi þeirra og karlmanna, og 
því meira útlit er fyrir, að þær beri sigur úr 
býtum. Þessu næst gera konur meiri og meiri 
kröfur til að fá aðgang að störfum þeim og atvinnuvegum, 
sem hingað til hafa verið lokaðir 
fyrir þeim. Það er reyndar eigi í Englandi eins 
og í Vesturheimi haldnar samkomur við og við, 
og myndaðir fastir flokkar, sem gangast fyrir 
því, að konum séu veitt meiri réttindi; en í Englandi 
er félag eitt, sem margir og duglegir menn 
eru í; það er stofnað af konum og er undir forustu 
þeirra; setur það sér þrengra takmark, það 
er: að hljóta atkvæðisrétt. Það er heldur eigi 
að eins í Englandi og Ameríku, að konur eru 
teknar að mótmæla hinu lögbundna ófrelsi, er 
þær verða að sæta. Í Frakklandi, Ítalíu, Sviss 
og Rússlandi má sjá sömu hreyfingu. Hversu 
margar þær konur eru, sem þegjandi þrá hið 
sama, getur enginn sagt; en það eru allar líkur 
til þess, að þær mundu verða margar, ef menn 
legðu sig eigi svo mjög fram um, að koma þeim 
til að bæla niður hjá sér þessa þrá með því að 
telja þeim trú um, að þessi tilfinning sé ósamkvæm 
því, sem sæmi þeirra kyni. — 

Gætum að því, að enginn ánauðugur flokkur 
hefur undir eins í byrjun heimtað fullkomið 
frelsi. Þegar Símon frá Montfort stefndi saman 
nokkrum útvöldum mönnum úr sveitarfélögunum 
til þess í fyrsta sinn að skipa þeim setu í þinginu, 
var það þá einn einasti maður, sem leiddi 
sér í hug að krefjast þess, að kjörinn flokkur 
af kjósendum skyldi geta skipað ný ráðaneyti 
og sett það aptur frá, sem og ákveðið gerðir 
konungs í ríkismálefnum? Slík hugsun vakti 
aldrei fyrir hinum allra framgjörnustu þingmönnum. 
Aðallinn gerði þegar þessar kröfur; menn 
úr sveitarfélögunum settu sér eigi annað mark og 
mið, en að losast við gerræðislega skatta og 
grimma kúgun konunglegra embættismanna. Það 
er eðlilegt pólitiskt lögmál, að þeir sem þjázt 
undir ánauðaroki gamals valds, taka aldrei að 
kvarta yfir sjálfu valdinu, en bera sig einungis 
upp undan því, ef því er beitt með kúgun. Það 
hefur aldrei vantað konur, sem kvörtuðu yfir illri 
meðferð hjá mönnum sínum. Margar fleiri mundu 
hafa kvartað, ef kvartanirnar hefðu eigi í þessu 
atriði orðið til þess, að mennirnir beittu enn 
meiri hörku við þær eptir en áður. Það er þetta, 
sem dregur úr hverri tilraun, sem gerð er til 
þess, að halda valdi mannsins óskertu, og þá um 
leið vernda konuna gegn vanbrúkun þessa valds. 
Þó að konan hafi fært órækar sannanir fyrir því, 
að hún hafi orðið fyrir rangindum, er hún aptur 
ofurseld hinum seka; þannig er, auk kvenna 
að eins farið með börn. Þess vegna þora heldur 
konur aldrei, hversu lengi sem þær hafa sætt 
hinni smánarlegustu meðferð, að neyta laga 
þeirra, sem gefin hafa verið út til þess að vernda 
þær, og ef þær einhvern tíma annaðhvort af 
því að þær ráða sér eigi fyrir gremju, eða eptir 
áeggjun annara bera þessi lög fyrir sig, gera 
þær sér undir eins á eptir allt far um, að gera 
eins lítið uppskátt af ógæfu sinni og unnt er, 
og hlífa kúgara sínum þannig við hegningu þeirri, 
er hann átti skilið að fá.

Það virðist ólíklegt eptir öllu mannlegu og 
eðlilegu lögmáli, að konur í sameiningu geti 
hafið herskjöld gegn gerræði manna. Staða þeirra 
er ólík stöðu allra undirokaðra flokka að því 
leyti, að yfirmenn þeirra ætlast til meira af þeim 
en ytri þjónustu. Mennirnir láta sér eigi nægja 
að konurnar hlýði þeim, þeir þurfa á tilfinningum 
þeirra að halda. Allir vilja þeir, nema þeir 
séu því tilfinningalausari, að kona sú, sem þeir 
eiga að búa saman við, verði eigi ambátt þeirra 
nauðug, heldur af frjálsum vilja, verði eigi að 
eins ambátt, heldur eptirlætisgoð þeirra. Þeir 
hafa því gert allt sitt til að þrælbinda anda 
þeirra. Yfirmenn annara þræla ætlast til, að 
þrælarnir hlýði þeim af ótta, annaðhvort af 
ótta fyrir þeim sjálfum, eða af trúar-ótta. Yfirmenn 
kvenna vildu þegar í upphafi hafa meira 
en hlýðnina eina; þess vegna gerðust þeir einráðir 
um uppeldi kvenna, og notuðu þetta til 
þess að ná marki sínu. Þær eru frá barnæsku 
aldar upp í þeirri trú, að það fullkomnunar-takmark, 
sem þær eiga að keppa að, sé allt annað 
en takmark karlmanna; þær eru þegar vandar 
af því, að hafa nokkurn vilja, og að gera 
sjálfum sér reikningsskil fyrir gerðum sínum, en 
eru vandar á að gefa sig undir vald annara og 
gera þeim grein fyrir öllu. Hin almenna siðferðiskenning 
telur konunni trú um, að það sé 
skylda hennar að lifa manninum, og hin almenna 
uppgerða tilfinningarsemi fyrir kvenfólkinu bætir 
því við, að konan sé sköpuð til þess; hún á að 
afneita sjálfri sér algerlega og lifa að eins í ástinni 
til þeirra fáu, sem henni er leyft að unna, 
ástinni til mannsins, sem hún á að búa saman 
við alla æfi, og ástinni til barnanna, sem tengir 
hana og manninn nýju og órjúfandi bandi. 
Ef vér nú lítum fyrst á hið eðlilega aðdráttarafl, 
sem dregur konuna að manninum, og því 
næst á það, að hún er manninum fullkomlega 
háð, og á náð hans og miskunn að þakka allan 
rétt og alla ánægu, sem hún verður aðnjótandi, 
og ef vér svo loks íhugum það, að henni 
er eigi unnt nema fyrir hjálp manns síns, að 
leita þess eða öðlast það, sem allir þrá mest, 
nefnilega almenna virðingu, eða ná í neitt annað, 
sem almennt er sótzt eptir, þá sjáum vér 
brátt, að margt þyrfti að breytast til þess að 
aðalmark og mið uppeldisins ætti eigi að vera 
það, að vekja löngun hjá konum til þess að 
þóknast manninum og til þess að þessi kjarnsetning 
uppeldisins ætti eigi að móta skaplyndi hennar. 
Og þar sem nú mönnum einu sinni hafa 
boðizt þessi kostakjör til þess að ná völdum yfir 
konum og hafa áhrif á þær, hafa þeir af 
nokkurskonar ósjálfráðri eigingirnis-hvöt notað 
tækifærið, sem þeim þótti einkar hentugt, til þess 
að halda þeim í kúgun, með því að leiða þeim 
fyrir sjónir, að það, sem menn gengjust mest 
fyrir hjá konum, væri veikleiki þeirra, sjálfsafneitun 
og það, að þær legðu sinn eigin vilja í 
mannsins hendur. Geta menn efast um, að önnur 
ánauðarok, sem mannkyninu hefur smátt og 
smátt tekizt að brjóta, mundu hafa haldizt við 
fram á þennan dag, ef svo ríkt hefði verið lagt 
á, að beygja anda mannanna undir þau, ef t. a. m. 
sérhverjum rómverskum almúgamanni hefði 
verið sýnt fram á það, að æzta takmark hans 
ætti að vera það, að ná hylli einhvers höfðinga, 
og æzta takmark þrælsins, að ná hylli einhvers 
yfirmanns síns; ef þeim hefði verið heitið þeim 
launum fyrir kappsmuni sína að fá að lifa í samfélagi 
við yfirboðara sína og ná ástsældum þeirra, 
og þeir af undirmönnunum, sem gáfaðastir og 
virðingargjarnastir voru, gátu þannig vonast eptir 
mestum launum á þennan hátt? Og þar sem 
nú almúgamennirnir eða þrælarnir, þegar þeir 
höfðu náð þessum verðlaunum, hefðu fullkomlega 
verið sneyddir öllum gæðum, sem eigi snertu 
algerlega yfirmenn þeirra, og öllum tilfinningum 
og allri þrá, sem yfirmennirnir höfðu eigi hlutdeild 
í, mundi þá eigi sama djúp hafa verið 
staðfest milli höfðinga og almúgamanna, yfirboðara 
og þræla, sem nú er milli karlmanna og 
kvenna, og mundi nokkur annar en við og við 
einhverjir spekingar hafa ætlað annað, en að þessi 
mikli mismunur hlyti að eiga sér stað og væri 
óhagganlegur samkvæmt mannlegu eðli?

Þær íhuganir, sem nú hafa verið gerðar, 
eru nægar til þess að sýna, að hversu út breidd 
sem einhver venja er, þá er þó þess vegna engin 
ástæða til að vera hlynntur fyrirkomulagi, þar 
sem konunni, hvað mannleg og pólitisk réttindi 
snertir, er skipað skör lægra en manninum. En 
eg tek enn dýpra í árinni, eg held því fram, að 
því fari svo fjarri, að nokkurstaðar sé unnt að 
ráða það af gangi sögunnar eða af viðleitni 
mannfélagsins, að þessu fyrirkomulagi sé bót 
mælandi, að það eru miklar líkur til að það sé 
ranglátt. Eg held því fram, að sé það leyfilegt 
að álykta nokkuð um þetta efni samkvæmt 
bótum þeim, sem nú eru orðnar á ýmsu öðru 
fyrirkomulagi og allri nýrri tíma viðleitni, þá 
verður niðurstaðan sú, að þessar leifar frá fyrri 
tímum séu fullkomlega ósamkvæmar stefnu eptirkomandi 
tíma og hljóti því að hverfa.

Því hvað er það annars, þegar á allt er 
litið, sem einkennir nýrri tíma? Hvað er það 
sem einkum greinir fyrirkomulag og líf þessara 
tíma og almennar hugmyndir þeirra frá fyrirskipunum, 
lífi og hugmyndum fyrri tíma? Það 
er það, að staða mannsins í lífinu er eigi komin 
undir fæðingu hans, að enginn er bundinn við 
hina upphaflegu stöðu sína í mannfélaginu með 
óleysanlegu bandi, en að hann á kost á, að 
nota hæfilegleika sína og sérhvert hentugt tækifæri, 
sem hann fær, til þess að laga lífskjör sín 
eptir því, sem honum finnst æskilegast. Í fyrndinni 
var mannfélagið byggt á allt öðrum grundvallarsetningum. 
Sérhver var eptir fæðingu 
sinni ætlaður til vissrar stöðu, og meginhlutinn 
var bundinn við þessa stöðu og með lögum 
sneyddur öllu, sem gat hafið hann upp. Á sama 
hátt og nokkrir voru fæddir svartir, aðrir hvítir, 
voru nokkrir fæddir sem þrælar, aðrir sem 
frjálsir menn og borgarar, nokkrir sem höfðingjar, 
aðrir sem almúgamenn, nokkrir sem aðalsmenn 
og lénseigendur, aðrir sem ófrjálsir menn. 
Þræll eða mansmaður gat aldrei losnað úr ánauð, 
en losnaði fyrst með vilja yfirmanns síns. 
Í flestum löndum Norðurálfu var það fyrst um 
lok miðaldanna og sem afleiðing af hinni vaxandi 
þýðingu konungsvaldsins, að borgarar gátu 
náð aðalstign. Hjá sjálfum aðlinum var elzti 
sonurinn samkvæmt frumburðarréttinum hinn 
eini erfingi að eignum föðursins. Það leið langur 
tími áður föðurnum væri gefin heimild til 
að gera hann arflausan. Í iðnaðarmannaflokkum 
gátu að eins þeir menn, sem voru fæddir 
meðlimir einhvers félags eða á löglegan hátt 
teknir í félagið af einhverjum félagsmanni, gegnt 
iðn sinni innan takmarka þeirra, er félaginu 
voru sett, og enginn gat yfir höfuð að tala 
gegnt nokkru starfi, sem talið var þýðingarmikið, 
á annan hátt en til var tekið í lögunum. 
Verksmiðjueigendur hafa verið settir í gapastokkinn, 
ef þeir hafa verið svo djarfir, að nota einhverjar 
betri aðferðir en áður hafa tíðkast við 
iðn sína. — 

Í þeim löndum Norðurálfunnar, sem hafa 
tekið mestum framförum, ríkja þær skoðanir, 
sem eru eins gagnstæðar hinum gömlu og verða 
má. Það er eigi ákveðið með lögum, hver eigi 
að inna af hendi eitthvert verklegt fyrirtæki og 
hver ekki megi það, og heldur eigi er það ákveðið, 
hverjar aðferðir séu einungis leyfilegar. 
Sérhverjum er leyft að velja eptir eigin vild. Í 
Englandi eru þau lög afnumin, sem gerðu verkamönnum 
það að skyldu, að hafa kennslu. Það 
er föst sannfæring, að í öllum þeim verknaði, 
sem þörf er á kennslutíma, muni nauðsynin vera 
nægileg til að gera hann að skyldu. Samkvæmt 
fyrri skoðuninni mátti einstaklingurinn eigi velja 
nema sem allra minnst eptir eigin vild, allar 
gerðir hans áttu að stjórnast sem mest af afburða-kunnáttu. 
Þá var sú sannfæring ráðandi, 
að fengi einstaklingurinn að vera sjálfráður, mundi 
hann villast á veginum. Sannfæring nýrri tíma 
manna er numin af margra ára reynslu; er hún 
sú, að þau störf, sem einhver er sérstaklega hneigður 
fyrir, fari aldrei vel úr hendi, nema hann sé 
algerlega látinn sjálfráður, og að afskipti yfirvaldanna 
sé að eins til ills, þegar eigi er undir 
því komið, að vernda réttindi annars manns. 
Það hefur liðið langur tími áður en menn komust 
að þessu; menn hafa eigi komizt að því fyr 
en það var ljóst, að gagnstæð kenning gerði 
mesta tjón, hvernig sem henni var beitt; en 
reglunni er nú fylgt, að minnsta kosti hvað 
verknað snertir, alstaðar í hinum mestu framfaralöndum 
og næstum alstaðar meðal þeirra 
þjóða, er vilja láta telja sig á framfara-rekspöl.

Eigi má skilja þetta svo, að allar aðferðir 
séu jafn— góðar og allir menn jafn— hæfir til alls, 
en það er ætlun manna nú á tímum, að eina 
ráðið til þess að koma á fót góðu skipulagi og 
fela hverjum það starf, sem hann er hæfastur 
til, sé það, að gefa hverjum einstakling frjálsan 
kost á að velja það, sem hann vill. Enginn 
telur nauðsyn bera til þess, að ákveða með lögum, 
að einungis kraptamenn megi vera járnsmiðir. 
Frelsið og keppnin í öllum verknaðargreinum 
er nægilegt til þess að stæla handleggi 
smiðanna, þar sem allir kraptaminni menn geta 
haft betur ofan af fyrir sér með því, að gefa 
sig við þeim störfum, sem þeir eru hæfari til. 
Samkvæmt þessari kenningu er það nú talin 
vanbrúkun á valdinu, að fylgja einhverri almennri 
skoðun svo fast fram, að vissir menn séu úrskurðaðir 
óhæfir til að leysa viss störf af hendi. 
Það er fullkomlega viðurkennt nú á tímum, að 
þó að til séu þannig almennir hleypidómar, þá 
séu þeir eigi óskeikulir. Jafnvel þótt þessir 
hleypidómar hefðu í flestum atriðum við rök að 
styðjast, sem lítil líkindi eru til, mundi þó ávallt 
verða eptir eigi allfá atriði, þar sem þeim 
yrði eigi komið að, og þá væri það ranglæti, 
gegn hverjum einstökum og tjón fyrir mannfélagið, 
að gera einstökum mönnum erfitt fyrir 
að neyta krapta sinna þeim og öðrum til gagns. 
Ef hins vegar hæfilegleika skortir til einhvers 
starfs, þá mun sá, sem ófær er til starfsins, sjálfkrafa 
mæta örðugleikum í viðleitni sinni og 
hætta við tilraunina af sömu ástæðum; sem stjórna 
athöfnum manna yfir höfuð að tala. — 

Ef þessi grundvallarregla í almennum, hagfræðislegum 
vísindum er ekki rétt, ef hver einstakur 
maður, með því að njóta leiðbeiningar 
kunningja síns, er eigi færari til að dæma um 
köllun sína, en lög og stjórn, þá ætti mannkynið 
þegar að hverfa frá þessari reglu og koma 
á gömlu reglunni, þar sem nokkrir voru út valdir 
til einstakra starfa, en aðrir útilokaðir frá þeim. 
En ef reglan er rétt, þá eigum vér að breyta 
eins og vér treystum henni og megum eigi telja 
allan rétt til að ná í vissa stöðu í lífinu kominn 
undir því, hvort það er piltur eða stúlka, sem 
fæðist, hvítur maður eða svertingi, maður af borgara 
ættum eða aðli.—  Tilviljunin við fæðinguna 
má eigi útiloka neinn frá hárri stöðu í mannfélaginu, 
eða heiðarlegum störfum yfir höfuð að 
tala. Jafnvel þótt vér tökum allar þær ástæður 
góðar og gildar, sem færðar eru fyrir því, að 
menn hafi meiri hæfilegleika til alls þess, sem 
þeim er heimilað, gætum vér þó borið fyrir oss 
sömu ástæðu sem bannar lögbundna takmörkun 
á kjörgengi til þingsins. Það er mikils í misst, 
ef kjörgengis skilyrðin synja að eins einu sinni 
á tíu árum einum nýtum manni þingsetu, en 
ekkert unnið við, að synja þúsund gagnslausum 
mönnum; því ef að kjósendur eru hneigðir til 
að velja ónýta menn, mun ávallt verða meira 
en nóg af þess konar mönnum, sem býður sig 
fram. Í öllum flóknum og þýðingarmiklum málum, 
eru þeir menn, sem færir eru um, að leysa 
verkefni sitt vel af hendi, miklu færri, en þeir 
ættu að vera, og það þótt eins mikið frelsi sé 
gefið til að kjósa og unnt er; við sérhverja takmörkun 
á þessu frelsi missir mannfélagið skilyrði, 
sem gera því það unnt, að fá nýta menn í þjónustu 
sína, en nær við takmörkunina engri tryggingu 
fyrir því, að ónýtir menn komist eigi að.— 

Útilokun kvenna með lögum er nú á tímum 
í hinum meiri framfaralöndum að einu einstöku 
dæmi fráskildu, hið einasta dæmi þess, 
að lög og fyrirskipanir ákveði þegar við fæðingu 
einstaklinganna, að þeir aldrei á æfi sinni 
fái leyfi til að keppa um vissar stöður. Konungstignin 
er hið einasta afbrigði frá reglunni. 
Menn eru enn fæddir til konungstignar; enginn 
getur náð konungsvöldum nema hann sé af ætt 
stjórnendanna, og af þessari ætt getur enginn 
orðið konungur nema sá eini, sem erfir völdin 
eptir fyrirrennara sinn. En að þessu einu fráskildu 
eiga karlmenn kost á að ná í öll völd 
og öll hlunnindi mannfélagsins; raunar eru það 
ýms völd sem eigi er unnt að ná án þess auður 
sé með, en sérhverjum manni er gefin heimild 
til að afla sér auðs, og mörgum mönnum af 
lágum stigum tekst það; reyndar mætir þorrinn 
örðugleikum, sem eigi er unnt að bugast á, nema 
því að eins að heppnin sé með; en enginn karlmaður 
liggur undir lagalegu banni: hvorki lög 
eða hefð bæta neinum örðugleikum við hina 
eðlilegu örðugleika. Að eins konungstignin er 
afbrigði frá reglunni, eins og áður er sagt; 
en allir finna að þetta afbrigði er óeðlilegt nýrri 
tíma stefnu, að það kemur í bága við venjur 
nýrri tíma og grundvallarreglur, og að það eina, 
sem mælir með því, er hagnaður, sem eigi snertir 
fyrirkomulagið sjálft; eptir honum verða menn 
að laga sig, og það þótt ýmsir menn og ýmsar 
þjóðir telji eigi hagnað þennan jafn— þýðingarmikinn. 
En þótt vér í þessu einstaka atriði 
sjáum, að æzta staða í mannfélaginu getur eigi 
orðið að keppiefni, og að hún af öðrum ástæðum 
er komin undir fæðingunni, þá halda engu 
að síður í raun réttri allir frjálsir menn fast við 
þá grundvallarreglu, sem þeir að ytra áliti breyta 
út af. Því að það er opinberlega viðurkennt, 
að í rauninni sé þessi háa staða bundin skilyrðum, 
sem menn af ásettu ráði láta miða að því, 
að sá, sem að ytra áliti hefur völdin, fái eigi 
kost á að beita þeim, en sá sem völdunum beitir, 
þ. e. æzti ráðgjafinn, getur að eins með 
keppni náð í stöðu sína, og er öllum borgurum, 
sem náð hafa fullorðinsaldri, gefinn kostur á að 
komast í þessa stöðu. Hin lögbundna útilokun 
kvenna af þeirri ástæðu, að þær eru fæddar 
kvenmenn, er því samkvæmt þessu hið einasta 
dæmi af þessari tegund, sem lögin vernda. Hvergi 
nema í þessu atriði, þar sem um helming mannkynsins 
er að ræða, eru það fæðingarlögin, sem 
hamla hverjum einstakling að ná í hin æztu 
embætti; hér geta engir kappsmunir eða breyting 
á lífskjörum unnið bug á. Þar sem mönnum 
er synjað um eitthvað af einhverjum ástæðum 
í trúarefnum, þá er þeim þó eigi fullkomlega 
fyrirmunað að geta öðlazt það; sá, sem synjað 
hefur verið um aðgöngu, getur fengið hana, ef 
hann breytir trú (annars á þess konar útilokun 
sér eigi stað lengur að nokkru ráði hvorki á 
Englandi  eða á meginlandi Norðurálfu).

Undirgefni konunnar undir manninn er þannig 
hið eina afbrigði frá öllu fyrirkomulagi í mannfélaginu 
nú á tímum; hún er hið eina brot á 
grundvallarreglum þess; þetta eru hinar einu 
eptirstöðvar gamals hugsunarháttar; hann er alstaðar 
í öllum atriðum úr gildi genginn, nema 
í þessu eina, sem mönnum er almennt svo mikið 
áhugamál. Það er eins og geysi-stórt, tyrkneskt 
bænahús eða tröllslegt Júpitersmusteri væri 
byggt á þeim stað, sem St. Pálskirkjan (í Rómaborg) 
stendur, og þangað kæmi daglega söfnuður, 
en kristnu kirkjurnar væru að eins opnaðar 
á hátíðisdögum. Sá, sem alvarlega virðir 
fyrir sér framfaraviðleitni mannkynsins, hlýtur að 
hugsa margt, þegar hann sér þessa miklu mótsögn 
milli einstakrar niðurskipunar og alls annars 
fyrirkomulags í mannfélaginu, og sér hvað 
þetta atriði er gagnstætt framfarahreyfingunni, 
sem nýrri tíma menn geta hrósað sér svo mjög 
af, því að við hana hafa horfið allar aðrar fyrirskipanir, 
þar sem jafnréttið náði eigi framgöngu. 
Við þessa íhugun kemur fram þegar í fyrsta áliti 
grunur um, að hin misjafna staða karla og 
kvenna sé ranglát, og þessi grunur er miklu 
sterkari en líkur þær, sem samkvæmt venju og 
hefð er hægt að leiða að því, að fyrirkomulagið 
sé réttlátt, en í öllu falli eru líkur þessar 
nægilegar til þess, að láta spurningunni ósvarað 
fyrst um sinn á sama hátt og þá, þegar um 
þjóðveldi og einveldi er að ræða. — 

Hið minnsta sem krafizt verður er, að hleypidómar 
þeir, sem byggjast á hinum ríkjandi skoðunum, 
séu eigi taldir einhlítir til úrskurðar í málinu, 
en að leyft sé hins vegar að ræða það, til 
þess að réttvísi og gagn nái fram að ganga. 
Úrskurðurinn verður í þessu máli, eins og í 
öllum öðrum málum, þar sem um eitthvert fyrirkomulag 
í mannfélaginu er að ræða, að vera 
kominn undir hagnaði þeim, sem menn eptir 
skynsamlega rannsókn sjá, að mannkynið getur 
haft af því, án tillits til hvers einstaks kyns. 
Og þetta mál verður að íhuga rækilega; það 
verður að taka málið frá rótum og eigi láta 
staðar numið við almennar og órökstuddar kröfur. 
Það verður t. a. m. að fylgja því sem reglu, 
að reynslan hafi mælt með þessu fyrirkomulagi. 
Reynslan hefur eigi getað lagt úrskurð sinn á 
tvenns konar fyrirkomulag, þar sem að eins hefur 
verið gerð tilraun með annað. Það er sagt, 
að hugmyndin um jafnrétti karla og kvenna hafi 
aldrei verið sýnd i verkinu; en þess verður að 
gæta, að gagnstæð hugmynd hefur eigi við neinn 
verklegan grundvöll að styðjast, Öll sú bót, 
sem unnt er að mæla henni í reynslunnar nafni, 
er, að mannkynið hefur getað lifað með þessu 
stjórnarlagi og náð eins langt í framförum og 
auðnu og það hingað til hefur náð. En reynslan 
kennir oss eigi, að mannkynið hefði eigi hlotið 
þessa auðnu fyr, að hún hefði eigi verið 
meiri, ef fyrirkomulagið hefði verið annað. Hins 
vegar kennir reynslan oss, að við sérhvert fótmál 
á framfaraleið mannkynsins hefur staða 
kvenna batnað smátt og smátt, og þetta er svo 
óyggjandi sannleiki, að sagnaritarar og heimspekingar 
hafa aðhyllzt þá skoðun, að staða 
kvenna í mannfélaginu á ýmsum tímum sé hin 
bezta sönnun og áreiðanlegasti mælikvarði fyrir 
menningu þjóða og alda. Frá því vér höfum 
sögur af framförum, sjáum vér ljóslega, að staða 
kvenna hefur sótt í það horfið, að verða jöfn 
stöðu karlmanna. Þetta sannar eigi, að fullkominn 
jöfnuður þurfi að vera, en víst er um það, 
að talsverðar líkur eru til þess, að svo muni 
verða með tímanum. — 

Það er jafn— árangurslaust að segja, að kynin 
séu samkvæmt eðli sínu ætluð í stöðu þá, 
sem þau nú eru í, og hvort um sig bezt fallið 
til að vera í henni. Í nafni heilbrigðrar skynsemi 
og samkvæmt eiginlegleikum mannlegs 
anda neita eg því, að nokkur þekki eður geti 
þekkt eðlisfar beggja kynja meðan þau að eins 
eru dæmd eptir hlutföllum þeim, er þau lifa í 
hvort við annað nú á tímum. Ef vér hefðum 
nokkurn tíma rekizt á mannfélag, þar sem voru 
menn og engar konur, eða konur og engir menn 
eða menn og konur, og konurnar hefðu eigi 
verið undir manninn gefnar, þá væri unnt að 
vita með nokkurri vissu um mismun þann á getu 
og siðferðislegum hæfilegleikum karla og kvenna, 
sem getur verið sprottinn af náttúrufari þeirra. 
Það, sem nú á tímum er kallað náttúrufar kvenna, 
er í mesta máta afleiðing af meðferð þeirri, er 
þær hafa sætt; það er orðið til við þvingun í 
vissar stefnur og óeðlilega æsingu í aðrar stefnur. 
Það má hiklaust fullyrða, að hvergi þar 
sem ófrelsi hefur átt sér stað og hvernig sem 
það hefur verið lagað, hefur hið upphaflega lunderni 
þegnanna aflagazt svo gersamlega við hlutfallið 
milli undirmanna og yfirboðara eins og 
hér í þessu atriði. Því þó að ýmsir ættstofnar, 
er hnepptir voru í ánauð, og þjóðflokkar, er unnir 
voru í hernaði og brotnir á bak aptur, hafi 
að sumu leyti sætt snarpari kúgun, þá hafa allar 
framfaratilraunir þeirra þróast eptir öllu eðlilegu 
lögmáli, svo framarlega sem þeim hefur 
verið veitt nokkurt frelsi, og tilraunirnar eigi 
verið kyrktar í fæðingunni. — 

Hvað konur hins vegar snertir, hefur ávallt 
verið farið með þær eins og jurtir í jurtahúsi, 
þegar riðið hefur á að auka og efla einhverja 
hæfilegleika þeirra, og ávallt hefur verið litið á 
hagsmuni og ánægju mannanna. Sumir angar 
af lífsmagni þeirra þjóta fljótt upp og þróast af 
ylnum og vegna góðrar umönnunar, en aðrir 
angar af sömu rót gefa ekkert af sér (eða 
ná engum þroska), en skrælna upp og hverfa, 
sökum þess að vetrarnæðingurinn hefur leikið 
um þá og klakinn hefur með vilja verið látinn 
liggja um þá; mennirnir eru svo hugsunarlausir, 
að þeir skilja eigi sín eigin verk og ímynda sér, 
að jurtin vaxi af sjálfu sér á þann hátt, sem hún 
vex fyrir þeirra tilverknað, og að hún mundi 
visna, ef öðrum helmingi hennar væri eigi haldið 
í gufubaði, hinum í snjóbaði. — 

Það sem nú á tímum hamlar mest framförum 
hugmyndanna og réttri þekkingu á lífinu 
og fyrirkomulaginu í mannfélaginu, er hin óumræðilega 
fávizka og skeytingarleysi meðal manna 
almennt með tilliti til áhrifa þeirra, er móta 
lunderni mannsins. Þegar einhver hluti mannkynsins 
er eða virðist vera svo eða svo gerður, 
hvernig sem það svo er, ímynda menn sér, að 
hann eptir náttúrufari sínu sé hneigður til að 
vera þannig, og það þótt lélegasta þekking á 
lífskjörum hans sýni ljóslega ástæðurnar til þess, 
að hann er, eins og vér sjáum að hann er. Af 
því að írskur leiguliði hefur eigi í langan tíma 
getað staðið í skilum við húsbónda sinn með 
afgjaldið af jörð sinni, og rækir því lítt vinnu 
sína, ráða ýmsir það, að Írar séu latir af náttúru. 
Af því að stjórnarfyrirkomulaginu í Frakklandi 
er opt kollvarpað, þegar valdsmenn, sem eiga 
að halda því uppi, snúa vopnum sínum móti 
því, eru ýmsir sem ætla, að Frakkar séu 
ekki skapaðir til að hafa frjálsa stjórn. Af því 
að Grikkir beittu svikum við Tyrki, en Tyrkir 
rændu að eins Grikki blygðunarlaust, níða 
margir það, að Tyrkir séu af náttúrunni drenglyndari 
en Grikkir. Og af því að konur, eins 
og menn komast opt að orði, hirða í stjórnarmálum 
eigi um annað en einstaka menn, ætla 
menn, að þær hafi af náttúrunni minni áhuga 
á almenningsheillum en karlmenn. Mannkynssagan, 
sem nú er skilin miklu betur en fyr á 
tímum, kennir oss annað. Hún sýnir oss, hve 
afar-fljótt mannleg náttúra tekur við ytri áhrifum 
og hversu afar-miklum breytingum þær hliðar 
af henni geta tekið, sem taldar eru mest samkynja 
og algildastar, En það gengur eins með 
mannkyns-sögulestur og með ferðir, menn sjá almennt 
að eins það, sem þeir þekktu áður, og 
fáir læra nokkuð að ráði af sögunni, ef þeir 
hafa eigi áður verið vel undir námið búnir. — 

Eins og ástand mannkynsins er nú á tímum 
er eigi unnt að byggja á neinum föstum 
grundvelli, ef á að svara til hlítar spurningunni 
um það, hver sé mismunur á náttúrufari karla 
og kvenna; en af því, sem áður hefur verið sagt, 
leiðir það, að næstum allir þylja upp órökstuddar 
lærdómsgreinir í stað þess að kynna sér rækilega 
hinn þýðingarmesta kafla sálarfræðinnar, 
sem skýrir áhrif hinna ytri lífskjara á skaplyndi 
mannsins; Það er hinn eini leiðarvísir í þessu 
efni. Það er áreiðanlegt, að hversu mikill og 
hversu afmáanlegur að ytra áliti sem þessi mismunur 
á upplagi og siðferðislegum hæfilegleikum 
karla og kvenna ef til vill er, getur það aldrei 
orðið sannað með gildum rökum, að þessi mismunur 
eigi rót sína að rekja til náttúrufarsins. 
Það má eigi telja annan mismun náttúrlegan en 
þann, sem á engan hátt getur verið kominn 
fram við ytri áhrif, það er að segja: þær leifar, 
sem verða eptir, þegar burt eru numin þau einkenni 
hjá báðum kynjum, sem uppeldi og ytri 
kjör geta valdið. Vér yrðum að þekkja til hlítar, 
eptir hverju lögmáli skapferli vort lagast og 
nærvissri mynd, ef vér ættum að hafa heimild til 
að fullyrða, að mismunur sé á kynjunum, hvað 
þá heldur til að segja, <i>hvað</i> það sé í siðferðislegu 
tilliti, sem greinarmuninn gerir milli kynjanna 
og að hverju leyti þau séu ólík sem skynsemi 
gæddar verur. Enn í dag þekkir enginn 
þetta til hlítar; því að það er naumast nokkurt 
atriði, sem minna hefur verið rannsakað, þegar 
litið er á, hve þýðingarmikið það er. Þess vegna 
hefur enginn heimild til að kveða upp nokkurn 
úrskurð um þetta mál. Hið eina, sem vér höfum 
heimild til, er að leiða sennilegar getur að 
málinu samkvæmt þekkingu vorri á kenningu 
sálarfræðinnar um það, hvernig ytri áhrif móti 
lunderni vort. — 

Jafnvel þótt vér leiðum hjá oss að spyrja 
um uppruna þessa mismunar og spyrjum að eins, 
hver mismunurinn sé nú á tímum, þá fer því 
fjarri, að vér fáum fullnægjandi svör. Læknar 
og líffærafræðingar hafa að nokkru leyti sannað, 
að líkamsskapnaðurinn sé ólíkur, og er það þýðingarmikið 
atriði fyrir sálarfræðinga; en það er 
vandfenginn læknir, sem líka er líffærafræðingur. 
Athuganir þeirra um einkenni sálarinnar hjá konum 
eru eigi meira virði en athuganir margra 
manna. Kvennþjóðinni einni er kunnugt um 
þetta efni, en framburður hennar í málinu er ónógur 
og henni mútað til að tala þvert um huga 
sinn, og meðan þessu er þannig varið, er eigi 
unnt að fá áreiðanlega vissu um þetta atriði. 
Það er eigi örðugt að læra að þekkja heimska 
konu; heimskan er hér um bil alstaðar hin sama. 
Það er hægt að ráða tilfinningar og hugmyndir 
heimskrar konu af tilfinningum þeim og hugmyndum, 
er ríkja meðal þess fólks, er hún lifir 
með. Þannig er eigi þeim mönnum varið, þar 
sem hugsanir og tilfinningar eiga rót sína að 
rekja til náttúrufars þeirra og upplags. Það má 
hér og hvar hitta menn, sem þekkja nokkurnveginn 
lunderni þeirra kvenna, sem eru í ætt 
við þá, en lunderni annara kvenna þekkja þeir 
eigi. Eg tala eigi um hæfilegleika þeirra; þá 
þekkir enginn, ekki einu sinni þær sjálfar, af því 
mestur hluti þeirra hefur aldrei neytt þeirra. Eg 
tala að eins um hugsanir þeirra og tilfinningar 
nú á tímum. Margir menn ætla, að þeir þekki 
konur til hlítar af því, að þeir hafi lifað í ástabralli 
við ýmsar, ef til vill við margar. Séu 
þessir menn aðgætnir og hafi þeir eigi að eins 
lært að þekkja vissa tölu af kvenfólki, heldur 
kynnt sér skaplyndi þeirra, þá má vera, að þeir 
hafi fengið nokkra þekkingu um einstakar hliðar 
af náttúrufari þeirra, og er það eflaust mjög 
þýðingarmikið. En fáir menn eru að jafnaði fáfróðari 
um allt annað hjá konum en þessir menn 
af því að þær halda því fyrir fæstum jafn-leyndu. 
Hentugasta tækifærið fyrir menn almennt til þess 
að kynna sér skaplyndi kvenna, er tækifærið 
til þess að þekkja eiginkonu sína; örðugleikarnir 
eru fæstir og dæmi má finna, þar sem fullkomið 
samræmi er í tilfinningum hjónanna. Eg 
hygg í rauninni, að öll sú þekking í þessu efni, 
sem hefur nokkra þýðingu, komi frá hjónabandinu. 
En meiri hluti manna hefur ekki kost á, 
að þekkja fleiri en eina konu á þennan hátt; 
þess vegna er líka hægt með hlægilegri nákvæmni 
að gizka á um lunderni kvenna, ef menn 
þekkja skoðanir eiginmanna þeirra um konur almennt. 
Til þess, að af þessu eina atriði sé 
unnt að ráða nokkuð, útheimtist, að konan sé 
makleg þess, að menn læri að þekkja hana, og 
að maðurinn sé eigi að eins góður dómari, heldur 
að tilfinningar hans samræmi svo vel við tilfinningar 
konunnar og lundarfar hans standi í 
svo mikilli samhljóðan við sál hennar, að hann 
geti nákvæmlega lesið inn í hugskot hennar, og 
hafi alls eigi neitt það í dagfari sínu, að konan 
blygðist sín fyrir, að opna honum innstu fylgsni 
tilfinninga sinna. Ekkert er ef til vill fágætara 
en slík tilviljun. Tilfinningar og skoðanir 
hjóna geta opt fallið saman, þegar um dagleg 
málefni er að ræða, og þó getur hvoru um sig 
verið jafn-ókunnugt um allt innra líf hins eins 
og þau væru eigi meir en kunnug. Jafnvel þegar 
svo ber undir, að þau bera sanna ást hvort 
til annars, þá er valdið á aðra hlið og undirgefnin 
á hina hliðina því til fyrirstöðu, að þau 
geti verið fullkomlega einlæg hvort öðru.

Það má vel vel vera, að það sé eigi ásetningur konunnar, 
að leyna nokkru, en það er 
margt, sem hún eigi gerir uppskátt. Milli foreldra 
og barna kemur hið sama í ljós. Þrátt 
fyrir það, þótt faðir og sonur unni hvor öðrum 
mjög, þá vill það þráfallt til, eins og allir vita, 
að faðirinn þekkir eigi, meira að segja, hefur 
eigi skímu um sumar hliðar af lunderni sonar 
síns, sem stallbræður hans og jafnaldrar þekkja 
nákvæmlega. Sannleikurinn er sá, að þegar 
menn komast í stöðu, þar sem öðrum er boðið 
að sýna þeim virðingu, þá er þetta fyrirkomulag 
sízt lagað til þess að undirmenn sýni yfirmönnum 
fullkomna einlægni og djörfung. Undirmennirnir 
óttast fyrir, að þeir rýrni í áliti hjá 
yfirmönnum sínum eða fari á mis við hollustu 
þeirra manna, sem þeir virða, og þessi ótti er 
svo mikill, að jafnvel drenglyndustu mönnum 
verður það fyrir, án þess þeir viti af, að sýna 
hið bezta í lunderni sínu eða að minnsta kosti 
það, sem yfirmönnum þeirra líkar bezt. Það má 
fullyrða, að tveir menn þekkja naumast nokkurn 
tíma hvor annan til hlítar, nema þannig 
standi á, að þeir eigi að eins sýni hvor öðrum 
einlægni, heldur séu jafningjar. — 

Á þetta þá eigi í fyllsta mæli heima, þar 
sem annar málspartur lýtur eigi einungis valdi 
hins, heldur hefur konunni ávallt verið kennt, 
að það sé skylda hennar að gera allt sitt til, 
að manni hennar vegni sem bezt, og hún 
megi aldrei láta hann sjá eða skilja nokkuð annað 
en það, sem honum gezt að. Allir þessir 
annmarkar hamla því, að maðurinn geti þekkt til 
hlítar hina einu konu, sem honum gefst kostur 
á að læra að þekkja. Vér megum enn fremur 
gæta að því, að þótt vér þekkjum eina konu 
er það ekki sjálfsagt, að vér þekkjum aðrar konur; 
og þótt vér gætum kynnt oss lunderni margra 
kvenna í vissri stöðu og í vissu landi, mundum 
vér samt eigi þekkja konur í annari stöðu og 
öðru landi; og þó vér næðum þessu skilyrði, 
mundum vér að eins þekkja konur frá einu tímabili 
sögunnar. Þegar vér íhugum þetta, höfum 
vér fulla heimild til að halda því fram, að þekking 
manna á konum, eins og þær hafa verið 
og eru nú, án tillits til þess, hvað þær gætu 
verið orðnar, hlýtur að vera hörmulega ófullkomin 
og ónóg, og vér höfum enn fremur heimild 
til að fullyrða, að menn muni eigi afla sér 
betri þekkingar um þetta mál, meðan konurnar 
sjálfar geta eigi sagt oss allt, sem þær þurfa að 
kenna oss. —  

Sá tími er eigi kominn og kemur seint. 
Það er öldungis nýtt, að gáfuðum konum sé gefið 
opinbert leyfi til þess að snúa sér að alþýðu 
í ritum sínum. Fáar konur áræða enn að segja 
nokkuð, sem þeim mönnum mislíkar, er þær eiga 
að þakka góðan árangur ritsmíðis tilrauna sinna. 
Gætum að, hvernig almenningur hefur brugðizt 
við, ef komið hafa fram óvanalegar skoðanir 
eða tilfinningar, sem eptir almennings hyggju hafa 
verið allt of ofsalegar, og það þótt karlmenn 
hafi átt hlut í máli. Gætum að, hver viðtaka 
þeim er veitt enn í dag, þá munum vér fá skímu 
um örðugleika þá, sem mæta konum, þar sem 
þeim hefur verið innrætt sú skoðun frá bernsku, 
að tízkan og almenningsálitið eigi að vera hið 
æzta lögmál þeirra, vilji þær sýna eitthvað það 
í ritum, sem liggur í innstu fylgsnum náttúru 
þeirra. Af konum er frú Staël fremst hvað ritsmíðar 
snertir; hún hefur látið eptir sig svo frábær 
verk, að hún á skilið einhvern hinn æzta 
sess í bókmenntum lands síns; henni hefur þótt 
nauðsyn bera til að setja þessi einkunnarorð framan 
á hið berorðasta rit sitt: „Karlmaðurinn getur 
boðið almenningsálitinu byrginn, konan verður 
að laga sig eptir því“. Meiri hlutinn af því, 
sem konur rita um konur, er að eins smjaður 
fyrir mönnunum. Ef það er ógipt kona, sem 
ritar, lítur út eins og hún geri það til þess að 
eiga hægra með að fá mann. Margar giptar 
og ógiptar konur láta, meira að segja, eigi hér 
við lenda; þær breiða út skoðanir, sem eru 
brennimerktar með miklu meiri undirgefni og 
auðmýkt en nokkrum þeim mönnum þykir æskilegt 
eða tilhlýðilegt, sem eigi hafa því hverndagslegri 
hugsunarhátt. Nú á tímum ber þetta eigi 
eins opt við og fyrir eigi all-löngum tíma síðan. 
Konur rita með meiri einurð, og eru fúsari 
á að gefa hinar sönnu tilfinningar sínar til kynna. 
Til allrar ógæfu eru konur, einkum á Englandi, 
orðnar þannig fyrir vana, að skoðanir þeirra eru 
sambland af fáeinum persónulegum athugunum 
og hugsunum sameinuðum við fjölda marga algenga 
hleypidóma. Þessu ástandi fer hnignandi 
dag frá degi, en það mun víða haldast við, meðan 
því er þannig varið, að lagafyrirskipanirnar 
í mannfélaginu leyfa eigi konum að neyta sinna 
upphaflegu hæfilegleika og efla þá á sama hátt og 
manninum er leyft það. Þegar sá tími kemur, 
og eigi fyr, mun oss gefast kostur á að <i>sjá</i>, og 
eigi að eins <i>heyra</i> allt, sem vér þurfum nauðsynlega 
að læra til þess að þekkja náttúrufar 
kvenna, og vita hvernig lífshlutföllin eiga við 
það. — 

Þar sem eg hef svo lengi dvalið við örðugleika 
þá, er hamla mönnum frá að ná þekkingu 
á náttúrufari kvenna, þá er sú ástæða til 
þess, að í þessu atriði, eins og víða annarstaðar, 
ríkir sú ætlun hjá mönnum, að þeir eigi einhvern 
hlut, sem þeir eiga ekki, og setja sig því 
úr færi um að verða hans aðnjótandi; í þessu atriði 
hrósa menn sér af því, að þeir skilji fullkomlega 
mál, sem fæstir vita nokkuð um, sökum 
þess að nú á tímum er það óhugsandi, að 
nokkur einstakur maður eða menn í heild sinni 
geti haft nokkra þá þekkingu á málinu, að þeir 
hafi heimild til að gefa konum reglur fyrir, hvað 
sé köllun þeirra og hvað eigi, en meðan þessu 
er þannig varið, eru litlar líkur til, að unnt sé 
að breiða út skynsamlegar skoðanir um málið. 
Til allar hamingju útheimtist eigi svo rækileg 
þekking til þess að geta skipað fyrir um verkahring 
kvenna í mannfélaginu, því að samkvæmt 
öllum grundvallarreglum í stjórnarfyrirkomulagi 
mannfélagsins, ber konum eingöngu að skipa 
fyrir um slíkt og skera úr því samkvæmt eigin 
reynslu og eptir eigin mætti. Með engu öðru 
móti er unnt, að vita, hverju einn eða fleiri menn 
geta afrekað, en að láta þá reyna sjálfa, og enginn 
annar vegur er til þess að láta aðra koma 
í þeirra stað og komast að því, hvað hentugast 
sé fyrir þá að gera eða láta ógert. — 

Eitt er það, sem vér þurfum eigi að bera 
neina áhyggju fyrir. Þau verk, sem eru gagnstæð 
náttúrufari kvenna, munu þær aldrei fást 
til að vinna, þótt þeim sé gefinn laus taumurinn. 
Þar sem mannkynið er gjarnt á að veita 
náttúrunni hjálp sína, af því að það óttast, 
að það muni eigi geta náð takmarki sínu ella, 
þá er slíkur ótti öldungis ónauðsynlegur. Það 
er öldungis óþarft, að banna konum það, sem 
náttúrufar þeirra leyfir þeim eigi að gera. 
Keppnin er einhlít til þess að banna þeim allt, 
sem þær eru eigi færar um að vinna eins vel 
og þeir menn, sem keppa við þær, með því að 
enginn heimtar nein forréttindi eða verndunarlög 
fyrir þær. Allt það, sem heimtað er, er það, 
að þau forréttindi og verndunarlög, sem karlmenn 
njóta góðs af, verði af numin. Ef konur 
hafa af náttúrunni meiri hvöt til að vinna eitt 
fremur en annað, þá er eigi þörf á lögum eða 
neinum öðrum böndum til þess að neyða þorrann 
til að vinna það, sem þær eru gefnastar 
fyrir. Konur munu mest sækjast eptir þeirri 
vinnu, sem þær samkvæmt frjálsri keppni finna 
hvöt til þess að takast á hendur, og, eins og 
sjálfsagt er, munu þær sækjast mest eptir því, 
sem þær eru færastar til; ef því hindrunum þeim 
verður rýmt burt, sem nú standa mannkyninu 
fyrir þrifum, mun þannig fást trygging fyrir, að 
hæfilegleikar karla og kvenna í sameiningu verði 
neytt sem haganlegast.

Það er talið sem hjónabandið og móðurstaðan 
sé, eptir almennri hyggju karlmanna, hin 
eiginlega, eðlilega köllun kvenna. Eg segi, að 
það sé talið svo, því að ætla mætti, að almenn 
skoðun væri gagnstæð þessu, ef dæma ætti 
eptir því, sem nú á sér stað, eptir öllu skipulagi 
í mannfélaginu. Því ef litið er á ástandið 
eins og það er, þá lítur svo út sem karlmenn 
haldi, að það, sem í orði kveðnu er talin köllun 
kvenna, komi mest í bága við náttúrufar 
þeirra. Það lítur að minnsta kosti þannig út, 
eins og þeir héldu, að væri konum veitt heimild 
til þess að taka sér nokkuð annað fyrir hendur, 
væri þeim leyft, að nota tíma sinn og hæfilegleika 
á nokkurnveginn viðunanlegan hátt, mundu þær 
eigi verða nægilega margar, sem af eigin vild 
gegndu þeirri stöðu, sem sagt er að þær séu 
lagaðastar fyrir samkvæmt náttúrufari sínu. Ef 
þetta er ætlun flestra manna, væri það vel til 
fallið, að hún væri látin í ljósi. Það er engum 
vafa bundið að þessi hugsun liggur til grundvallar 
fyrir miklu af því, sem ritað hefur verið 
um þetta mál, en mér þætti gaman að heyra 
einhvern gangast við henni og segja sem svo: 
„Það er nauðsynlegt að konur giptist og eigi 
börn. Þær munu eigi gera það, séu þær eigi 
neyddar til þess. Þess vegna er nauðsynlegt 
að beita þvingun við þær“. Þá mundi brátt 
koma í ljós, hver er mergurinn málsins. Þeir, 
sem þetta segðu, mundu komast harla líkt að 
orði og þrælaeigendurnir í Suður-Karólínu og 
Louisiönu. Þeir sögðu: „Það er nauðsynlegt, að 
rækta sykur og baðmull. Hvítir menn geta það 
eigi, svertingjarnir vilja það eigi fyrir það kaup, 
er vér viljum gjalda þeim. Þess vegna verður 
að neyða þá með valdi“. Annað miklu skýrara 
dæmi er kúgunin við sjómenn: „Vér hljótum 
að hafa sjómenn til þess að verja landið. 
Það ber opt við, að þeir ganga eigi í hermannatölu 
með frjálsum vilja. Þar af leiðir, að vér 
verðum að neyða þá til þess með valdi“. Hversu 
opt hefur eigi þessi hugsunarháttur verið notaður! 
Hefði honum eigi verið ábótavant í einhverju, 
mundi hann hafa ríkt fram á vora daga. 
En svarið liggur nærri: „Gjaldið þér fyrst sjómönnum 
yðar sæmilegt kaup fyrir vinnu þeirra. 
Þegar þér hafið gert þannig við þá, að þeim 
sé jafn-arðsamt að vinna hjá yður eins og hjá 
öðrum skipaútgerðarmönnum, munu þeir eigi 
verða ófúsari að ráða sig á skip hjá yður en 
öðrum. - Þessu er eigi svarað með gildari rökum 
en svo: „Vér viljum ekki“. Nú á tímum 
fyrirverða menn sig fyrir að stela launum af 
verkamönnum sínum, og vilja meira að segja 
eigi gera slíkt; þess vegna ver enginn framar 
þessa þvingun. Þeir eiga skilið að fá slíkt svar, 
sem vilja þvinga konur í hjónaband með því að 
láta þeim varnað alls annars. Ef þeir ætla það, 
sem þeir segja, þá er ætlun þeirra auðsjáanlega 
sú, að mennirnir geri eigi hjónabandið nógu 
glæsilegt fyrir kvenfólkið; hlunnindi þau, sem 
hjónabandinu eru samfara, freisti þeirra eigi. 
Það lítur eigi út sem mönnum þyki mikið varið 
í það, sem þeir bjóða öðrum, þegar þeir segja 
um leið og þeir rétta þeim það: „Annað hvort 
þetta eða ekkert“. Hér er eptir minni hyggju 
lykillinn að tilfinningum þeirra manna, sem er það 
alvarlega móti skapi, að konunni sé gefið 
jafn-mikið frelsi og manninum. Þeir bera eigi 
kvíðboga fyrir því, að konur vilji eigi giptast 
framar —  það held eg eigi að nokkur sé 
hræddur um —  en þeir óttast, að þær krefjist 
jafnaðar í hjónabandinu; þeir óttast, að allar 
þrekmiklar og ötular konur kjósi heldur að taka 
sér fyrir hendur eitthvað annað, sem þeim sjálfum 
þykir eigi minnkun að, en að gipta sig, ef þær 
hreppa eigi annað við giptinguna en að gefa 
sig í hendur yfirmanni, sem ræður þar að auki 
yfir öllu, sem þær eiga. Ef það, sem eg gat 
um áður er í raun og veru afleiðing af hjónabandinu, 
þá virðist mér óttinn eigi ástæðulaus. Eg 
óttast þetta líka, mér er nær að halda, að fáar 
konur, séu þær færar um að gera eitthvað annað, 
og láti þær eigi leiðast og blindast af óviðráðanlegum 
og áköfum tilfinningum, kjósi heldur 
að búa við slíkt, en að ná einhverri sómasamlegri 
stöðu í mannfélaginu, ef þær eiga kost á. 
Ef karlmennirnir eru einráðir í að halda því 
stöðugt fram, að lögmál hjónabandsins eigi að 
vera harðstjórn, þá breyta þeir rétt, þegar að 
eins er litið pólitiskt á málið, ef þeir gera konum 
einungis þá tvo kosti, er vér drápum á. En 
þá hafa líka allar tilraunir nútímamanna til þess 
að leysa hina andlegu fjötra kvenfólksins verið 
yfirsjón. Það hefði aldrei átt að láta þær læra 
að þekkja bókmenntir. Konur sem lesa, hvað 
þá heldur konur, sem rita, eru mótsögn og gera 
glundroða í mannfélaginu, eins og því er nú 
háttað, Þá hefur það verið rangt, að kenna 
konum annað en það, sem hjákonur Tyrkjasoldáns 
eða vinnukonur almennt þurfa að vita 
og kunna. — 

<img src="0066.jpg">



II. Kafli.


VÉR erum komnir svo langt, að vér getum 
tekið fyrir hin einstöku atriði málsins og 
byggt á því, er vér hættum við, þ. e. stöðu 
þeirri, er lög á Englandi og í öllum öðrum 
löndum ákveða sem afleiðingu af hjónabandinu. 
Hjónabandið er sú ákvörðun, sem mannfélagið 
setur konunum, sú framtíð, sem uppeldið 
á að gera þær hæfar fyrir, það mál, sem 
allir eru ásáttir um, að þær eigi að keppa að, 
að þeim fráskildum, sem eigi eru nægum kostum 
búnar til þess að nokkur vilji velja þær 
fyrir konur, af þessum ástæðum mætti ætla, að 
mannfélagið hefði gert allt sitt til þess að gera 
stöðu þessa sem glæsilegasta, til þess að konurnar 
skyldu eigi hafa neina ástæðu til að kvarta 
yfir því, að þær hafi eigi getað valið sér aðra 
stöðu. Þannig er því eigi varið. Mannfélagið 
hefur í þessu atriði, eins og í fleirum, heldur 
kosið að ná takmarki sínu með ljótum meðulum 
en heiðarlegum. En þetta er hið einasta 
atriði, þar sem það hefur haldið þessum meðulum 
til streitu. Upphaflega tók maðurinn konuna 
með valdi, eða faðirinn seldi honum hana. 
Það er eigi langur tími síðan að feður í Norðálfu 
höfðu allt vald yfir dætrum sínum, svo að 
þeir gátu gipt þær burt eptir því, sem þeim 
líkaði bezt, án tillits til tilfinninga dætranna. 
Kirkjan lét sér reyndar ávallt annt um betri 
siðu að því leyti, að hún heimtaði að konan 
gæfi jákvæði sitt við vígsluna; þetta jákvæði 
var gefið fyrir siðasakir og varð því engan vegin 
sannað af því, að samþykkið væri gefið af 
frjálsum vilja. Ungri stúlku var eigi unnt að 
neita hlýðni í verkinu. ef faðirinn gekk ríkt eptir 
henni, nema ef vera skyldi þegar svo bar við, 
að hún naut verndar hjá kirkjunni og kvaðst 
einráðin í því að ganga í klaustur. Væri maðurinn 
einu sinni kvongaður hafði hann áður 
kristni var inn leidd, vald yfir lífi og dauða 
móts við eiginkonu sína. Hún gat eigi borið 
fyrir sig lög móti honum, hann eingöngu 
var dómari hennar og lög. Um langan tíma 
gat hann rekið hana frá sér, en hún hafði eigi 
sama rétt gagnvart honum. Í gömlum Englands-lögum 
er maðurinn kallaður höfðingi eiginkonu 
sinnar, hann var bókstaflega skoðaður 
sem einvaldshöfðingi yfir henni þannig, að ef 
kona óg mann sinn, þá var slíkt kallað svik 
(samt eigi fullkomlega drottinssvik) og þess var 
hefnt grimmilegar en drottinssvika; hegningin 
var að verða brenndur lifandi. Þetta guðlausa 
ranglæti gengst eigi við framar —  fáar af þessum 
rangsleitnu venjum hafa nokkurn tíma verið 
af numdar formlega, að minnsta kosti eigi 
fyr en löngu eptir, að hætt var að beita þeim; 
þess vegna ætla menn, að allt leiki í lyndi hvað 
hjónabandið snertir nú á tímum, og stagast á 
því, að menntun og kristni hafi veitt konum aptur 
hin náttúrlegu réttindi þeirra. Það er allt 
um það engu minni sannleiki, að konan er í 
rauninni ambátt mannsins í eins fullum mæli 
og hinir reglulegu svo nefndu þrælar, og það 
innan takmarka lagalegrar skyldu. Hún heitir 
manni sínum æfilangri hlýðni við altarið, og 
hún er með lögum skylduð til þess að auðsýna 
honum þessa hlýðni alla æfi. Það mætti með 
hártogunum gera þá athugasemd, að þessi skylda 
sé takmörkuð, þar sem hún nær eigi svo langt, 
að hún geti neytt konuna til með hlýðni sinni 
að gera sig meðseka í glæp; en hún nær til 
alls annars. Konan getur ekkert gert, nema 
maðurinn leyfi henni það, að minnsta kosti með 
þögninni. Hún getur eigi aflað sér fjár nema 
það sé handa honum; undir eins og einhver 
munur er orðinn á hennar eign, þótt það sé að 
arfi, þá er hann við hjónabandið orðinn eign 
mannsins. Í þessu atriði er staða sú, sem konan 
hefur eptir enskum lögum verri en staða 
þræla eptir því sem lög eru til í ýmsum löndum. 
Eptir rómverskum lögum gat þrællinn t. a. m. 
eignast nokkurt fé, sem hann gat varið eingöngu 
í sínar þarfir, og tryggðu lögin honum 
fé þetta. Í æðri stéttunum á Englandi eru konum 
veitt lík hlunnindi með sérstökum samningum, 
er sveigja lögin, þar sem konum er leyft 
að ráða sjálfar yfir vissri fjárupphæð, er kallast 
„nálapeningar“. Þar sem föðurtilfinningarnar 
hjá karlmönnum eru almennt máttugri en tilfinningin 
fyrir sínu eigin kyni, þá tekur faðirinn 
almennt dótturina fram yfir tengdason sinn, 
sem hann þekkir heldur eigi. Auðmenn reyna 
þá með ýmsum haganlegum ákvörðunum að slá 
varnagla við því, að maðurinn verði einráður 
yfir öllum föðurarfi dótturinnar eða að minnsta 
kosti yfir nokkru af honum, en þeim tekst eigi 
að koma málinu í það horf, að dóttirin hafi 
ein yfir auðnum að ráða. Hið eina, sem þeir 
geta gert, er að sporna við því, að maðurinn 
sói honum burt, en um leið svipta þeir hinn 
rétta eiganda frjálsri notkun á eign sinni. Auðurinn 
gengur úr greipum beggja hjónanna, og 
hvað tekjurnar af auðnum snertir er manninum 
bannað að taka við þeim einum samkvæmt fyrirskipun 
þeirri, er konunni er mest í vil; tekjurnar 
ganga í gegnum hendur konunnar, en 
ef maðurinn rænir hana peningum með valdi, 
þá liggur engin hegning við slíku, og eigi 
verður hægt að neyða hann til að skila þeim 
aptur. Þetta er vernd sú, sem hinn voldugasti 
aðalsmaður samkvæmt enskum lögum getur veitt 
dóttur sinni gagnvart manni hennar. Við 
fjölda mörg slík tækifæri er engin sérstök fyrirskipun 
gerð; maðurinn gín yfir öllu, yfir 
réttindum konu sinnar, eigum hennar og frelsi. 
Í lagalegum skilningi er maður og kona eitt, þ. e. 
allt, sem er hennar eign, það á hann líka, 
en af þessu er eigi hægt að ráða hið gagnstæða, 
að allt, sem hann á, er líka hennar eign; grundvallarreglunni 
er eigi beitt við manninn nema 
þegar svo ber undir, að hann gagnvart öðrum 
verður að bera ábyrgðina fyrir gerðir konu sinnar 
á sama hátt og höfðingjar báru ábyrgðina 
fyrir það, sem þrælar þeirra eða peningur hafði 
gert. Það er fjarri mér að fullyrða, að konur 
almennt mæti eigi betri meðferð en þrælar, en 
enginn þræll er eins ánauðugur og konan. Það 
er fágætt, að þrællinn sé þræll hverja klukkustund 
og hverja mínútu á dægrinu, nema því að 
eins að hann fylgi yfirmanni sínum stöðugt; venju 
lega á hann að leysa af hendi ákveðin störf eins 
og t. a. m. hermenn; þegar hann hefur unnið þau 
verk og hann hefur eigi meira að gera af skyldustörfum 
sínum, er hann að nokkru leyti sjálfs sín ráðandi, 
yfirmaðurinn skiptir sér sjaldan nokkuð 
um heimilislíf hans. Sumir hafa heimili fyrir 
sig í kofa sínum næstum á sama hátt og verkamenn, 
sem vinna utan heimilis allan daginn hafa 
heimili hjá fjölskyldu sinni. Þannig er því eigi 
varið með konuna. Einkum og sér í lagi hafa 
ánauðugar konur í kristnum löndum gilda heimild, 
meira að segja siðferðislega skyldu til að 
neita yfirmanni sínum um blíðu sína. Öðru 
máli er að gegna um konuna; hversu grimmur 
harðstjóri sem maður hennar er, og hversu ógæfusöm 
sem hún er, jafnvel þótt hún viti, að 
hann hati sig, þótt hann hafi daglega ánægju 
af að særa hana og kvelja, jafnvel þótt henni 
sé ómögulegt annað en að hafa andstyggð á 
honum, þá getur hann heimtað af henni og 
þvingað hana til, að gera sér sjálfri hina mestu 
vanvirðu, sem nokkurri mannlegri veru er unnt 
að gera sér, nefnilega að inna af hendi dýrslegt 
ætlunarverk móti vilja sínum. Konan er þannig, 
hvað hana sjálfa snertir, undirorpin hinni 
verstu ánauð, en hver er þá staða hennar með 
tilliti til barnanna, sem bæði henni og manni 
hennar er sameiginlega annt um? Samkvæmt 
lögunum eru þau börn mannsins. Hann eingöngu 
hefur lögmætan rétt yfir þeim. Hún getur 
ekkert gert fyrir þau eða með tilliti til þeirra, 
nema þvi að eins að hún fái umborð til þess 
frá manni sínum. Hún hefur meira að segja 
eigi löglega gæzlu yfir börnum sínum eptir 
dauða mannsins, nema því að eins að hann hafi 
gert sérstaka ákvörðun um það. Til skamms 
tíma gat hann gert hana viðskila við þau og 
svipt hana tækifæri til að sjá þau og skrifast á 
við þau; en nú er þetta vald takmarkað með 
lögum. Þetta er hin löglega staða konunnar, 
og hún á engan kost á, að hliðra sér hjá þessu. 
Ef hún skilur við mann sinn, getur hún eigi 
haft neitt með sér, hvorki börn sín né neitt af 
því, sem er hennar lögleg eign. Ef hann vill, 
getur hann í nafni laganna neytt hana til að 
koma aptur; hann getur neytt ytra valds eða 
látið sér nægja að taka allt undir sig, sem hún 
getur aflað sér og allt, sem ættingjar hennar 
gefa henni. Að eins með dómsatkvæði fær hún 
heimild til að lifa út af fyrir sig, losast við að 
komast aptur undir gæzlu hins reiða fangavarðar 
síns og fær að nota nokkuð af því, sem hún 
aflar sér, í eigin þarfir, en þarf eigi að óttast, 
að maður, sem hún hefur ef til vill eigi 
séð í tuttugu ár, brjótist inn til hennar einhvern 
góðan veðurdag og ræni burtu frá henni öllu, 
sem hún á. Til skamms tíma gerðu dómstólarnir 
eigi þessa birtingu við hjónaskilnað, nema 
hún hefði svo mikinn kostnað í för með sér, 
að ókljúfandi var fyrir aðra en þá, sem voru af 
háum stigum. Enn í dag er hjónaskilnaður að 
eins leyfður, ef konan strýkur eða sætir hraparlega 
illri meðferð, og samt er stöðugt kvartað 
yfir því, að hjón eigi allt of hægt með 
að fá skilnaðinn. En ef hlutskipti konunnar í 
lífinu er eingöngu það, að verða bæði andlega 
og líkamlega ambátt harðstjóra, ef allt er 
komið undir því fyrir hana, að hún verði svo 
heppin, að finna mann, sem gerir hana að 
dalætisgoði sínu í stað þess að gera hana að 
ánauðugri konu, þá versnar þó vissulega þetta 
hlutskipti hennar mikið við það, að henni er 
eigi leyft optar en einu sinni að freista gæfu 
sinnar. Þar sem allt í lífinu er komið undir 
því fyrir hana, að fá góðan yfirmann, ætti 
það að vera eðlileg afleiðing af þessu, að hún 
fengi heimild til að skipta um hvað eptir annað, 
þangað til hún loks fengi hann. Eg segi 
eigi, að hún <i>eigi</i> að hafa þessi einkaréttindi, 
það er allt annað mál. Það er eigi tilgangur 
minn, að fara að tala um hjónaskilnað, þar sem 
konan fengi leyfi til að gipta sig aptur, Eg 
læt mér nægja að segja sem svo, að fyrir þá, 
sem eiga eigi val á öðru hlutskipti en ánauð, 
er að eins vegur og hann enda ónógur til þess 
að gera stöðu sína þolanlegri, og er hann sá, 
að fá sjálfir heimild til þess að velja eptir eigin 
vild, fyrir hvern þeir vilja þræla. Synjunin 
á þessu frelsi gerir stöðu konunnar engu betri 
en stöðu þrælsins, og það þar sem ánauðin var 
mest; því að það hafa verið gefin út lög, sem 
gáfu þrælnum löglega heimild til þess að krefjast 
þess, að yfirmaður sinn seldi sig burt, ef 
hann var mjög illa leikinn. Í Englandi gildir 
einu hve opt konunni er þjakað, hún getur eigi 
losnað við kvalara sinn, nema því að eins að 
hjónabands-afbrot bætist við. — 

Eg vil eigi fara með ýkjur, og eg þarf þess 
heldur eigi. Eg hef lýst stöðu þeirri, er konan 
hefur samkvæmt lögum, ekki meðferð þeirri, er 
hún sætir í raun og veru. Lög í flestum löndum 
eru miklu verri en menn þeir, sem beita þeim, 
og mörg af lögum þessum halda að eins lagagildi 
sínu sökum þess, að þeim er sjaldan eða 
aldrei beitt. Ef hjónabandslífið væri eins og 
ætla mætti samkvæmt lögunum að það væri, 
þá væri mannfélagið jarðneskt helvíti. Því fer 
betur, að tilfinningar og hagnaður margra manna 
býður þeim að bæla niður hvatir þær og tilhneigingar, 
sem leiða til harðstjórnar, að minnsta 
kosti optast að draga úr þeim, og af öllum þessum 
tilfinningum er band það, sem tengir saman 
mann og konu, hið öflugasta, og má ekkert við 
það jafnast; því fer svo fjarri að ást föðursins 
til barnanna veiki þetta band, að hún hjálpar 
til þess að treysta það. En af því að þessu 
er þannig varið, af því að menn almennt láta 
eigi konurnar þola alla þá eymd, er þeir gætu 
látið þær þola, ef þeir neyttu hins fullkomna 
harðstjórnarvalds síns yfir þeim, þá ímynda þeir 
sér, sem halda vörn uppi fyrir hjónabandinu í 
þeirri mynd sem það nú er, að allt þetta ranglæti 
sé afplánað, og að umkvartanir þær, sem 
eru gerðar um það, séu eigi annað en sakargipt 
fyrir eitthvert böl, sem hljóti ávallt að vera 
samfara miklum ávinning. En þótt þessu eða 
öðru harðstjórnarvaldi sé eigi ætíð fylgt strangt 
fram í verkinu, og þótt þessi vægðarsemi komi 
eigi í bága við fulla löglega notkun valdsins, 
þá fer því fjarri, að slíkt mæli harðstjórninni 
bót, heldur sýnir það krapt mannlegrar náttúru 
til þess að veita mótspyrnu hinum svívirðilegustu 
fyrirskipunum og ber vott um, hversu lífseigt 
sáðkornið til hins góða er, engu síður en 
sáðkornið til hins illa, og hversu það útbreiðist 
og frjófgast í lunderni mannsins. Eigi er unnt 
að mæla þeirri harðstjórn í heimilislífinu nokkra 
bót, sem eigi getur samrýmzt við ofríkisvald í 
stjórnarmálum. Það eru eigi allir ótakmarkaðir 
konungar, sem sitja við gluggann sinn og hafa 
skemmtun af að sjá, hve hörmulega þrælar þeirra 
bera sig meðan þeir eru píndir, þeir ræna þá 
heldur eigi einu spjörunum, sem þeir eiga, svo 
að þeir deyi úr kulda á alfaraveginum. Einvaldsdæmi 
Loðvíks 16. var eigi líkt grimmdarvaldi 
Filipps fríða, Nadir Shah eða Caligulu, en 
það var nógu illt til þess að réttlæta frakknesku 
stjórnarbyltinguna og til að mæla afsökun hryðjuverkum 
hennar. Það gagnar eigi neitt að klifa 
á ást kvenna til manna sinna; það mætti eins 
bera fyrir sig þess konar dæmi úr þrælalífinu. 
Í Grikklandi og Rómaborg var það eigi fágætt, 
að þrælar létu pína sig til dauða heldur en að 
bregðast yfirmönnum sínum. Meðan stóð á útlegðardómunum 
eptir rómversku innanríkis-styrjaldirnar, 
sýndu konur og þrælar, eins og kunnugt 
er, tryggð og hugprýði, en synirnir gerðust 
títt uppljóstursmenn. Og þó vitum vér hvílíkri 
grimmd Rómverjar beittu opt og tíðum við 
þræla sína. En í rauninni þróast þessar tilfinningar 
hvergi eins aðdáanlega og þar, sem fyrirkomulagið 
er hryllilegast. Það er einn þáttur 
af lífsins glensi, að hinar öflugustu þakklætis- 
og hollustu tilfinningar, sem finnast í mannlegri 
náttúru, þroskast hjá oss gagnvart þeim, sem 
hafa vald til þess að spilla allri tilveru vorri, en 
eru svo vorkunnlátir, að neyta eigi þessa valds. 
Það mundi vera grimmd, að rannsaka hve ummálsrík 
þessi tilfinning er hjá flestum mönnum, 
og hve þýðingarmikil hún er fyrir guðhræðslu 
þeirra. Vér sjáum daglega, hversu rík þakklátssemi 
við guð kviknar í hjörtum manna, þegar 
þeir sjá einhvern meðbræðra sinna hafa farið á 
mis við eins mikla miskunn guðs eins og þeir 
hafa sjálfir orðið fyrir.

Þegar vér eigum að mæla einhverju harðstjórnar-fyrirkomulagi 
bót, hvort sem það er þrælahald, 
einvaldsdæmi í stjórnarmálum eða einvaldsráð 
hjá höfðingja fjölskyldunnar, þá er ávallt 
krafizt, að vér sníðum dóm vorn eptir beztu 
dæmunum. Þá er lýst fyrir oss, hversu ástúðlega 
völdunum er beitt annars vegar og hversu 
ástúðlega þeim er hlýtt hins vegar, þar sem 
valdsmaðurinn af viti sínu skipar öllu niður svo 
þegnum hans sé fyrir beztu, og nýtur ánægju 
þeirra og blessunar fyrir. Þetta mundi allt eiga 
vel við, ef vér fullyrtum það, að engir góðir 
menn væru til. Hver efast um það, að þar sem 
góður maður hefur ótakmörkuð yfirráð, þar geti 
blómgast mikil manngæzka, mikil hamingja og 
mikil hollusta? En þegar rita skal lög og gera 
fyrirskipanir, skal ávallt hafa vonda menn fyrir 
augum. Hjónabandið er eigi stofnað fyrir fáeina 
útvalda. Það er eigi heimtað, að nokkur 
maður skuli sanna það með vitnum fyrir brúðkaupið, 
að hann geti neytt hina ótakmörkuðu 
yfirráða á þann hátt, að honum verði treyst. 
Þau hollustu- og skyldubönd, sem tengja saman 
mann og konu hans og börn, eru mjög sterk 
hjá öllum þeim mönnum, sem finna glöggt til 
skyldna sinna í mannfélaginu, meira að segja, 
hjá mörgum þeim, sem finna lítt til annara almennra 
skyldna. En það má finna tilfinningu 
og tilfinningarleysi á öllum stigum gagnvart þessum 
skyldum, eins og finna má manngæzku og 
mannvonzku á öllum stigum allt niður til þeirra 
einstaklinga, sem engin bönd liggja á, og sem 
mannfélagið getur eigi ráðið við, nema með því, 
að leggja á þá hegningu þá, sem lögin ákveða. 
Á öllum þessum stigum niður eptir eru menn 
til, sem hafa hin sömu löglegu völd, er eiginmaðurinn 
hefur. Hinn aumasti glæpamaður á ógæfusama 
konu; hana getur hann leikið eins 
illa og hann vill; hann hefur að eins eigi leyfi 
til að drepa hana; þó getur hann, ef hann er 
slóttugur, ráðið hana þannig af dögum, að 
hann getur komizt hjá mikilli lagalegri refsingu. 
Hversu margar þúsundir manna eru það 
eigi í hverju landi, og það þótt eigi séu að öðru 
leyti glæpamenn í lagalegum skilningi, þ. e. þegar 
svo stendur á, að yfirgangi þeirra mundi verða 
veitt mótspyrna, sem þó beita hinu mesta ofríki 
við ógæfusama eiginkonu; að fráskildum 
börnunum er hún sú eina, sem hvorki getur borið 
hönd fyrir höfuð sér, eða firrst ofbeldisverkin. 
Þótt konan sé algerlega háð þessum lítilmótlegu 
ofríkismönnum, finna þeir þó eigi til 
neinnar drenglundaðrar vorkunsemi eða sómaskyldu 
til þess að fara vel með þann, sem leggur 
hið jarðneska hlutskipti sitt í þeirra hönd, 
heldur hugsa þeir sem svo, að lögin hafi fengið 
sér hana eins og einhvern hlut; hann geti þeir 
notað eptir vild; þeir séu eigi skyldir til að taka 
eins mikið tillit til konunnar og til annara. Lögin 
hafa til skamms tíma, þar sem um viðbjóðslega 
grimmd í heimilislífinu var að ræða, látið 
slíku óhegnt, en á seinustu árum hafa þau gert 
ónógar tilraunir til þess að hegna því. Það hefur 
haft lítið að þýða, enda er ekki neins að 
vænta, því að það er gagnstætt skynseminni 
og reynslunni, að unnt sé að hafa verulegan 
hemil á ofríkinu, jafnframt því að konan situr 
í kvalarans höndum. Meðan því er þannig 
varið, að konan getur eigi heimtað skilnað að 
lögum eða að minnsta kosti skilnað að borði og 
sæng, þótt hún geti sannað að ofríki, og meira 
að segja ítrekuðu ofríki hafi verið beitt við 
hana, þá mun það verða þýðingarlaust, að ætla 
sér að reyna, að halda misþyrmingunni í skefjum 
með hegningu, sökum þess að hér vantar 
bæði ákæranda og vitni. — 

Þegar vér lítum á, hve mikill sægur manna 
það er í öllum löndum, sem ber lítið af dýrum, 
og ef vér hugleiðum, að ekkert er til fyrirstöðu 
fyrir því, að þeir samkvæmt hjónabandslögunum 
geti náð í <i>bráð</i>, þá sjáum vér, hve hryllilega 
mörg hryðjuverk að eins þetta fyrirkomulag hefur 
að geyma. Þó eru þetta að eins öfgarnar, 
undirdjúpin; en áður en þangað er komið sjáum 
vér hverja gjána af annari niður eptir. Í 
heimilislífinu og opinberu lífi, þar sem harðstjórn 
er, votta verstu þrælmennin ástandið með því 
að sýna, að eigi eru til nein illvirki, sem eigi 
er hægt að fremja undir þessu stjórnarfyrirkomulagi, 
ef harðstjórinn vill svo; þess vegna eru 
glæpir, sem eru engu síður viðbjóðslegir, ávallt 
fegraðir sem mest, hversu opt sem þeir koma 
fyrir.

Djöflar eru eins fágætir í mannkyninu og 
englar, ef til vill fágætari, en það er alltítt að 
finna menn, sem líkjast villidýrum, og eru þó 
með köflum sem mennskir menn. Og þegar svo 
dýrsæðið hleypur í þá og þeir eru eigi mönnum 
líkir, á hversu mörgum stigum og í hversu 
mörgum myndum leynist eigi óhemjuskapur og 
eigingirni undir gljáskán menntunar og menningar! 
Hversu margir eru eigi þeir menn, sem 
lifa í friði við lögin og eru að ytra áliti látprúðir 
við alla þá, sem þeir hafa eigi yfir að ráða, 
en þrátt fyrir það, eru þeir nógu mikil varmenni 
til þess að gera þeim mönnum lífið óþolandi, 
sem undir þá eru gefnir. Það mundi verða leiðinlegt, 
að hafa upp allt það, sem sagt hefur verið 
viðvíkjandi því, hve óhæfir karlmenn séu almennt 
til þess að hafa völd á hendi; eptir það, 
að menn hafa kynnt sér margra alda pólitík 
kunna allir slíkt utanbókar; en næstum engum 
dettur í hug, að nota þessar setningar þar, sem 
þær eiga betur við en alstaðar annarstaðar; 
engum dettur í hug, að heimfæra þær til valds 
þess, sem eigi er gefið neinum einstökum manni 
eða flokk manna í hendur, heldur er gefið sérhverjum 
fullorðnum karlmanni, hversu aumur 
og dýrslegur sem hann er. Þó að einhver maður 
hafi eigi brotið neitt af boðorðunum, svo 
menn viti, þótt hann njóti góðs orðstírs meðal 
þeirra, sem hann getur eigi þvingað til að hafa 
nein mök við sig, og þótt hann glæpist eigi á, 
að beita ofurvaldi við þá, sem eigi eru skyldugir 
til að þola slíkt, þá er eigi unnt að ráða 
af þessu, hvernig dagfar hans muni vera heima 
hjá honum, þar sem hann er ótakmarkaður valdsmaður. 
Að öllum jafnaði hafa menn lag á, að 
láta eigi á því bera við menn, þótt þeir séu 
uppstökkir, fúllyndir eða ramm-eigingjarnir, en 
beita þessum ókostum við þá, sem eigi megna 
að veita mótspyrnu. Hlutfallið milli yfirmanns 
og undirmanns er gróðrarstía þessara skaplasta; 
alstaðar þar, sem þeir eru til, magnast þeir við 
þetta hlutfall; sá maður, sem er bráður og önugur 
við jafningja sína, hefur áreiðanlega einhvern 
tíma haft yfir öðrum að ráða, og getað 
kúgað þá með ótta eða ama. Sé heimilislífið 
sá skóli, þar sem læra á, að sýna öðrum vináttu 
og viðkvæmni og gleyma sjálfum sér af 
ást til annara, þá er það miklu optar sá skóli, 
þar sem höfðingi fjölskyldunnar lærir þrályndi, 
hroka og takmarkalausa ónærgætni, enn fremur 
magnast eigingirni hans, en getur tíðum komið 
fram í þeirri mynd að hann leggi sig sjálfan í 
sölurnar, manninum er opt eigi annt um konu 
sína og börn af öðru en því, að þau eru nokkur 
hluti af því sem hann á, og leggja með öllu 
móti velferð sína í sölunnar til þess að gera 
honum lífið ánægjulegt. Hvers betra má væntast 
af hjónabandinu eins og það er nú! Vér 
vitum, að eigi er unnt að hafa taum á illum 
tilhneigingum mannsins, nema því að eins að 
þeim sé eigi leyft að hamast eins og þær vilja. 
Vér vitum, að næstum öllum, sem hafa yfir 
öðrum að ráða, verður það á, annaðhvort af 
tilhneigingu eða vana, sé það eigi af ásetningi, 
að beita ójöfnuði við undirmenn sína, þangað 
til þeir neyðast til að veita mótstöðu. Með því 
að maðurinn er þannig gerður, þá liggur það í 
augum uppi, að við það að mannfélagið á vorum 
dögum gefur honum næstum ótakmarkað 
vald yfir einum, sem hann á að búa saman við 
og ávallt er með honum, þá kveykir slíkt eigingirni, 
sem dylst í leyndustu fylgsnum mannlegs 
hjarta, það blæs lífi í hina minnstu neista hennar, 
og sleppir beizlinu fram af illum girndum, 
sem manninum hefði við önnur tækifæri fundizt 
nauðsynlegt, að bæla niður og halda leyndum, 
þangað til þessi vani var orðinn hans annað 
eðli. Mér dylst eigi, að málið verður rætt á 
annan veg; eg veit, að þótt konan geti eigi 
veitt mótstöðu, getur hún þó goldið líku líkt; 
hún hefur sín megin vald til þess, að gera mann 
sinn mjög ófarsælan í lífinu, og hún getur neytt 
þessa valds til þess að koma fram vilja sínum 
í mörgum atriðum, þar sem hann ætti að vera 
ráðandi, en auk þess opt þar, sem hann ætti 
eigi að vera það. En þessi persónulegu vopn, 
sem kalla mætti mátt rifrildisins, húskross-valdboð 
mislyndisins, eru hraparlegum annmörkum 
bundin; þeim er beitt með beztum árangri gegn 
vægustu yfirmönnunum og þeim af hinum undirgefnu 
til hagnaðar, sem ómaklegastir eru. Þessum 
vopnum beita uppstökkar og einþykkar 
konur; mundu þær neyta verst valdsins, ef það 
væri þeirra megin, er neyta illa þess valds, 
sem þær hrifsa undir sig. Blíðlyndar konur 
grípa eigi til slíkra vopna, sómakærar konur 
fyrirlíta þau. Því næst er það, að með þessum 
vopnum verður beztum höggstað náð á þeim 
mönnum, sem eru viðkvæmastir og lingerðastir, 
þeim mönnum, sem aldrei fást til, að láta neitt 
til sín taka, hversu miklum ertingum sem þeir 
verða fyrir. Vald það, sem konan hefur til þess 
að vera óþolandi, veldur venjulegast mót-harðstjórn 
frá hennar hlið, og ræðst einkum á þá 
menn, sem hneigjast sízt til harðstjórnar. — 

Hvað er það þá, sem í raun réttri dregur 
úr hinum skaðvænlegu áhrifum valdsins og 
gerir það að verkum, að það getur samrýmzt 
svo miklu góðu, er vér sjáum alstaðar kring um 
oss. Blíðulæti konunnar hafa við einstök tækifæri 
mikla þýðingu, en megna lítt að breyta 
hlutfallinu í heild sinni. Þess konar áhrif haldast 
þar að auki einungis við, meðan konan er 
ung og fögur, eða meðan fegurðin er ný fyrir manninum 
og eigi farin að fyrnast við stöðuga samveru; 
loks eru margir þeir menn, sem finnst 
eigi mikið til um þetta. Það, sem verulega 
stuðlar að því að mýkja þetta fyrirkomulag, er 
persónuleg vinátta; hún skapast með tímanum, 
þegar náttúrufar mannsins getur fundið til hennar, 
og lunderni konunnar er nógu skylt lunderni 
mannsins til þess að vekja hana; því næst 
sameiginleg umhyggja beggja fyrir börnum sínum 
og sameiginlegur áhugi þeirra á öðrum málum; 
sömuleiðis það, að hin daglegu þægindi 
og skemmtun í heimilislífinu er svo mikið komið 
undir konunni, og að maðurinn þess vegna 
hefur svo miklar mætur á henni vegna sjálfs sín; 
frá þessari tilfinningu sprettur hjá hverjum veglyndum 
manni vinátta sú, sem hann ber til hennar 
vegna hennar sjálfrar; loks áhrif þau, er 
næstum allir menn verða fyrir frá sínum nákomnustu; 
séu þessir menn eigi allt of nærgöngulir 
geta þeir haft afarmikil, já, óskynsamlega 
mikil áhrif á dagfar annara og það þótt 
séu yfirmenn þeirra; yfirmennirnir láta leiðast 
fyrir bænastað þeirra og án þess þeir viti af 
verða tilfinningar og tilhneigingar hinna að tilfinningum 
og tilhneigingum þeirra sjálfra; þannig 
er þessu varið svo framarlega sem yfirmennirnir 
hafa eigi jafnmikil áhrif á hina og geta 
þannig spyrnt á móti broddunum. —  Með öllu 
þessu nær konan geysimiklu valdi yfir manninum 
og hefur áhrif á framferði hans, jafnvel þar 
sem þessi áhrif eru eigi góð, þar sem þau eru 
eigi að eins óhyggileg, heldur verða jafnvel til 
þess að greiða götu einhverju, sem er siðferðisislega 
illt; mundi maðurinn breyta þar betur, ef 
hann færi eptir eigin hvötum. En hvorki í heimilislífinu 
eða í ríkinu er unnt að bæta upp 
frelsismissi með valdi. Vald það, sem kona hefur 
yfir manni sínum, veitir henni opt það, sem 
hún hefur enga heimild til að fá, og gerir henni 
þó eigi unnt að tryggja sér eigin réttindi sín. 
Dálætisambátt soldáns hefur jafnvel þræla; þá 
kúgar hún; betra væri að hún hefði enga þræla 
og væri sjálf eigi ambátt. Konan lætur allt líf 
sitt renna saman við tilveru mannsins, hún hefur 
engan vilja, eða telur honum trú um, að hún 
hafi engan annan vilja en hans vilja í sameiginlegum 
málefnum þeirra, hún ver öllu lífi sínu 
til þess að hafa áhrif á tilfinningar hans; 
getur hún þannig notið þeirrar gleði, að hafa 
áhrif á hann og glepja fyrir honum, þegar 
hann fæst við málefni, sem hún aldrei hefur 
aflað sér þekkingar á, eða þar sem hún lætur 
algerlega stjórnast af hleypidómum eða einhverjum 
persónulegum hvötum. Meðan þannig 
er ástatt, hafa því þeir, sem fúsastir hafa 
verið til þess að hlýða ráðum eiginkvenna sinna, 
optsinnis breytt ver vegna þess, einkum þegar 
svo hefur borið undir, að áhrif konunnar hafa 
orðið ráðandi í þeim málum, sem eigi hafa snert 
fjölskylduna. Konunni hefur verið kennt, að 
hún eigi ekki að fást við málefni, sem liggja 
fyrir utan hennar verkahring; hún getur því 
sjaldan dæmt heiðarlega og samvizkusamlega um 
þau; af því leiðir, að hún gefur sig næstum 
aldrei við þeim í réttum tilgangi, heldur í einhverju 
eigingjörnu augnamiði. Í stjórnarmálum 
veit hún eigi, hverju megin rétturinn er, og hirðir 
eigi um að vita það; hún veit, hvernig vinna 
á auð og njóta heimboða; hún veit, hvernig maður 
hennar getur öðlazt nafnbót, hvernig sonur 
hennar getur komizt í góða stöðu og hvernig 
dóttirin getur fengið góðan ráðahag.

Nú mun verða spurt, hvernig mannfélagið 
geti staðizt án stjórnar. Í heimilislífinu verður 
einhver að hafa úrskurðarvaldið eins og í ríkismálefnum. 
Hver á að skera úr, þegar hvor af 
bandamönnum hefur sína skoðun. Báðir geta 
eigi komizt fram með hana.

Það er eigi satt, að þegar tveir gera samband 
sín á milli af frjálsum vilja, þá hljóti annar 
að vera ótakmarkaður yfirmaður; því síður 
er það hlutverk laganna, að skera úr, hvor eigi 
að vera það. Sú mynd af frjálsu sambandi, sem 
algengust er næst hjónabandinu, er félagsskapur 
í verzlunarsökum. Það er eigi talið nauðsynlegt, 
að ákveða með lögum, að í þess konar 
félagsskap skuli annar hluttakenda vera fyrir 
verzluninni og hinir vera skyldugir til þess 
að hlýða honum í öllu. Enginn mundi ganga 
inn í félagið eða taka á sig ábyrgð þá, sem 
yfirmaður hefur, ef hann ætti um leið eigi að 
hafa önnur völd en verzlunarþjónn eða undirtylla 
hefur. Ef lögin færu eins með alla skilmála 
og þau fara með hjónabandið, mundu þau 
gera þá fyrirskipun, að annar félaginn skyldi 
stjórna verzluninni, eins og hann einn ætti hana, 
að allir hinir skyldu að eins hafa umboð frá honum, 
og að þessi eini skyldi vera sjálfkjörinn 
yfirmaður með einhverri almennri ákvörðun, t. a. m. 
skyldi vera elztur. Lögin hafa aldrei gert 
slíka ákvörðun, og reynslan hefur aldrei sýnt, 
að nauðsynlegt væri að ákveða, að sambandsmennirnir 
skyldu hafa misjöfn völd, eða að bæta 
þyrfti nýjum tryggingum við þær tryggingar, 
sem þeir sjálfir ákveða í skilmála sínum. Qg 
þó mætti ætla, að ótakmarkað vald væri eigi 
eins hættulegt í verzlunarfélagi og í hjónabandinu, 
þar sem undirmennirnir mundu hafa fullt 
frelsi til þess að brjóta þetta vald með því að 
ganga úr félaginu. Konan hefur eigi þetta frelsi, 
og þó að hún hefði það, er það næstum ávallt 
æskilegt, að hún freisti alls annars áður en hún 
notaði sér það.

Það er fullkomlega satt, að þau málefni, 
sem verður að gera út um daglega, sem ekki 
verður ráðstafað smátt og smátt eða eigi 
þola bið, þangað til úr þeim verður skorið eptir 
samkomulagi, —  þessi málefni verða að vera 
komin undir einum vilja. Einn maður verður 
að höggva þessa hnúta. En af því leiðir eigi, 
að þetta eigi ávallt að vera sami maðurinn. Eðlilegust 
er sú niðurröðun, að skipta völdunum 
milli beggja, þannig að hvorugt um sig ræður 
ótakmarkað yfir sínum hluta, og ef gera skal 
einhverja breytingu á fyrirkomulagi eða reglum, 
þá útheimtist samþykki beggja. Þessi skipting 
á völdunum á eigi að vera fyrirskipuð með lögum 
og getur heldur eigi orðið það, því að hún 
er komin undir ásigkomulagi og hæfilegleikum 
hvors einstaks. Ef hjónin kjósa það heldur, 
geta þau ákveðið skiptinguna fyrirfram í kaupmála 
sínum, eins og peningasökum er ráðstafað 
nú. Það mundi sjaldan valda miklum örðugleikum, 
að ráðstafa þessu eptir samkomulagi 
beggja, þegar frá eru skilin þau ófarsælu hjónabönd, 
þar sem allt gefur tilefni til þrætu og ágreinings. 
Skipting réttindanna verður að vera 
eðlileg afleiðing af skiptingu skyldna og starfa, 
og sú skipting er nú gerð með frjálsu samþykki, 
eða í öllu falli eigi með lögum, heldur eptir 
venju; geta þeir, sem hlut eiga að máli breytt 
þessari venju eptir því, sem þeim líkar, og breyta 
henni líka í raun og veru. — 

Hvoru hjónanna, sem trúað er fyrir völdum 
þessum, þá mun hinn verulegi úrskurður í 
málefnum þeim, sem fyrir liggja, mjög fara eptir 
hlutfallinu milli gáfnalagsins, eins og sést þegar 
nú á tímum. Optast mun maðurinn verða 
tekinn fram yfir konuna einungis af því, að hann 
er venjulega eldri, að minnsta kosti þangað til 
bæði hafa náð þeim aldri, þar sem áramunurinn 
hefur eigi lengur neitt að þýða. Það leiðir 
ennfremur af sjálfu sér, að það hjónanna ráði 
meiru, sem efnin koma frá. Sá mismunur, er 
þannig verður, fer því eigi eptir hjónabandslögunum, 
heldur eptir kjörum mannfélagsins, eins 
og það er nú. Ef annað stendur hinu framar 
að öllum gáfum, eða að einhverri sérstakri þekkingu 
og þreklyndi, þá hljóta slíkir andlegir yfirburðir 
að ráða miklu. Þannig er því ávallt varið 
nú á tímum, og sýnir þessi sannleikur bezt, 
hversu ástæðulaus sé óttinn fyrir því, að eigi 
sé unnt svo viðunanlegt sé og eptir samkomulagi, 
að skipta völdum og ábyrgð milli þeirra, 
sem hafa gert samband æfilangt, á sama hátt 
og milli þeirra, sem hafa gert samband í verzlunarmálum. 
Þessi skipting á sér eigi stað, nema 
þegar svo ber undir, að hjónabandið fer illa. Í 
raun og veru sjáum vér aldrei í nokkru sambandi, 
að allt valdið sé öðru megin, og hlýðnin 
að eins hinu megin, nema þar sem sambandið 
hefur fullkomlega misheppnazt, og þar sem 
bezt mundi vera fyrir báða málsparta, að losast 
við byrði sína. Ef til vill mun sú athugasemd 
verða gerð við þetta, að þar sem ágreiningur 
sé, verði því að eins unnt að miðla málum 
í bróðerni, að menn vita, að bak við liggur 
þvingunarvald laganna á sama hátt og menn 
leggja mál í gerð, af því að dómstólarnir liggja 
bak við og þeim eru menn neyddir til að hlýða. 
En til þess að þessi atriði ættu að vera sömu 
tegundar, yrðum vér að setja svo, að dómstólarnir 
gerðu sér það eigi að reglu, að rannsaka 
málið, heldur stöðugt að kveða upp dóm sama 
málspartinum í vil, þ. e. hinum ákærða. Ef 
þannig stæði á, ef ákærandi ætti að gera slíkum 
dómstól grein fyrir gerðum sínum, mundi 
slíkt vera hvöt fyrir hann til þess að sætta sig 
við gerðina, hvernig sem hún væri, en allt öðru 
máli væri að gegna með hinn ákærða. Harðstjórnarvald 
það, sem lögin gefa manninum, getur 
auðveldlega verið hvöt fyrir konuna til þess 
að fallast á hvern samning, þar sem valdinu er 
skipt milli hennar og mannsins, en maðurinn 
hefði hins vegar enga ástæðu til að samþykkja 
slíkt. Allir, sem fara heiðarlega að, gera samning 
sín á milli, og þó verður að minnsta kosti 
annar þeirra eigi þvingaður til þess, hvorki með 
líkamlegu né andlegu ofurvaldi; sannar þetta, að 
það hefur í raun réttri mesta þýðingu að fyrirkomulagið 
sé ákveðið af frjálsum vilja samkvæmt eðlilegum 
ástæðum, þannig að lífið verði viðunanlegt 
fyrir hvorttveggja hjónanna; þó eru einstök 
ófarsæl hjónabönd undanskilin. Eigi mundi það 
bæta nú, þótt ákveðið væri með lögum, að lögbundið 
kúgunarvald skyldi liggja til grundvallar 
fyrir frjálsri stjórn annars vegar, en undirgefni 
hins vegar, og að hve nær sem harðstjórinn 
slakaði til, gæti hann tekið það aptur, þegar 
honum réði svo við að horfa og án þess að gera 
hinum aðvart. Sleppum því, að allt frelsi er einskisvert, 
þegar það stendur á veikum fótum; en 
það eru litlar líkur til þess að skilyrðin fyrir því 
verði réttlát og jöfn, þegar lögin leggja slíkan 
afarþunga í aðra metaskálina, þegar svo er hagað 
til, að annað hjónanna hefur heimild til að 
gera allt, og hitt hefur eigi heimild til annars 
en að gera vilja hins fyrnefnda, og er þó samkvæmt 
siðferðiskenningu og trúarbrögðum skyldugt 
til þess að þola allan yfirgang og kúgun 
án þess að veita nokkra mótstöðu. — 

Þrályndir mótstöðumenn, sem finna, að þeir 
eru brátt þrotnir að vörn, munu ef til vill segja 
sem svo, <i>að</i> eigi sé hætt við, að eiginmennirnir 
vilji eigi slaka til við konur sínar, svo viðunanlegt 
sé, þótt þeir verði eigi neyddir til þess, 
þeir muni verða viðráðanlegir og skynsamir, en 
konurnar muni eigi verða það; <i>að</i> ef konum 
væru veitt réttindi yfir höfuð að tala, mundu 
þær eigi viðurkenna nein réttindi hjá öðrum, og 
að þær mundu eigi sýna tilhliðrunarsemi í neinu 
atriði, ef þær væru eigi þvingaðar til þess með 
valdi mannanna, að láta undan í öllum atriðum. 
Fyrir nokkrum ættliðum síðan mundi þannig 
hafa verið komizt að orði, þegar háðsögur um 
konur voru í mestu gengi, og þegar mennirnir 
þóttust af því, er þeir í móðgunar-skyni álösuðu 
konum fyrir það, að þær væru eins og þeir 
sjálfir hefðu gert þær. En nú á tímum mun 
enginn, sem maklegur er svars, láta sér slíkt um 
munn fara. Það er eigi framar ætlun manna á 
þessum tímum, að konur ali góðar tilfinningar 
í brjóstum sér í minna mæli en karlmenn eða 
að þær sýni þeim minni nákvæmni, sem þær 
eru sameinaðar æfilangt með hinum sterkustu 
böndum. Þvert á móti. Þeir menn, sem mest 
sporna móti því, að farið sé með konur eins 
og þær væru jafn-góðar og karlmenn, þeir ítreka í 
sífellu, að þær séu betri en karlmenn, svo að 
þessi setning er að síðustu orðin að viðbjóðslegum 
hræsnis-formála, og er tilgangurinn með 
honum að skýla móðguninni með gullhamraslætti; 
minnir þetta á það, þegar konungurinn 
úr Þumlungsmannalandi í ferðabók Gullivers 
hefur það sem formála fyrir hinum grimmilegustu 
skipunum sínum, að vegsama mildi konunganna. 
Ef konur standa karlmönnum framar 
í nokkru atriði, þá er það vissulega í sjálfsafneitun 
þeirri, er þær sýna gagnvart fjölskyldu 
sinni; en eg met þetta eigi svo mikils, meðan 
þeim er alstaðar innrætt það, að þær séu fæddar 
og skapaðar til þess að láta á móti sjálfum 
sér. Eg hygg, að jafnrétti mundi draga úr 
hinni óhóflegu sjálfsafneitun, sem krafizt er nú 
á tímum af konum, er eiga að vera fyrirmyndir 
annara, og að góð kona mundi eigi verða 
tilleiðanlegri til þess að leggja sig í sölurnar, 
en beztu mennirnir, en hinsvegar mundu karlmenn 
verða ósérplægnari og fúsari á, að leggja 
sig í sölurnar, sökum þess, að þeim yrði eigi 
framar kennt það, að tilbiðja sinn eiginn vilja, 
þar sem hann væri slíkt kostaþing, að hann 
ætti að vera lögmál fyrir aðra skynsemisveru. 
Maður lærir ekkert eins fljótt og þess konar 
sjálftilbeiðslu; allir menn og mannflokkar, sem 
hafa haft einhver einkaréttindi, hafa lifað í henni. 
Á því lægra stigi, sem mennirnir standa, því 
meir brennandi verður þessi sjálfdýrkun, og 
heitust er hún hjá þeim, sem eigi standa öðrum 
ofar en ófarsælli konu og nokkrum börnum. 
Þessi breyzkleiki er að tiltölu algengari en nokkur 
annar mannlegur breyskleiki. Í stað þess, 
að heimspekingar og guðfræðingar ættu að berjast 
á móti honum, er þeim mútað til þess að 
verja hann, og það er ekkert, sem reisir rönd 
við honum, nema tilfinningin fyrir almennum 
jöfnuði, sem kemur fram í verkinu; þessi tilfinning 
er hugmynd kristninnar, en kristnin 
mun aldrei kenna hana í verkinu, meðan hún 
staðfestir og helgar fyrirkomulag, er grundvallast 
á forréttindum eins manns fram yfir annan.

Það eru vafalaust til bæði konur og menn, 
sem eigi þykir það einhlítt, að báðum sé gert 
jafn-hátt undir höfði, og eru eigi í rónni fyr 
en vilji þeirra og óskir eru hið eina, sem kemur 
til skoðunar. Gagnvart þeim koma hjónaskilnaðarlögin 
að góðu haldi. Þau eru sköpuð til 
þess að lifa ein, og engan mann ætti að þvinga 
til að búa við þau. En í stað þess að fækka 
þess konar kvenfólki, gerir hin lögbundna undirokun 
kvenna það að verkum, að þeim fjölgar. 
Ef maðurinn neytir alls valds síns kúgar 
hann konuna fullkomlega, en ef farið er 
vorkunnlátlega með hana, og hún fær heimild 
til þess að ná í völd, þá er engin regla, sem 
setur ráðríki hennar takmörk. Lögin ákveða 
eigi réttindi hennar, þar sem þau í orði kveðnu 
heimila henni engan rétt, en við það gera þau 
þá ákvörðun í verkinu, að réttur hennar nái til 
alls þess, sem hún getur áorkað að ná völdum yfir.

Jafnrétti hjónanna gagnvart lögunum er eigi 
að eins hinn eini vegur til þess að hjónabandið geti 
byggzt á réttlæti á báðar hliðar og orðið þeim 
til gæfu, heldur er hann auk þess eina ráðið til 
þess að gera daglegt líf mannanna að siðferðislegri 
uppeldisstofnun. Jafnvel þótt margar kynslóðir 
komi og hverfi áður en þessi sannleikur 
er almennt viðurkenndur, þá er þó enginn annar 
skóli til fyrir hreina siðferðislega tilfinningu, en 
félag meðal jafningja. Mannkynið hefur hingað 
til að mestu leyti í siðferðislegu tilliti verið 
alið upp við rétt hins meiri máttar, og uppeldið 
hefur næstum eingöngu verið lagað eptir 
hlutföllum, sem myndazt hafa við þvingun. Hjá 
þeim mönnum, sem skemmst eru komnir, þekkist 
varla nokkurt jafnaðarhlutfall; jafningi er þar 
óvinur. Samband þessara manna er ofan frá 
og niður eptir löng keðja eða réttara sagt 
stigi, þar sem hver einstaklingur er yfir eða 
undir nágranna sínum; alstaðar þar sem hann 
skipar eigi fyrir, verður hann að hlýða. Hinar 
siðferðislegu fyrirskipanir, sem gangast við nú 
á tímum, eru einkum gerðar viðvíkjandi yfirmönnum 
og þjónum. Og þó er skipun og 
hlýðni að eins nauðsynlegt böl í mannlegu lífi, 
reglulega ástandið er jöfnuður í mannfélaginu. 
Skipun og hlýðni eru þegar nú á tímum orðin 
afbrigði frá reglunni og verða það því meir, 
því meiri sem framfarirnar verða. Samband 
meðal manna með jöfnum réttindum er almennt 
orðið að reglu. Siðafræði fornaldarmanna byggðist 
á skyldunni til þess að gefa sig undir valdið, 
seinna hefur siðferðiskenningin byggzt á 
rétti hins minni máttar til þess að njóta hlífðar 
og verndar hins meiri máttar. Hversu lengi 
mun eitt fyrirkomulag í mannfélaginu láta sér 
nægja þá siðafræði, sem átti við í öðru fyrra 
fyrirkomulagi. Vér höfum haft siðafræði ánauðarinnar; 
vér höfum haft siðafræði riddaraskaparins 
og veglyndisins, nú er sá tími kominn, er 
siðafræði réttvísinnar á að ryðja sér til rúms. 
Alstaðar þar sem menn fyrrum komust næst 
því að búa saman í jöfnuði, þar hafa menn skírskotað 
til réttvísinnar sem grundvallar alls góðs. 
Þannig var því varið í hinum frjálsu þjóðveldum 
fornaldarinnar. En jafnvel í hinum beztu af 
þessum þjóðveldum náði jöfnuðurinn að eins til 
frjálsra borgara af karlkyni. Þrælar, konur og 
íbúar þeir, sem höfðu eigi borgararréttindi urðu 
að lúta rétti hins meiri máttar. Rómverska 
menntunin og kristnin í sameiningu námu burt 
þennan stéttamun, og það var birt í orði kveðnu, 
þó að það hafi eigi sózt í verkinu, að mannréttindin 
séu fremri réttindum kynsins, stéttarréttindum 
og réttindum þeim, sem fylgja einhverri 
stöðu í mannfélaginu. Þannig tóku menn 
að vinna bug á tálmununum, en þær hófust 
aptur, þegar ósiðaðar þjóðir fóru að leggja lönd 
undir sig, og í allri nýju sögunni hefur eigi 
gengið á öðru en að reyna að afnema mismuninn, 
og hefur framförum í þá stefnu miðað smátt og 
smátt áfram. Nú er þannig orðið ástatt í 
heiminum, að réttvísin mun verða talin æzta 
dyggð, og mun, eins og áður, byggjast á jafnrétti, 
þar sem um samband er að ræða, og enn 
fremur mun hún héðan af grundvallast á hjartanlegri 
sameiningu, sem eigi mun framar eiga 
rót sína að rekja til sjálfsverndunarhvata jafningjanna, 
heldur til samræmis í tilfinningum, er leiðir 
af menntun; mun engum verða synjað, en 
öllum verða sett sama mark. — 

Það er eigi nýtt, að mannkynið sjái eigi 
glöggt fyrir breytingar þær, sem eru fyrir höndum 
og taki eigi eptir því, að tilfinningar þess 
eru sniðnar eptir ásigkomulagi liðna tímans og 
eru eigi samhljóða ókomna tímanum. Andagiptarmenn, 
og þeir, sem notið hafa kennslu 
þeirra, hafa öðrum fremur verið færir um að sjá 
fram í ókominn tíma kynslóðanna. En að hafa 
tilfinningar komandi kynslóða, það hefur ávallt 
aflað enn færri afbragðsmönnum frægðar og rauna.

Stofnanir, bækur, uppeldi, mannfélag, allt 
veitir það mönnum menntun eptir gömlu sniði, 
og það löngu eptir að nýtt er komið í ljós, hve 
miklu fremur þá, þegar hið nýja hefur eigi birzt? 
En hin sanna dyggð mannanna er hæfilegleikinn 
til þess að geta lifað saman sem jafningjar, 
þannig, að hver einstakur krefst eigi annars fyrir 
sjálfan sig en þess, sem hann veitir öðrum 
af frjálsum vilja. Það mun einhverntíma reka 
að því landi, að sérhver skoðar alla skipun, hvernig 
sem hún er, sem afbrigði frá reglunni, og í 
mesta lagi sem nauðsyn um stundarsakir, og kýs 
heldur að vera með þeim, sem hann getur ráðið 
yfir og hlýtt jöfnum höndum, þar sem hvor 
hefur áhrif á annan, heldur en að vera í 
drottnarastöðu. — 

Í lífinu, eins og það er nú á tímum, er ekkert, 
sem æfir og glæðir þessar dyggðir. Heimilislífið 
er skóli harðstjórnar, þar sem dyggðir 
harðstjórnarinnar, en jafnframt lestir hennar þróast 
ríkulega. Í frjálsum löndum er pólitiskt líf 
reyndar að nokkru leyti skóli, þar sem menn 
læra jöfnuð; en hið pólitiska líf ræður mjög 
litlu í lífi nútímans, rýmir sér eigi inn í daglegar 
venjur og hefur eigi áhrif á hinar innilegustu 
tilfinningar. Ef heimilislífið væri byggt á réttlátum 
grundvelli, mundi það vera hinn sanni 
skóli fyrir dyggðir frelsisins. Það má reiða sig 
á, að í þeim skóla má læra allt annað. Heimilislífið 
mun ávallt verða sá skóli, þar sem börnin 
læra hlýðni, og foreldrarnir læra að drottna. 
En mest er undir því komið, að það verði sá 
skóli, þar sem læra má samræmi í tilfinningum 
meðal jafningja og sambúð í ást, þar sem völdin 
eru eigi öll annars vegar og hlýðnin öll hins 
vegar. Þetta ætti heimilislífið að vera fyrir foreldrana. 
Þá mundi mega læra þar allar þær 
dyggðir, sem menn gætu óskað að hafa til að 
bera í öðrum samböndum; þá mundu börnin 
finna, að heimilislífið væri fyrirmynd tilfinninga 
þeirra og hegðunar, sem eiga að vera náttúrlegar 
og stöðugar hjá þeim; þessar tilfinningar 
og þetta háttalag er leitazt við að innræta þeim 
með undirgefni þeirri, sem við uppeldið er heimtuð 
af þeim. Uppeldi kynslóðanna mun eigi verða 
samhljóða allsherjarlífi því, sem allar framfarir 
vorar miða að að skapa, meðan eigi er fylgt 
hinu sama siðferðislögmáli í heimilislífinu, sem 
skipar fyrir um hið annað siðferðislega fyrirkomulag 
í mannfélaginu. Frelsistilfinningin hjá 
manni, sem hefur hlýjastar og innilegastar tilfinningar 
fyrir þeim, er hann hefur ótakmarkað 
vald yfir, —  það er eigi hin hreina, kristilega 
ást til frelsisins, það er ástin til frelsisins, eins 
og hún var almennt hjá fornaldarmönnum og 
miðaldarmönnum: —  sterk tilfinning fyrir sinni 
eigin virðingu og upphefð; kemur hún hlutaðeiganda 
til að skoða okið sem vanvirðu fyrir 
sig, þótt hann í sjálfu sér hafi enga óbeit á því, 
þar sem hann er mjög gjarn á að leggja þetta 
ok á aðra, til þess að hafa sjálfur hagnað af því, 
eða til þess að fullnægja hégómagirni sinni. — 

Eg er boðinn og búinn til þess að kannast 
við (og jeg vona það líka), að hjá mörgum 
hjónum, meira að segja að líkindum hjá meiri 
hluta hjóna af hærri stigum ríkir andi réttláts 
jafnaðarlögmáls, þótt lögin séu eins og þau eru 
nú. Lögin mundu aldrei taka neinum bótum, ef 
eigi væru margir þeir menn, sem hafa betri tilfinningar 
en lögin gera ráð fyrir. Þessir menn ættu 
að styðja grundvallarreglur þær, er eg berst fyrir, 
því að þær miða eigi að öðru, en að koma 
öllum hjónum til að líkjast þeim. En þó að 
menn hafi mjög mikla siðferðistilfinningu, þá eru 
þeir gjarnir á að ætla, séu þeir eigi því meiri 
andans menn, að ýms lög og ýmsar venjur séu 
eigi skaðlegar, ef þeir hafa eigi sjálfir beðið neinn 
óhag af þeim, menn ætla, meira að segja, —  
einkum, ef þær eru almennt teknar góðar og 
gildar, —  að þær að öllum líkindum hafi góð 
áhrif, og að það sé rangt, að hreifa við þeim. 
Mörg hjón hugsa eigi einu sinni á ári um hin 
löglegu skilyrði fyrir bandi því, er sameinar þau. 
Þau lifa þannig, að þeim finnst að þau séu jafningjar 
gagnvart lögunum, hvernig sem á málið 
sé litið. En þeim skjátlast, ef þau byggja á þessu, 
að því sé þannig varið alstaðar, þar sem maðurinn 
er eigi mesta varmenni. Slík ætlun mundi bera 
vott um jafn-mikla fáfræði viðvíkjandi mannlegri 
náttúru eins og viðvíkjandi lífinu yfir höfuð að 
tala. Því óhæfari sem maðurinn er til þess að 
hafa völd á hendi, því minni líkur sem hann sér 
að eru til þess að hann geti nokkurn tíma náð 
völdum yfir nokkrum manni með frjálsum vilja 
hans, því ánægðari er hann með þau völd, sem 
lögin gefa honum, því meir beitir hann hinum 
löglega rétti sínum og neytir allrar þeirrar hörku, 
er venjan leyfir, og því meiri ánægju hefur hann 
af að neyti valdsins til þess að halda lifandi 
hjá sér tilfinningunni fyrir því, að hann hafi það. 
Meira að segja, í hinum lægri stéttum, sem 
eru á lægsta siðferðisstigi, fyrirlítur maðurinn 
konu sína að nokkru leyti sökum hinnar löglegu 
ánauðar hennar og sökum þess, að hún 
er honum líkamlega háð og sem viljalaust verkfæri 
í höndum hans; þannig fyrirlítur hann 
eigi nokkra konu eða nokkurn annan, en skoðar 
konu sína sem hlut, er skapaður sé til þess 
að þola alla illa meðferð. Ef maður, sem er fær 
um að taka vel eptir og hefur tækifæri til þess, 
freistar, hvort þessu er eigi þannig varið og líti 
hann eins á málið og vér, þá er það eigi kynlegt, 
þótt hann furði sig eigi á viðbjóð þeim og gremju, 
sem þær fyrirskipanir geta vakið hjá oss, er hljóta 
að steypa manninum í svo mikla spillingu. — 

Ef til vill mun það verða sagt, að trúarbrögðin 
leggi á oss hlýðnisskylduna, því að 
þegar einhver málstaður er svo illur, að ekkert 
getur mælt honum nokkra bót, þá er ávallt 
sagt, að trúarbrögðin skipi fyrir um slíkt, Það 
er satt, að kirkjan býður hlýðni í lögum sínum 
en það mundi verða örðugt að sýna rót þessara 
fyrirskipana í kristninni. Vér erum fræddir 
um, að Páll postuli hafi sagt: „Þér konur, verið 
mönnum yðar undirgefnar!“. En hann hefur 
líka sagt við þrælana: „Hlýðið yfirmönnum 
yðar“! Köllun Páls postula var eigi það, að 
hvetja til uppreisnar gegn lögum þeim, er þá 
voru; það var eigi samkvæmt ætlunarverki hans, 
sem var að breiða út kristni. En þó að postulinn 
tæki fyrirkomulagið í mannfélaginu eins 
og það var á hans dögum, þá höfum vér eigi 
heimild til þess að ráða af því, að honum mundi 
eigi geðjast að tilraunum þeim, sem síðar kynnu 
að verða gerðar til þess að bæta fyrirkomulagið; 
og þó að hann hafi lýst því yfir, að guð 
hafi skipað þau yfirvöld, sem eru, þá er eigi 
heldur unnt að ráða af því, að honum hafi 
geðjast vel að hervaldinu eða lýst því yfir, að 
þetta stjórnarlag væri hið eina kristilega og 
heimtað hlýðni gagnvart því. Ef því er haldið 
fram, að kristnin hafi það fyrir mark og mið, 
að halda við öllu stjórnar- og mannfélagsfyrirkomulagi, 
sem átti sér stað er hún hófst, þá er 
henni um leið eigi skipaður hærri sess en Múhameðstrú 
eða Brahmatrú! Það er einmitt 
sökum þess, að kristnin hefur eigi gert þetta, 
að hún hefur verið trúarbrögð framfaraþjóðanna 
og að Múhameðstrú og Brahmatrú hafa verið 
trúarbrögð þeirra þjóða, er staðið hafa í stað, 
eða réttara sagt þeirra þjóða, er farið hefur 
aptur, því að ekkert mannfélag stendur í stað. 
Það hafa ávallt, á öllum öldum kristninnar verið 
til margir menn, sem reyndu að gera kristnina 
líka þessum óhagganlegu trúarbrögðum, 
reyndu að gera kristna menn að Múhameðstrúarmönnum 
og ritninguna að Kórani; þessir 
menn hafa haft mikil völd, og margir hafa látið 
lífið í baráttunni við þá; en þeim hefur verið 
veitt mótspyrna, og vegna mótspyrnunnar erum 
vér orðnir það sem vér erum, og verðum 
það sem vér munum verða framvegis.

Eptir að vér höfum rætt þannig um hlýðnisskylduna, 
er það næstum óþarft, að bæta nokkru 
við viðvíkjandi hinum einstöku atriðum, sem eru 
liðir úr heildinni, þ. e. viðvíkjandi heimild konunnar 
til þess að ráða yfir eigum sínum, því að 
eg geri mér enga von um, að þeim mönnum 
finnist nokkuð til um þetta rit, sem þurfa að fá 
sannanir fyrir því, að það fé, sem konan erfir 
eða öðlast með vinnu sinni, eigi hún að eiga 
eptir það að hún giptist, á sama hátt og hún 
mundi hafa átt það áður en hún giptist. Einföldust 
regla er þetta: Allt, sem mundi vera 
eign mannsins eða konunnar, ef þau væru eigi 
gipt, yfir því á hvort um sig eingöngu að ráða 
í hjónabandinu; þetta er þó eigi því til tálmunar 
að þau geti komið sér saman um, að ráðstafa 
auðnum þannig, að hann sé tryggður börnum 
þeirra. Tilfinningar sumra særast við umhugsunina 
um það, að hvort hjónanna ráði yfir 
sínu fé; þeim þykir slíkt mótmæla hugmynd 
hjónabandsins: að tvö líf eigi að renna saman 
í eitt. Eg fyrir mitt leyti mæli manna mest 
með sameign, þegar hún sprettur af fullkominni 
samhljóðun í tilfinningum, þar sem allt er sameiginlegt 
þeim, sem eiga auðinn saman. En eg 
aðhyllist eigi þá kenningu, að allt, sem þú átt, 
sé mitt, en allt, sem eg á, sé þó eigi þitt; slíkan 
samning vildi eg eigi gera við neinn, og 
það eigi þótt hann væri gerður mér í vil.

Það er almennt viðurkennt, að þess konar kúgun 
kvenna sé óréttlát. Það má ráða bót á henni, 
þótt önnur atriði málsins séu eigi snert, og er 
því engin efi á, að hún verður fyrst afnumin. 
Í mörgum nýjum ríkjum og í mörgum hinum 
gömlu ríkjum Bandaríkjanna í Ameriku hefur 
verið skotið eigi að eins inn í lögin, heldur 
inn í stjórnarfyrirkomulagið, ákvörðunum, sem 
tryggja konunni sömu réttindi og manninum 
í þessu atriði og bætir í líkamlegu tilliti að 
minnsta kosti stöðu þeirra kvenna, sem eiga 
auð, þar sem þessar ákvarðanir gera konum það 
unnt, að ná völdum, og þetta færi á að ná þeim 
missa þær eigi við giptinguna. Þannig verður 
komið í veg fyrir hina svívirðilegu vanbrúkun 
hjónabandsins, sem verður þegar maður fær talið 
auðuga stúlku á að eiga sig, án þess að gera 
nokkurn samning, að eins til þess ná undir sig 
auð hennar. Þegar fjölskyldan lifir eigi á eignum 
sínum, heldur á því, sem hún aflar sér með 
vinnu sinni, þá virðist mér að bezt fari á því, 
að vinnunni sé þannig skipt milli beggja hjónanna, 
að manninum sé, eins og títt er, falið á 
hendur að afla tekjanna, en konunni að annast 
búsýsluna. Ef konan, auk hinna líkamlegu 
þjáninga, sem hún tekur út við barnsburðinn, 
auk ábyrgðarinnar fyrir nauðsynlegri hjúkrun 
barnanna og uppeldi þeirra fyrstu árin, tekst 
enn fremur þá skyldu á hendur, að verja afla 
mannsins með umhyggju og sparsemi eins og 
fjölskyldunni hentar bezt, þá tekur hún á sig 
drúgan hluta af byrðinni og venjulega örðugasta 
hlutann af hinni andlegu og líkamlegu vinnu, 
sem sambúðin heimtar. Ef hún tekst á hendur 
önnur störf, losnar hún sjaldan við þetta, og 
verður örðugar að rækja það vel. Enginn annar 
tekst á hendur umhyggju þá, sem hún 
sjálf er eigi fær um að sýna börnum sínum og 
heimili; þau af börnunum, sem eigi deyja, vaxa 
upp og engin rækt er lögð við uppeldi þeirra, 
heimilisstjórnin verður svo ill, að meira tjón 
hlýzt af en svo, að afli húsfreyjunnai gæti bætt 
það upp. Þó að því fullkomið réttlæti ætti sér 
stað að öðru leyti, þá væri það eptir minni 
hyggju eigi æskilegt, að konan stuðlaði að því 
með vinnu sinni að auka tekjur heimilisins. Þar 
sem ranglætið ræður getur það verið gagnlegt 
fyrir hana að stuðla að því, vegna þess að við 
það vex hún í augum manns þess, er samkvæmt 
lögunum er yfirmaður hennar; en hins vegar 
getur maðurinn við það því fremur neytt valds 
síns illa með því að þvinga hana til vinnu og 
með því að fela henni á hendur að hafa ofan 
af fyrir fjölskyldunni, en eyðir sjálfur miklum 
hluta af tíma sínum í drykkjuskap og ómennsku 
Það er einkum til að halda uppi virðingu konunnar, 
að hún hefur heimild til að afla sér einhvers 
sjálf, ef hún á eigi auð, sem er óháður 
manninum, hvort sem hún notar sér þessa heimild 
eða eigi: En ef hjónabandið væri réttlátur 
samningur, þar sem hlýðni væri eigi gerð að 
skyldu, ef enginn, sem væri vansæll í þessu 
sambandi, væri framar neyddur til þess að 
vera í því, en hver kona, sem hefði siðferðislega 
heimild til þess að fá réttlátan skilnað, 
gæti fengið hann, og ef kona þessi gæti með 
hæfilegleikum sínum komizt að öllum embættum 
og störfum jafnt og maðurinn, þá mundi 
eigi vera þörf á því til þess að vernda hana, 
að hún neytti sérstaklega þessara hæfilegleika í 
hjónabandinu. Á sama hátt og maðurinn velur 
sér einhverja lífsiðn, þannig velur konan, eptir 
almennum skilningi, það við giptinguna sem sitt 
einkastarf, að stjórna heimilinu og ala upp 
börn sín; þessu starfi tekst hún á hendur að 
gegna öll þau ár af lífi sínu, sem þarf til þess 
að fullkomna þessa köllun hennar, og þótt hún 
afsali sér eigi tilkalli til alls annars, þá leiðir 
hún þó hjá sér öll störf, sem eigi fá samrýmzt 
við kröfur þessa takmarks. Það er þessi ástæða, 
sem í rauninni bannar meiri hluta giptra kvenna 
að gegna stöðugt þeim störfum, er draga þær 
frá heimilinu, og yfir höfuð að tala bannar þeim 
að fást við allt það, sem þær geta eigi annast 
heima. En það ætti, eins frjálslyndislega og 
unnt er að laga almennar reglur eptir sérstökum 
hæfilegleikum hvers eins, og ekkert ætti að 
vera því til fyrirstöðu, að konur, sem eru gæddar 
óvenjulegum hæfilegleikum og sérstaklega lagaðar 
fyrir einhverja iðn, að þær geti gegnt þessari 
iðn, þótt þær séu giptar, en þó verður að gera ráð 
fyrir því, að hlutaðeigendur gætu á annan hátt greitt 
úr örðugleikum þeim, sem geta orðið og hljóta að 
verða, þar sem um almenn heimilisverk húsfreyju 
er að ræða. Þegar heilbrigð skynsemi einhvern 
tíma tæki að fást við málið, þá mundi ekkert 
vera því til tálmunar, að hún fengi að ráðstafa 
þessu fyrirkomulagi, væri þá engin þörf á að 
lögin hlutuðust nokkuð um slíkt. — 


<img src="0109.jpg">



III. KAFLI.


EG hygg eigi, að mér mundi veita örðugt að 
sannfæra þá, sem hafa fylgt mér í röksemdaleiðslu 
minni viðvíkjandi jafnri stöðu manns og 
konu í heimilislífinu, um aðra afleiðingu af fullkomnum 
jöfnuði, sem sé, að konan fái heimild 
til þess að komast að öllum störfum og sýslum, 
sem sterka kynið hefur hingað til eingöngu haft 
forgönguréttinn til. Eg hygg, að þeim sé synjað 
allra þessara starfa einungis til þess að halda 
við undirgefni þeirra í heimilislífinu, og það af 
því að flestir menn mega eigi hugsa til þess 
að búa með jafningja sínum. Væri eigi þessi 
ástæða til þessa, þá hygg eg, að samkvæmt 
hinum pólitisku og hagfræðislegu grundvallarreglum 
vorra tíma mundu næstum allir viðurkenna, 
hversu ranglátt það sé, að synja helmingnum 
af mannkyninu um flestar arðsamar sýslur 
og um næstum öll æðri embætti í mannfélaginu, 
og að lýsa því yfir, annaðhvort að konurnar 
séu frá fæðingu eigi og verði eigi færar 
um að gegna embættum þeim, sem standa opin 
hinum heimskustu og lítilsigldustu karlmönnum, 
eða að þessi embætti eigi að vera lokuð 
fyrir þeim, þótt þær séu þeim vaxnar, og eingöngu 
ætluð karlmönnum.

Þegar menn á tveim hinum síðustu öldum, 
sem sjaldan bar við, hugsuðu sér að leita að 
einhverri verulegri ástæðu til þess að konunni 
væri synjað um allt, þá var það sjaldan notað 
sem átylla, að konan væri minni hæfilegleikum 
gædd en maðurinn, enda trúðu fáir slíku á þeim 
tímum, er barátta hins opinbera lífs reyndi á 
krapta hvers einstaks og konur höfðu ástæðu til 
þess að sýna krapta sína. Ástæðan, er menn 
báru fyrir sig, var eigi sú, að konur væru óhæfar 
til að gegna sömu störfum og menn, heldur 
var litið á hagnað mannfélagsins, þ. e. hagnað 
karlmannanna, öldungis á sama hátt og það 
var talið nægilegt til þess að gera það skiljanlegt 
og fyrirgefanlegt að menn drýgðu hina svívirðilegustu 
glæpi, ef glæpamennirnir höfðu gagn 
ríkisins fyrir augum og var þá átt við það, sem 
stjórninni hentaði og studdi valdsmennina. —  Á 
vorum dögum er valdið mýkra í máli, og þegar 
það kúgar einhvern, þá heldur það því ávallt 
fram, að það geri það, sem honum má að mestu 
gagni verða. Samkvæmt þessu ætla menn, þegar 
konum er synjað um eitthvað, að það sé 
nauðsynlegt að segja það og trúa því, að þær 
séu óhæfar til að gera slíkt, og ef þær sækist 
eptir því, þá fjarlægist þær hinn sanna veg til 
frama og auðnu. En til þess að hægt væri að 
hlusta á slíka röksemdaleiðslu, hvað þá heldur 
að láta sannfærast af henni, útheimtist það, að 
þeir sem bera hana fram, færi lengra en nokkur 
hefur þorað að fara þegar litið er á, hvað 
reynslan hefur sýnt oss: Það er eigi nægilegt, 
að staðhæfa það, að konur séu, hvað æðri hæfilegleika 
snertir að; meðaltali ver úr garði gerðar 
en karlmenn að meðaltali; eða að færri konur 
en karlmenn séu lagaðar fyrir þær iðnir og embætti, 
þar sem útheimtist mestir vitsmunir. Þessir 
menn hljóta að staðhæfa; að alls engar konur 
séu hæfar til að gegna þessum störfum og 
að lökustu menn, sem nú á tímum gegna þeim, 
standi miklu framar hvað andans hæfilegleika 
snertir en frábærustu konur. Því að ef keppnin 
ræður hver er skipaður í þessi embætti eða 
einhver önnur úrvals-aðferð, þar sem séð er fyrir 
almenningsgagninu þá þurfum vér eigi að 
bera kvíðboga fyrir því, að nokkur þýðingarmikil 
sýsla verði veitt þeim konum, sem standa 
karlmönnum að meðaltali á baki, eða sem eru 
óhæfari til sýslunnar en þeir karlmenn eru að 
meðaltali, sem sækja með þeim um embættið. 
Það mundi að eins reka að því, að færri konur 
en karlmenn yrðu skipaðar í slíka stöðu, og 
mundi að líkindum fara þannig, hvernig sem á 
stæði, af því að það er sennilegt, að meiri hluti 
kvenna mundi heldur kjósa hina einu stöðu, þar 
sem enginn keppti við þær. Nú mun samt enginn, 
hvað lítið sem hann gerir úr kvenfólki, dirfast 
að mótmæla því, að þegar vér bætum reynslu 
vorra tíma við reynslu liðinna tíma, þá hafa fjöldamargar 
konur og það ef til vill afbrigðislaust 
sýnt, að þær eru færar um að gera allt, sem 
karlmenn geta gert, og að gera það þannig, að 
það fer fallega og heiðarlega úr hendi. Það 
eina, sem sagt verður, er það, að þeim hefur lánazt 
margt miður en sumum karlmönnum, og það 
er margt, sem þær hafa eigi borið af öðrum í. 
En það er í örfáum greinum, þar sem andlegir 
hæfilegleikar eingöngu útheimtast, að þær hafa 
eigi staðið næstum jafnhliða karlmönnum. Er 
þetta eigi nægilegt og miklu meir en nægilegt 
til þess að sanna það, að það er harðstjórn gagnvart 
konum og tjón fyrir mannfélagið, að konum 
er eigi leyft að keppa við menn um embætti 
þessi? Er það eigi hverjum manni kunnugt, 
að slíkar sýslur og embætti eru opt skipuð 
mönnum, sem eru miklu óhæfari til þess að 
gegna þeim en fjöldi kvenna er, og sem konur 
mundu hafa sigrað, ef þeim hefði verið leyft 
að etja kappi við þá á réttlátan hátt?

Hvaða þýðingu hefur það, að í sumum embættum 
sitja menn, sem ef til vill eru enn hæfari 
til þess að gegna embættum sínum, en þessar 
konur? Vill slíkt eigi til alstaðar þar sem 
um keppni er að ræða? En svo mikil gnægð 
nýtra manna í hinum æztu embættum, að mannfélagið 
hafi heimild til að hafna þjónustu nokkurra 
þeirra, sem gagnlegir eru? Höfum vér svo 
mikla vissu fyrir að eiga ávallt völ á mönnum 
í allar þýðingarmiklar sýslur í mannfélaginu, sem 
losna, að vér missum einskis í, þótt vér lýsum 
banni yfir helming mannkynsins með því að aftaka 
það fyrir fram, að vér viljum taka nokkurt 
tillit til hæfilegleika þeirra, hversu frábærir 
sem þeir kunna að vera? Og þótt vér gætum 
verið án þeirra, mundi það samrýmast réttlætinu, 
að sneiða konur frama þeim og heiðri, er 
þeim ber með fullum rétti, eða að synja þeim 
um heimild þá, sem hver maður hefur til þess, 
að kjósa sér sína iðn eptir því sem hann er 
hneigður fyrir og upp á eigin ábyrgð, sé svo 
að þessi iðn verði eigi öðrum til baga? Og 
ranglætið nær lengra en til kvennanna. Það 
lendir einnig á þeim, sem gætu haft góð not af 
þjónustu þeirra. Að gera þá fyrirskipun, að 
sérstökum flokki manna sér meinað að vera 
læknar, málfærslumenn eða þingmenn, er eigi 
að eins að gera þessum mönnum rangt til, en 
auk þeirra öllum þeim, sem þurfa á læknum, 
málfærslumönnum og þingmönnum að halda —  
Það er tjón fyrir þessa menn að bæla niður þau 
vekjandi áhrif, sem meiri keppni mundi hafa á 
þá, sem um embættin sæktu og að takmarka 
kosningarnar við minni flokk af einstaklingum.

Það mun, ef til vill, vera nægilegt, að eg 
með tilliti til hinna einstöku atriða málsins tali 
að eins um opinber réttindi og sýslur. Ef eg 
kem ár minni vel fyrir borð í þessu atriði, munu 
menn að líkindum kannast við, að konur ættu 
að eiga kost á að geta náð í öll önnur störf, 
sem þeim mættu að gagni koma. Eg vil fyrst 
tala um eitt starf, sem er mjög ólíkt öllum 
öðrum störfum; heimildin til þessa starfs er alls 
eigi komin undir hæfilegleikum kvenna. Eg á 
við atkvæðagreiðslu bæði með tilliti til þingkosninga 
og sveitarkosninga. Heimildin til þess að 
taka þátt í kosningu þeirra, er hafa á höndum 
opinber embætti, er allt annað en heimildin til 
þess að sækja  sjálfur um þessi embætti. — 

Ef enginn gæti gefið þingmönnum atkvæði, 
sem eigi væri sjálfur fær um að bjóða sig fram 
til þingsetu, þá mundi stjórnin vera mjög takmörkuð 
fámennis-stjórn. Það, að eiga kost á 
að gefa þeim mönnum atkvæði sitt, sem eiga 
að stjórna mönnum, er vegur til þess að vernda 
sjálfan sig, og á hver maður skyldu á slíku, 
þótt honum sé stöðugt synjað um hluttöku í 
stjórninni, og að konur séu taldar hæfar til að 
hafa slíka kosningu á hendi, má ráða af því, 
að lögin gefa þeim heimild til þess, þar sem 
þeim riður mest á henni. Það er ávallt gert 
ráð fyrir því, að konan kjósi sjálf af frjálsum 
vilja þann mann, sem á að stjórna henni alla 
æfi hennar. Hvað snertir kosningar til opinberra 
embætta, þá á stjórnarfyrirkomulagið að 
vera þannig lagað, að það tryggi og takmarki 
atkvæðisréttinn á þann hátt, sem nauðsynlegt er, 
en þær tryggingar, sem einhlítar eru, þegar um 
karlmenn er að ræða, hljóta einnig að vera það, 
þar sem um kvenfólk er að ræða. Með hverjum 
skilyrðum og innan hverra takmarka sem 
karlmenn hafa heimild til að taka þátt í atkvæðagreiðslunni, 
þá er eigi minnsta ástæða til að 
veita eigi konum heimildina með sömu kjörum. 
Það eru eigi líkur til þess, að nokkur verulegur 
pólitiskur meiningarmunur sé með þorra kvenna 
í nokkurri stétt mannfélagsins og karlmönnum 
í sömu stétt, nema því að eins að um hagnað 
kvenna sjálfra sé að ræða, og ef svo er, þurfa 
þær einmitt á atkvæðisréttinum að halda, því 
að hann er eina tryggingin fyrir því, að mótbárur 
þeirra séu réttlátlega og sangjarnlega 
teknar til skoðunar. Þetta ætti jafnvel þeim 
að vera ljóst, er eigi hafa neinar af þeim skoðunum, 
er eg berst fyrir. Jafnvel þótt sérhver 
kona væri gipt kona, og þótt sérhver gipt kona 
ætti að vera ambátt, þá ættu þó þessar ambáttir 
því heldur að njóta lagalegrar verndar; en 
vér vitum hverrar lagalegrar verndar þrælar 
geta vænzt, þar sem yfirmenn þeirra gefa lögin.

Hvað snertir hæfilegleika kvenna eigi að 
eins til þess að taka þátt í kosningum, heldur 
til að gegna sýslum eða embættum, sem hafa 
mikla opinbera ábyrgð í för með sér, þá hef eg 
þegar getið þess, að slíkt kemur eigi svo mjög 
til greina þar sem er að ræða um hin <i>verulegu</i> 
atriði málsins, er eg fæst við, þar sem sérhver 
kona, er rækir vel lífsiðn þá, sem allir geta komizt 
að, sýnir með því, að hún er henni vaxin. 
Og hvað viðvíkur opinberum embættum, þá er 
annað tveggja, að stjórnarlögum landsins er þannig 
varið, að enginn ónýtur maður kemzt að embættum 
þessum og þá eigi fremur nein ónýt 
kona, eða því er eigi þannig varið og þá er eigi 
meira í húfi, þótt sá, sem í embættið er skipaður, 
sé kona heldur en karlmaður. Jafnskjótt og 
það er viðurkennt, að einhverjar fáar konur séu 
hæfar til embætta þessara, þá er það eigi unnt 
að mæla þeim lögum bót, sem synja þessum fáu 
konum um embættin, hverja skoðun sem menn 
hafa á hæfilegleikum kvenna almennt. En jafnvel 
þótt þessu íhugun hafi eigi verulega þýðingu, 
þá er hún þó eigi þýðingarlaus; þegar litið 
er hlutdrægnislaust á hana magnast og styrkjast 
ástæðurnar gegn hinni lögbundnu synjun 
kvenna og fá festu, þegar hið verulega almenningsgagn 
er tekið til greina. — 

Vér skulum fyrst um sinn leiða hjá oss allar 
sálarfræðislegar íhuganir, er miða að því að 
sýna, að munur sá, sem í orði kveðnu er á karlmönnum 
og kvenmönnum í andlegu tilliti, sé 
að eins eðlileg afleiðing af muninum á uppeldi 
þeirra og lífshlutföllum, og að af þessum mismun 
sé eigi unnt að ráða neinn grundvallarmismun 
í náttúrufari þeirra, hvað þá heldur það, 
að annað eigi að vera hinu undirgefið. Vér skulum 
að eins skoða konurnar eins og þær eru nú, 
eða eins og vér vitum að þær hafa verið, og 
enn fremur skulum vér líta á hæfilegleika þá, er 
þær hafa sýnt í verkinu. Það liggur í augum 
uppi, að þótt þær geti eigi gert annað, þá geta 
þær að minnsta kosti gert það, sem þær hafa 
þegar gert. Ef vér gætum að, hve mjög menn 
kappkosta við uppeldið að halda þeim frá hverju 
starfi og hverju takmarki, sem karlmenn eiga 
kost á að ná, þá er það ljóst, að eg krefst eigi 
of mikils konum í vil, þegar eg byggi á því, 
sem þær þegar hafa framkvæmt. Hér hefur 
að minnsta kosti óbein sönnun vissulega mjög 
litla þýðingu, en allar beinar sannanir eru 
óhrekjandi. Það verður eigi ályktað, að kona 
geti alls eigi orðið sem Homer, Aristoteles 
eða Beethoven, af því að engin kona til þessa 
tíma hefur afrekað neitt, sem getur komizt í samjöfnuð 
við verk þessara afbragðsmanna í neina 
þá stefnu, þar sem þeir hafa sýnt frábæra snilld. 
Þessi óbeini sannleiki lætur málið að eins óútkljáð, 
svo það stendur opið þeim, sem vilja ræða 
það frá sálarfræðislegu sjónarmiði. En það er 
víst, að kona getur verið Elisabet drottning eða 
Deborah eða Jeanne d' Arc, því að þetta er eigi 
ályktun, heldur beinn sannleikur.

Nú er það kynlegt, að hið eina, sem lögin 
nú á tímum synja konum um að gera, eru 
þeir hlutir, sem þær hafa sannað, að þær geta 
gert. Það eru engin lög til, sem banna konum 
að rita sjónleiki eins og sjónleiki Shakespears eða 
söngleiki eins og söngleiki Mozarts. En hefði 
Elisabet drottning eða Viktoría drottning eigi 
erft konungsvöld, hefði þeim eigi verið trúað 
fyrir hinu minnsta pólitiska embætti, og þó sýndi 
Elisabet, að hún var vaxin hinum örðugustu 
hlutverkum.

Ef vér leiddum hjá oss allar sálarfræðislegar 
rannsóknir, og ef reynslan sannaði nokkuð, 
þá mundi það vera það, að það, sem konum 
er bannað að gera, er hið eina, sem þær eru 
sérstaklega lagaðar fyrir; þar sem þeim hefur 
gefizt kostur á að stjórna hafa þær sýnt frábæra 
hæfilegleika til þess, þótt þær hafi sjaldan fengið 
tækifæri til þess, en hins vegar fer því fjarri, 
að þær hafi að sama skapi aflað sér ágætis á 
þeim heiðursbrautum, sem að ytra áliti hafa staðið 
þeim opnar. Vér vitum, hversu fáar stjórnandi 
drottningar mannkynssagan getur um í 
samanburði við fjöldann af konungum, en af 
þessum fáu drottningum hefur miklu fleirum að 
tiltölu verið list sú lagin að stjórna vel, jafnvel 
þótt margar af þeim hafi setið að völdum þegar 
illa stóð á. Hér má einnig geta þess, að 
þær opt og einatt hafa áunnið sér orðstír einmitt 
með þeim eiginlegleikum, sem eru mest 
gagnstæðir því lundarfari, er menn samkvæmt 
gamalli hefð ímynda sér að sé einkenni þeirra; 
þær hafa getið sér jafnmikinn orðstír með festu 
og krapti í stjórninni sem með hyggindum. Ef 
vér auk meykonunga og meykeisara teljum konur 
þær, er hafa haft stjórn og aukastjórn yfir 
skattlöndum, þá verður skráin yfir konur þær, 
er hafa stjórnað mannkyninu frábærlega vel, 
mjög löng[* Það liggur í augum uppi, að þetta er sannleikur, þegar vér 
tökum Asíu engu síður en Evrópu til skoðunar. Þegar Hindúafurstadæmi 
er stjórnað með atorku, árvekni og sparsemi, þegar þar ríkir gott 
skipulag, en engin kúgun, þegar akuryrkja er út breidd og þjóðin er 
farsæl, þá er í þrem tilfellum af fjórum slíku furstadæmi stjórnað af konu. 
Því fór fjarri, að eg sæi þennan sannleik fyrir, en eg hef uppgötvað hann, 
er eg sem embættismaður hafði lengi fengizt við indversk stjórnarmál. 
Það eru til mörg slík dæmi, því að þótt konum sé synjað um konungsvöld 
samkvæmt indversku stjórnarfyrirkomulagi, þá er þeim leyft að 
hafa ríkisstjórn á hendi þangað til erfingjarnir eru komnir til lögaldurs; 
vill slíkt opt til í löndum, þar sem furstarnir deyja snemma sökum aðgerðaleysis 
og óreglu. Þegar vér nú hugleiðum, að þessar furstakonur 
hafa aldrei komið fram opinberlega, aldrei talað við nokkurn mann, sem 
var eigi úr fjölskyldu þeirra, nema bak við gluggatjald, og að þær kunna 
eigi að lesa, og þó að þær gætu það, að þá er eigi nokkur bók á þeirra 
máli, sem getur gefið þeim minnstu hugmynd um stjórnarmál. Þá er 
þetta mjög ljóst dæmi þess, að konur eru vel fallnar til að stjórna.]

Þessi sannleikur er svo ómótmælanlegur, að 
reynt hefur verið þegar fyrir löngu síðan að 
snúa sönnuninni við og gera sannleik þann, sem 
viðurkenndur var, að nýrri móðgun gegn konum 
og sagt að ef drottningar stjórni betur en konungar, 
þá sé það vegna þess, að þegar konungar 
sitji að völdum, ráði konur og þegar drottningar 
sitji  að völdum, ráði karlmenn. — 

Það getur sýnzt svo sem það sé tímatöf að 
hrekja léleg hæðnisyrði með ástæðum; en þess 
konar hefur áhrif á múginn, og eg hef heyrt 
menn bera slíkt fyrir sig, og hefur mátt ráða af 
svip þeirra, að þeim fannst eitthvað til í þessu. 
Í öllu falli má leggja þessi orð eins og hver 
önnur til grundvallar fyrir rannsókninni. Eg 
neita þá, að konur ráði þegar konungar sitja að 
völdum. Þegar svo ber við, þá er slíkt afbrigði 
frá reglunni og það hefur borið við jafn-opt að 
duglausir konungar hafa stjórnað illa vegna áhrifa 
þeirra, er gæðingar þeirra af karlkyni hafa 
haft á þá, eins og að slíkt hafi verið konum að 
kenna. Þegar konungur lætur stjórnast af konu 
af því að hann er ástfanginn í henni, þá er eigi 
líklegt að stjórnin geti farið vel úr hendi og þó 
er því eigi ávallt þannig varið. En í sögu 
Frakklands má finna tvo konunga, sem hafa 
um mörg ár af frjálsum vilja falið konum stjórnarvöldin 
á hendur; annar þeirra fékk þau í 
hendur móður sinni, hinn systur sinni; hinn 
fyrri, Karl áttundi, var barn að aldri, en fór í 
öllum athöfnum sínum eptir ákvörðun Lúðvíks 
ellefta, föður síns og Lúðvík ellefti var hinn 
nýtasti einvaldskonungur á sínum tíma, hinn 
Lúðvík níundi, var hinn bezti og einn af hinum 
öflugustu stjórnendum og sat að völdum allt 
frá tímum Karls mikla. Báðar þessar konur 
stjórnuðu þannig, að naumast nokkur stjórnari 
á þeim tíma komst í samjöfnuð við þær. Karl 
fimmti var stjórnkænastur höfðingi á sínum 
tíma; hafði hann fleiri dugandi menn í þjónustu 
sinni en nokkur annar stjórnari hefur nokkru 
sinni haft og var einn af þeim höfðingjum, er 
allra sízt má ætla að hafi hneigzt til að láta 
hagnað sinn sitja á hakanum fyrir persónulegum 
tilfinningum sínum; hann fól tveimur konum 
af ætt sinni stjórnarvöldin yfir Niðurlöndum 
á hendur meðan hann lifði (seinna fékk þriðja 
konan þau í hendur). Báðar voru mjög nýtir 
stjórnendur, og önnur þeirra, Margrét frá Austurríki, 
var einhver mesti stjórnvitringur á þeim 
tímum. Þetta er nægilegt hvað aðra hlið málsins 
snertir; vér skulum líta á hina hliðina. Þegar 
það er sagt, að karlmenn ráði, þegar drottningar 
sitja að völdum, er það þá svo að skilja 
sem sagt væri, að konungar láti stjórnast af 
konum? Er það svo að skilja að drottningar 
velji í ríkisþjónustu sína þá menn, sem þær hafa 
mesta persónulega ánægju af að vera með? Þetta 
ber sjaldan við jafnvel hjá þeim, er víla slíkt 
jafn-lítið fyrir sér og Katrín önnur gerði og hér 
var heldur eigi um hina góðu stjórn að ræða, 
sem ætti að vera þakka áhrifum karlmanna. Ef 
það því er satt, að ríkisstjórnin sé í höndum 
betri manna, þegar drottningar sitja að völdum 
en hún er að meðaltali, er konungar sitja að 
völdum, hlýtur slíkt að stafa frá því, að konur 
hafa mjög mikla hæfilegleika til þess að velja 
þessa menn; hljóta þá konur að vera betur lagaðar 
til þess en menn bæði að hafa ríkisvöld á hendi 
og til þess að gegna embættisstörfum æzta ráðgjafa, 
því að aðalstarf æzta ráðgjafa er eigi það 
að stjórna sjálfur, heldur að finna þá menn, sem 
að öllu leyti eru færastir um að vera yfirvöld. 
Hið eina atriði, þar sem viðurkennt er að konur 
standi framar en karlmenn er, að ná fljótri 
þekkingu á lundarfari manna; en það er öldungis 
víst, að þó að karlmenn og kvenfólk séu 
að öðru leyti jöfn hvað hæfilegleika snertir, þá 
verða þær sökum þessa færari til þess en menn 
að velja undirtyllur sínar, og ríður hverjum 
þeim næstum mest á slíku, er fæst nokkuð 
við stjórnarstörf. Jafnvel Katrín frá Medici, sem 
hafði enga stefnu í stjórn sinni, gat þó metið 
de l'Hospital kanslara, eins og hann átti skilið. 
En það er þó engu síður sannleikur, að mestu 
drottningar hafa unnið sér frægð vegna eigin 
stjórnkænsku sinnar og hafa þess vegna haft 
menn, er þjónuðu þeim vel. Þær áskildu sér, 
að hafa sjálfar á hendi æztu stjórn, og þegar 
þær fóru eptir ráðum góðra ráðgjafa, sýndu 
þær ljósast með því, að þær vegna dæmigreindar 
sinnar voru færar um, að eiga við hin vandasömustu 
mál, sem stjórnarar þurfa að fást við.

Er það skynsamlegt að hugsa sem svo, að 
þeir, sem hafa hæfilegleika til æðri stjórnarstarfa 
hafi enga hæfilegleika til þess að fást við minni 
stjórnarstörf? Er nokkur eðlileg ástæða til þess 
að konur og systur fursta ættu, ef á hæfilegleika 
þeirra reynir, að reynast jafn nýtar sem 
furstarnir jafnvel til þess, sem <i>þeir</i> eiga að gera, 
en að konur og systur stjórnfræðinga embættismanna, 
félags-formanna og yfirmanna yfir opinberum 
stofnunum ættu að vera óhæfar til þess 
að afreka það, sem bræður þeirra og menn fá 
afrekað. Hin sanna ástæða er augljós. Hún er 
sú, að konungadætur vegna fæðingar sinnar 
standa miklu meir fyrir ofan karlmenn almennt 
en þær vegna kynsins standa undir þeim; þeim 
hefur aldrei verið kennt að hugsa sem svo, að 
eigi ætti við fyrir þær að fást við stjórnarmál, 
en hafa haft leyfi til, að fylgja með athygli hinum 
miklu viðburðum, sem urðu um heiminn; er 
slíkt eðlilegt fyrir hvern, sem fullþroska er, hvort 
sem það er karl eða kona. Kvenfólk af stjórnanda 
ættum eru hinar einu konur, sem gefin er 
heimild til að fást við hinar sömu æðri sýslur 
sem karlmenn og er veitt sama frelsi til þess 
að ná þroska og þeim, og það hefur reynzt, 
að þær hafa engu minni hæfilegleika til að bera 
en menn. Alstaðar og að sama skapi sem 
reynt hefur verið á dugnað kvenna í ríkisstjórn, 
að sama skapi hefur það reynzt, að þær voru 
stöðu sinni vaxnar. — 

Þessi sannleikur er samhljóða hinum áreiðanlegustu, 
almennu ályktunum, sem virðist mega 
gera samkvæmt reynslu þeirri, er vér höfum 
viðvíkjandi hinum sérstöku tilhneigingum, er konur 
hafa sýnt hingað til, og hæfilegleikum þeim, 
er einkenna þær; en reynsla vor er í þessu efni 
mjög ófullkomin. Eg tala eigi um, hvað konur 
munu verða framvegis; því að eins og eg 
hef þegar sagt optar en einu sinni, tel eg það 
dirfskulegt að skera úr, hvað konur samkvæmt 
hinum náttúrlegu hæfilegleikum þeirra eru eða 
eru ekki, geti orðið eða geti ekki orðið. Í stað 
þess, að láta þær ná frjálsum þroska, hefur þeim 
hingað til verið haldið í svo ónáttúrlegum böndum, 
að náttúrufar þeirra hlýtur, eins og gefur 
að skilja, að vera orðið mjög aflagað og ólíkt 
sjálfu sér, og enginn getur sagt með vissu, að 
hefði kvenmannsnáttúrunni verið leyft að velja 
stefnu sina á jafn-frjálsan hátt og karlmannsnáttúrunni 
er leyft það, og eigi hefði verið reynt 
til þess með íþrótt, að skapa hjá henni aðrar 
tilhneigingar en þær, er útheimtast samkvæmt 
skilyrðum mannfélagsins og eru sameiginlegar 
báðum kynjum, —  að þá mundi vera nokkur 
verulegur munur eða yfir höfuð að tala nokkur 
munur á eiginlegleikum og hæfilegleikum karla 
og kvenna. Eg skal bráðum sýna fram á, að 
jafnvel þar sem skýlausastur mismunur á sér stað, 
þá er honum þannig varið, að hann getur auðveldlega 
verið kominn af lífshlutföllunum án þess 
nokkur munur sé á náttúrlegum hæfilegleikum. 
Þó, ef vér skoðum konurnar eins og vér höfum 
þekkt þær af reynslunni, þá getum vér sagt um 
þær með meiri sanni en almennt er fólginn í 
því sem sagt er um þetta mál, að þær séu almennt 
bezt lagaðar fyrir allt verulegt (praktiskt). 
Þessi setning styðst við allt, sem mannkynssagan 
kennir oss um konur fyr og nú og styrkist 
eigi síður við almenna og daglega reynslu. Vér 
skulum líta á hið sérstaka gáfnalag, sem einkennir 
greindar konur. Hjá öllum þeim eru gáfurnar 
þannig, að þær gera konurnar lagaðar fyrir 
hið verulega (praktiska) og koma þeim til að 
keppa að því. Hvað eigum vér við, er vér eignum 
konum skarpa skoðunargáfu? Vér eigum við 
fljótan og réttan skilning á máli, sem fyrir liggur. 
Þessi eiginlegleiki á ekkert skylt við almennar 
reglur. —  Með skarpri skoðunargáfu komst 
enginn nokkurn tíma svo langt, að hann gæti 
stílað náttúrulögmal eða sett almennar skyldu- 
og skynsemisreglur. Slíkt kemur fram, er vér 
höfum safnað því hægt og vandlega, er vér höfum 
reynt, og borið það saman hvað við annað, 
en það er eigi venjulegt, að þeir menn eða þær 
konur, sem vér teljum hafa skarpa skoðunargáfu 
til að bera, beri af öðrum hvað þetta snertir, 
nema því að eins, að hin nauðsynlega reynsla 
sé slík, að þau geti aflað sér hennar sjálf. Því 
að það, sem kallast hvass skilningur hjá þeim 
gerir þau einkum fær um, að safna saman þeim 
almennu sannindum, er þeim gefst sjálfum kostur 
á að athuga. Þegar konur þá eru svo heppnar, 
að þær við lestur eða uppeldi hafa lært að 
þekkja niðurstöðuna af því, sem aðrir hafa reynt, 
eins vel og karlmenn eg segi „heppnar“, af 
því að einu konurnar, sem hafa þá þekkingu 
til að bera, að þær séu hæfar til að gegna einhverju 
miklu lífsstarfi, hafa lært af sjálfum sér), 
þá eru þær fremur en meiri hluti karlmanna 
gæddar helztu kostunum, er útheimtast til nýtilegra 
og heppilegra verklegra framkvæmda. Mönnum, 
sem hafa lært mikið, hættir til, að hafa 
skakkan skilning á máli því, er fyrir liggur; þeir 
sjá opt og einatt eigi hver er hinn verulegi 
mergur málsins í því, er þeir fást við, heldur 
hvers þeim hefur verið kennt að væntast. Þetta 
verður þeim konum sjaldan á, sem eru að nokkru 
nýtar. Hin hvassa skilningsgáfa þeirra hamlar 
því. Þótt maður og kona hafi jafn-mikla reynslu 
og jafn-mikla hæfilegleika yfir höfuð, sér konan 
almennt betur en maðurinn, hvað beinlínis liggur 
fyrir. Nú er þessi næma tilfinning fyrir því, 
sem er fyrir höndum, sá aðaleiginlegleiki, sem 
gáfan til að fást við hið verulega (praktiska) líf 
er komin undir, gagnstætt á sér stað við hugmyndalífið. 
Þeim, sem hefur ríkt hugsunarafl, 
ber að finna almennar reglur; að vinsa úr og 
greina í sundur hin sérstöku atriði, þar sem 
grundvallarreglunum verður komið við eða eigi, 
það er þeim bezt lagið, sem hefur opið auga 
fyrir hinu verulega (praktiska), og til þess eru 
konur, eins og þær eru nú, gæddar sérstökum 
hæfilegleika. Eg viðurkenni að engin góð, verkleg 
framkvæmd verður án grundvallarregla, og 
að konum er einkum gjarnt til að álykta allt of 
fljótt eptir reynslu þeirra sjálfra vegna þess, að 
hröð athugunargáfa er aðaleiginlegleiki þeirra; 
en þær eru engu síður reiðubúnar til að leiðrétta 
þessar hugmyndir sínar undir eins og reynslu 
þeirra opnast stærra sjónarsvið. Þessi annmarki 
mun hverfa undir eins og konum er gefinn kostur 
á, að afla sér reynslu mannkynsins, og almennrar 
þekkingar, og slíkt getur uppeldið veitt bezt. 
Konum skjátlast venjulega í því sama, sem vér 
sjáum að duglegum mönnum skjátlast í, sem 
hafa menntast af eigin rammleik; þeir sjá opt 
það, sem skólalærðir menn finna eigi, en þeir 
gera glappaskot af því, að þá vantar þekkingu 
til þeirra hluta, er aðrir hafa lengi þekkt. Eins 
og að líkindum ræður, hafa þeir aflað sér mikils 
fróðleiks, er til var fyrir þeirra tíma, annars 
mundu þeir alls eigi hafa komizt neitt áfram; 
en það, sem þeir vita, hafa þeir fengið í molum 
og fyrir sérstakar tilviljanir eins og konur 
gera.

Þessi tilhneiging, sem konur hafa til að fást 
við hið verulega, og það sem er fyrir höndum, 
leiðir þær opt í gönur, ef hún ræður eingöngu, 
en er jafnframt hin gagnlegasta vörn gegn gagnstæðri 
villu. Hinn mesti og einkennilegasti galli 
þeirra, sem hafa ríkt hugsunarafl, er sá, að þá 
skortir þennan eldfljóta skilning og þetta sívakandi 
auga fyrir því er fyrir liggur. Þess vegna 
gæta þeir opt og einatt eigi að því, hve mikil 
mótsögn er milli hinna ytri sanninda og hugsana 
þeirra sjálfra, og eigi nóg með það, heldur 
missa þeir algerlega sjónar á hinu rétta marki 
og miði hugleiðinga sinna og láta hugsunarríki 
sitt hlaupa með sig í gönur þangað, sem hvorki 
eru lifandi eða dauðar verur, meira að segja ekki 
hugsjónarverur, heldur svipir í manngerfi, sem 
orðnir eru til við frumspekilegar sjónhverfingar 
eða við tóma orðabendu; telja þeir þessa svipi 
aðalefnið, sem hin æzta og yfirgripsmesta heimspeki 
eigi að fást við, Naumast getur nokkuð 
verið þýðingarmeira fyrir mann, sem hefur hugmyndaríki 
og skoðandi gáfur og neytir eigi krapta 
sinna til þess að safna ávöxtum lífsreynslu sinnar, 
heldur til þess að sameina þá í huganum og 
að skýra þá með yfirgripsmiklum, vísindalegum 
sannindum eða almennum, siðferðislegum lögum, 
en að hugleiða slíkt í viðurvist andríkrar konu, 
þannig að hún geti dæmt um. Þetta er hinn 
allra bezti vegur til þess að halda hugsununum 
innan takmarka hins verulega og náttúrlega. 
Konum hættir sjaldan við að greina andlega undirstöðu 
hlutanna frá hlutunum sjálfum. Af því 
þeim er almennt gjarnara til að fást við hlutina 
sinn í hvoru lagi en saman, og af því þeim 
er mikið áhugamál um persónulegar tilfinningar, 
svo að þær fyrst af öllu, þegar um eitthvað 
praktiskt er að ræða, íhuga, hver áhrif það muni 
hafa á hlutaðeigendur, af þessu tvennu eru þær 
mjög ófúsar á, að reiða sig á hugleiðingar, þar 
sem eigi er gætt að hinu einstaka, en farið með 
hlutina, eins og þeir væru til fyrir einhverja ímyndaða 
veru, eitthvert heilafóstur, er ekki getur 
átt við neinar tilfinningar lifandi vera. Hugsanir 
kvenna eru þá jafn-gagnlegar til þess að 
skorða hugmyndir hugsunaríkra manna við hið 
verulega, eins og hugsanir manna til að gera 
hugmyndir kvenna yfirgripsmiklar og fjölhæfar. 
Hvað djúpsæi snertir, sem er nokkuð annað en 
ummál hugmyndanna, þá efast eg mjög um, að 
konur jafnvel nú á tímum standi þar á baki 
karlmönnum, þótt þær séu bornar saman við þá.— 

Ef hinir andlegu eiginlegleikar kvenna, jafnvel 
á því þroskastigi, sem þær eru nú á, geta 
orðið að svo miklu liði við rannsóknir í huganum, 
þá hafa þeir þó enn meiri þýðingu, þegar 
öllum hugleiðingum er lokið, og þegar undir því 
er komið að láta niðurstöðuna sjást í verkinu. 
Af áður greindum ástæðum, er konum, þegar 
þær eru bornar saman við menn, mjög ógjarnt 
til, að láta sér verða á hin sífelldu glappaskot 
mannanna: að halda fast við reglur sínar, þó 
þannig beri undir, að reglunum verði annað 
hvort alls eigi komið við, eða að sérstaklega 
verði að liðka þær til, ef þeim á að verða beitt.

Vér skulum gæta að hinni hvössu skilningsgáfu 
kvenna; er hún hið annað atriði, þar sem 
viðurkennt er, að duglegar konur beri af karlmönnum. 
Er það ekki einkum og sér í lagi þessi 
eiginlegleiki, sem gerir oss vel lagaða til verklegrar 
starfsemi? Þar sem til framkvæmda kemur, 
er allt komið undir fljótum úrskurði. Þar 
sem um hugleiðingar eingöngu er að ræða, er 
ekkert komið undir slíku. Sá, sem beitir hugsunaraflinu 
tómu getur beðið, getur haft tímann 
fyrir sér til þess að leggja allt niður með sér, 
getur safnað sýjum sönnunum; hann þarf eigi 
að bera kvíðboga fyrir því, að honum gefist 
eigi seinna meir færi til hugleiðinga sinna og 
þarf því eigi að gera enda á þeim allt í einu. 
Það er vissulega eigi gagnslaust í heimspekinni 
að geta ályktað eins vel og auðið er, þar sem fátt 
er til að byggja á; að búa sér til undirbúnings 
aðferð til þess að skýra hlutina samkvæmt sannindum 
þeim, er vér höfum öðlast fyrir reynslu, 
það er opt nauðsynlegt til þess að byggja á 
meiri rannsóknir. En þó má fremur kalla slíkan 
hæfilegleika gagnlegan en óhjákvæmilegan í heimspekinni, 
og til þessarar aukastarfsemi getur 
heimspekingurinn þurft eins langan tíma og til 
aðalstarfsins. Hann þarf eigi að vera leikinn í 
því að geta flýtt sér; hann þarf fremur að halda 
á þolinmæði til þess að fara hægt að öllu þangað 
til það, sem var lítt ljóst, er orðið fullljóst 
og þangað til getgátan er þroskuð og orðin að 
kenningu. Þeim hins vegar, sem fást við hið 
snögga og stopula, við einstök sannindi, en eigi 
við tegundir af sannindum, ríður eins mikið á 
að vera hraðir að hugsa, eins og að hafa mikið 
hugsunarmagn. Sá, sem eigi getur haft beina 
stjórn á hæfileikum sínum, þegar hann á að 
framkvæma eitthvað, er jafn-illa farinn og hann 
hefði eigi þessa hæfilegleika. Hann getur verið 
lagaður til að dæma um gerðir annara, en er 
sjálfur óhæfur til framkvæmda. Það er viðurkennt, 
að í þessu atriði hafa konur og þeir menn, 
sem líkjast konum mest í þessu tilliti, yfirburði 
yfir aðra. Menn, sem eru öðruvísi gerðir, fá 
opt mjög seint stjórn yfir hæfilegleikum sínum, 
hversu frábærir sem þeir eru því, hraða hyggju 
og snarræði til hyggilegra framkvæmda hafa 
þeir öðlast smátt og smátt; það er orðið til 
fyrir mikla kappsmuni og hefur smátt og smátt 
orðið að vana. —

Ef til vil mun verða sagt, að konur séu 
tauganæmari en menn, og því óhæfar til verklegrar 
starfsemi í öllu, sem eigi snertir heimilið, 
af því að þær séu hviklyndar og breytanlegar, 
láti allt of mikið stjórnast af snöggum 
innblæstri, vanti seigju og þol, séu óstöðugar og 
á báðum áttum, þegar þær eiga að neyta hæfilegleika 
sinna. Eg hygg, að hér sé upp talinn 
meiri hluti þeirra mótmæla, er almennt eru gerð 
gegn hæfilegleikum kvenna til alvarlegra, æðri 
sýsla. Mest af þessum göllum er eigi annað en 
of mikið tauganæmt fjör, sem eyðist, og mundi 
þess vegna hætta, ef þessum krapti væri beint 
gegn einhverju verulegu takmarki. Nokkuð af 
göllunum kemur af því, að þeir eru annaðhvort 
afvitandi eða óafvitandi örfaðir, vér sjáum sönnunina 
fyrir þessu af því, að móðursýki og öngvit 
hafa næstum fullkomlega horfið, síðan þeir 
hafa lagzt niður. Þegar fólk auk þess, eins og 
margar konur af æðri stéttum (þótt slíkt sé fágætara 
í Englandi en annarstaðar) er alið upp 
eins og nokkurs konar jurtahúsplöntur, og er 
haldið frá öllum styrkjandi umskiptum lopts og 
hita og er eigi vanið við nokkra sýslu eða æfingar, 
sem veita blóðrásinni og vöðvakerfinu líf 
og þroska, en taugakerfið og einkum þær taugar, 
er verða fyrir áhrifum geðshræringanna, 
verða að gegna óeðlilegu og stöðugu starfi, þá 
er það engin furða, þótt heilsufar þeirra kvenna, 
sem eigi deyja úr uppdráttarsýki, verði þannig 
með aldrinum, að það raskist við hinar minnstu 
innri eða ytri orsakir, og verði ófært til þess 
að þola alla líkamlega eða andlega vinnu, sem 
útheimtir stöðuga áreynslu. —  Á þessari veiklu 
ber eigi hjá þeim konum, sem eru aldar upp til 
þess að vinna fyrir brauði sínu, nema eins og 
eðlilegt er, þegar þær sitja fastar við einhverja 
innivinnu í lokuðum og óheilnæmum herbergum. 
Konur, sem í æsku hafa tekið þátt í hinu holla 
líkamsuppeldi og frelsi bræðra sinna, og seinna 
hafa eigi farið varhluta af hreinu lopti og hreifingu, 
eru sjaldan svo ákaflega tauganæmar, að 
þær geti eigi þess vegna tekið þátt í framkvæmdalífinu. 
Það er auðvitað, að það er til fólk af 
báðum kynjum, sem samkvæmt líkamsbyggingu 
sinni er mjög tauganæmt, og kveður svo rammt 
að því, að þessi tauganæmleiki einkennir og 
mótar allar lífshræringar þess. Þessi líkamsbygging 
er arfgeng eins og aðrir líkamseiginlegleikar, 
og kemur eigi síður fram á sonum en 
dætrum; þá er það mögulegt og sennilegt, að 
fleiri konur en menn erfi þetta næma skaplyndi. 
Setjum svo, að þessu sé þannig varið; þá spyr 
eg, hvort menn með næmum skapsmunum séu 
taldir óhæfir til þeirra starfa og embætta, sem 
menn eiga annars kost á? Ef þessu er eigi 
þannig varið, hvers vegna skyldum vér þá telja 
konur með sömu skapsmunum óhæfar til þeirra. 
Lundarfarseinkenni eru án efa innan vissra takmarka 
til fyrirstöðu framförum í sumum greinum, 
en koma að gagni í öðrum greinum, Þegar 
þannig ber við, að sýslan og lundernið eiga 
saman, og jafnvel stundum þótt því sé eigi þannig 
varið, þá sýna mjög tauganæmir menn, að 
jafnaði af sér frábæran dugnað. Þeir þekkjast, 
þegar til framkvæmda kemur, einkum á því, að 
þeir eru stundum færir um að sýna meira fjör 
og meiri ákafa en aðrir, og þess vegna er það, 
að þegar þeir vekjast til starfa á annað borð, 
þá er meiri munur á hæfilegleikum þeirra þá og á 
hæfilegleikum þeirra hversdagslega, en hjá öðrum 
mönnum; þá má svo að orði kveða, að þessir 
menn gangi fram af sér og vinni hæglega 
þá hluti, sem þeir annars eru alls eigi færir um. 
En þetta fjör er eigi nema hjá veikbyggðum 
mönnum að eins stundarfuni, sem hverfur undir 
eins og lætur eigi eptir sig neinar menjar, og 
sem eigi verður komið við, þar sem til fastrar 
og stöðugrar áreynslu kemur. Það er einmitt 
einkenni manna með næmum skapsmunum, að 
þeir eru færir um, að sýna langvinnt fjör, sem 
þolir langar raunir. Það er sama skapið og hjá 
góðum kappreiðarhesti, þegar hann hleypur og 
hægir ekki sprettinn fyr en hann dettur niður 
dauður. Það er þessu að þakka, að svo margar 
veikbyggðar konur hafa verið færar um, að 
sýna hina aðdáanlegustu staðfestu eigi að eins 
á bálinu, heldur við hinar löngu andlegu og 
líkamlegu píslir, er á undan fóru. Það er augljóst, 
að menn með þessu lundarfari eru einkum 
lagaðir til þeirrar forustu hjá mannkyninu, sem 
kalla mætti framkvæmdarvaldið. Af þessu efni 
eru gerðir miklir mælskumenn, ræðusnillingar og 
menn, sem geta haft mikil andleg áhrif á aðra. 
Það mætti ætla, að eigi væri hentugt fyrir stjórnfræðinga 
eða dómara að vera þannig gerðir. 
Það mundi vera hentugt ef sú ályktun væri 
rétt, að þeir menn, sem geti orðið æstir, hljóti 
þess vegna allt af að vera í æstu skapi. En 
þetta heyrir algerlega uppeldinu til. Mikil tilfinningasemi 
er skilyrði fyrir því og verkfæri til 
þess að stjórna sjálfum sér; en til þess verður 
að laga hana. Ef þetta er gert, þá veitir hún 
eigi að eins augnabliks-innblástur, heldur skapar 
hún hetjur með óbilandi vilja. Mannkynssagan 
og reynslan sýna, að menn með ofsalegustu 
skapi eru ósveigjanlegastir í skyldutilfinningum 
sínum, þegar ákafa þeirra er beint í þá 
stefnu. Sá dómari, sem kveður upp réttlátan 
dóm í þeim málum, þar sem tilfinningar hans 
bjóða honum stranglega að draga taum gagnstæðs 
málparts, finnur glöggt til þess sökum 
tilfinningamagns síns, að á honum hvílir skylda 
til að vera óhlutdrægur, og þess vegna verður 
honum auðið að sigrast á sjálfum sér. Hæfilegleikinn 
til þess að geta fyllzt háleitum guðmóði, 
sem hefur manninn upp yfir daglegt skapferli 
hans, hefur aptur áhrif á þetta daglega skapferli. 
Af þeim hvötum og hæfilegleikum, sem maðurinn 
finnur til í þessu afbrigðisástandi, skapast 
sú fyrirmynd, er hann ber tilfinningar sínar og 
athafnir saman við á öðrum tímum og metur 
þær eptir. Hin almennu áform hans mótast og 
lagast eptir augnablikum þeim, er hann fyllist 
þessum göfuga guðmóði, jafnvel þótt þessi áform 
sökum heilsufars mannsins geti breytzt 
fljótt. — 

Það, sem vér vitum um flokka manna og 
einstaka menn; sýnir eigi, að menn með því 
skapferli, er lýst hefur verið, séu að meðaltali 
óhæfari til að hugsa eða framkvæma, en menn 
sem eru kaldari og rólyndari. Frakkar og Ítalir 
eru vafalaust næmari að náttúrufari en germanskir 
þjóðflokkar, og ef þeir eru bornir saman 
við Englendinga, kveður vissulega miklu 
meir að geðshræringum hjá þeim í almennu og 
daglegu lífi. En hafa þeir þess vegna verið 
eptirbátar annara í vísindum, í pólitík, í löggjöf 
eða í hernaði? Það er sannað meir en nægilega, 
að Grikkir hinir fornu (og eptirmenn þeirra enn 
í dag) voru óstöðugastir af öllum þjóðflokkum. 
Það er óþarft að spyrja, í hverju þeir hafi 
ekki borið af öðrum. Það er líklegt, að Rómverjar, 
sem voru Suðurlandaþjóð eins og hinir 
hafi upphaflega verið eins skapi farnir. En fyrir 
strangan þjóðaraga urðu þeir eins og Spartverjar 
dæmi upp á gagnstæða þjóðernis-fyrirmynd 
og hinn mikli máttur náttúrlegra tilfinninga 
þeirra varð bezt augljós af þeim öflugu áhrifum, 
er þessar tilfinningar höfðu á hinar sjálfsköpuðu 
tilfinningar þeirra. Ef þessi dæmi sýna, hvað 
getur orðið úr hviklyndri þjóð, þá sjáum vér 
einna bezt, er vér lítum á Kelta í Írlandi, hvað 
verður úr slíkri þjóð, þegar ekkert er skeytt um 
hana; —  ef annars verður sagt, að eigi sé skeytt 
neitt um þjóð, þegar hún hefur öldum saman 
orðið að sæta þungum búsyfjum af óbeinum áhrifum 
vondrar stjórnar, af beinum áhrifum kaþólsks 
klerkavalds og af hreinni trú á kaþólska 
kenningu. Þess vegna má skoða lunderni Íra 
sem óhenntugt dæmi, en allt um það, hvaða 
þjóð hefur staðið Írum framar í því, að leiða 
fram menn með hinum ólíkustu og fjölhæfustu 
hæfilegleikum, undir eins og ástandið var nokkurn 
veginn þolanlegt? Á sama hátt og Frakkar 
í samanburði við Englendinga, Írar í samanburði 
við Svisslendinga, Grikkir og Ítalir í samanburði 
við germanskar þjóðir, þannig mun það að líkindum 
koma í ljós, að konur í samanburði við 
menn eru að meðaltali færar um að vinna hið 
sama með nokkrum mismun í þeim greinum, þar 
sem þær hafa sérstaklega frábæra hæfilegleika. 
En mér finnst eigi að minnsti efi geti leikið á 
því, að þær gætu framkvæmt þessa sömu hluti 
eins vel og karlmenn, ef uppeldi þeirra miðaði 
að því, að laga hina eðlilegu lundernisgalla þeirra 
í stað  þess að auka þá.  — 

Setjum samt svo, að andi kvenna sé að 
náttúrufari hvikulli, síður fær um að þola lengi 
sömu áreynslu, meir fallinn til þess að beita hæfilegleikunum 
við margt, en að fást við einn hlut, 
þangað til þar er náð eins mikilli fullkomnun 
og unnt er. Þetta getur verið satt um konurnar 
eins og þær eru nú, (þótt hér séu mörg 
og mikil afbrigði frá reglunni) og getur það 
gefið skýringu á því, hvers vegna þær hafa 
staðið að baki frábærum mönnum einmitt í þeim 
hlutum, þar sem komið er undir því, að sökkva 
sér niður í einhverja eina tegund af hugmyndum 
og störfum. En ef þessu er þannig varið, 
þá er allt um það þessi mismunur þannig lagaður, 
að hann snertir vissa yfirburði, ekki yfirburðina 
sjálfa eða hið verulega gildi þeirra, og 
auk þess er eptir að sanna það, að það sé reglulegt 
og eðlilegt ástand mannlegra hæfilegleika, 
jafnvel þótt þeir fáist við rannsóknir, að nota 
þannig eingöngu nokkuð af anda sínum, að 
sökkva sér þannig með öllu hugarmagni sínu 
niður í einn hlut, og leiða athygli að einu einstöku 
starfi. Eg hygg, að að því skapi sem andan 
þroskast í einstaka stefnu við þessa einangrun, 
að sama skapi missi hann mátt til þess 
að fast við önnur verkefni lífsins, og jafnvel 
þar sem um almenna hugsun er að ræða, þá er 
það föst hyggja mín, að andinn fái áorkað meiru 
ef hann hverfur opt að einhverju örðugu efni, 
en þótt hann búi stöðugt yfir því. Í öllu falli 
er, þegar til framkvæmda kemur, í öllum málum, 
frá hinu minnsta til hins mesta, miklu þýðingarmeira, 
að geta hlaupið fljótt úr einu efni 
í annað, án þess að hugurinn missi krapt sinn 
við þessi mörgu stökk, en hið gagnstæða, og 
þetta geta konur í fyllsta mæli einmitt vegna 
hviklyndis þess, sem þeim er álasað fyrir. Þær 
hafa það ef til vill að náttúrufari, en þær hafa 
það vissulega líka fyrir uppeldi og vana; því 
að allar iðjur kvenna eru fólgnar í því, að fást 
við einstaka hluti, lítilfjörlega og fjölbreytta, 
þar sem andinn getur eigi dvalið svipstund við 
hvern af þeim, en er neyddur til að hverfa að 
öðru, svo að þær verða að stela tíma frá þeim 
augnablikum, sem annars mundu eyðast til ónýtis, 
til að hugsa um málefni, er þurfa langa 
íhugun. Vér höfum opt og einatt tekið eptir 
hæfileka þeim, sem konur eru gæddar til þess 
að hugsa um málefni þeirra undir þeim kringumstæðum 
og á þeim tímum, þar sem næstum 
hver maður mundi þykjast afsakaður að reyna 
slíkt. Þótt andi konunnar eigi að eins við smámuni, 
veitir honum aldrei hægt að leyfa sjálfum 
sér að vera iðjulaus, eins og andi mannsins 
er svo opt, þegar hann hefur eigi nóg að gera 
við það, sem hann telur lífsiðju sína. Hin almenna 
sýsla í lífi konunnar er sýslan með allt 
mögulegt, og þessari sýslu linnir eigi fremur en 
jörðin getur hætt að snúast. — 

Menn segja: Líkskurðarfræðin sannar, að 
karlmenn hafi meiri sálargáfur en konur: þeir 
hafa stærri heila. Eg svara, að í fyrsta lagi er 
þetta mál mjög efasamt. Það er engan veginn 
sannað, að heili konunnar sé minni en heili karlmannsins. 
Ef menn geta einungis ráðið það af 
því, að líkami konunnar er almennt minni um 
sig en líkami karlmannsins, þá mundu ef til vill 
margar kynlegar ályktanir leiða af slíku einkenni. 
Hár og hraustlegur maður ætti eptir því að bera 
undarlega mikið af litlum manni hvað skynsemi 
snertir og fíll eða hvalur ætti að standa langtum 
framar en maður. Það er miklu minni munur á 
heilastærð manna en á líkamsstærð eða jafnvel 
höfuðstærð og hvorugt er unnt að ráða af 
öðru. Það er víst, að sumar konur hafa eins 
stóran heila og nokkur karlmaður. Eg veit af 
reynslu, að maður, sem hafði vegið marga mannsheila, 
sagði, að þyngsti heili, sem hann hefði 
hitt á, og jafnvel þyngri en heilinn í Cuvier (er 
áður var talinn þyngstur), væri konu heili einn. 
Því næst verð eg að geta þess, að hið nána 
samband milli heilans og sálargáfnanna þekkist 
enn ekki, heldur greinir menn mjög á um það. 
Vér getum eigi efast um það, að þau standa í 
mjög nánu sambandi. Heilinn er að vísu verkfæri 
hugans og tilfinningarinnar, og án þess að 
dvelja við hinn mikla ágreining, er enn ríkir 
um það, hverjir sérstakir hlutar heilans séu aðsetur 
hinna ýmsu hæfilegleika, þá viðurkenni eg, 
að það mundi vera afbrigði frá reglunni og afbrigði 
frá öllu, er vér vitum inn hin almennu 
lög lífsins og líffæranna, ef stærð heilans kæmi 
starfsemi hans alls eigi við, svo að líffæri þetta 
ætti eigi að gefa því meiri krapt, því stærra 
sem það væri um sig. En undantekningin og 
afbrigðin frá reglunni mundi verða öldungis eins 
mikil ef áhrif líffærisins í þessu tilfelli væri 
<i>einungis</i> komið undir stærð þess. Alstaðar þar 
sem starfsemi náttúrunnar er smágerð —  en smágerðust 
er starfsemi lífsins og þar af smágerðust 
starfsemi taugakerfisins —  þar eru hin ýmsu 
áhrif jafn-mikið komin undir ásigkomulagi líkamsfæranna, 
eins og undir stærð þeirra, og ef sjá 
má, hvernig verkfærið er af því, hve nákvæmt 
og smágert verk það vinnur, þá er mikil ástæða 
til að ætla, að heili Og taugakerfi kvenna sé 
smágerðara en heili og taugakerfi karlmanna. 
Vér skulum leiða hjá oss að tala um hinn almenna 
mismun á ásigkomulagi líffæranna, því 
að örðugt er að rannsaka það efni, en þó vitum 
vér í öllu falli, að þýðing líffæranna fer eigi 
að eins eptir stærð þeirra, heldur líka eptir 
starfsmagni þeirra, og að vér höfum nokkurn 
veginn áreiðanlegan mælikvarða fyrir þessu 
starfsmagni þegar vér gætum að, hve fjörug 
blóðrásin er í gegnum líffærið, þar sem það 
er mjög komið undir blóðrásinni bæði að það 
geti starfað vel og bætt upp það, sem það hefur 
misst. Oss mundi nú eigi koma á óvart 
þótt karlmenn að meðaltali bæru af kvenfólki 
hvað stærð heilans snertir, en kvenfólk bæri 
af karlmönnum hvað hraða blóðrasarinnar í heilanum 
snertir. Sú ætlun mundi vera mjög samhljóða þeim mismun, er vér sjáum nú á tímum 
að er á hugarstarfsemi beggja kynja. Sú niðurstaða, 
er vér fyrir samanburð gætum vænzt 
eptir að komast að af þessum mismun á líffærabyggingunni, 
mundi vera samkvæm nokkru af 
því, er vér almennt tökum eptir. Í fyrsta lagi 
yrðum vér að búast við, að sálarstarfsemi mannsins 
væri hægri. Hann mundi almennt eigi vera 
eins fljótur að hugsa og konur og tilfinningar 
hans eigi vera eins fljótar að vakna. Stórir líkamir 
þurfa lengri tíma til þess að komast í hreifingu 
en litlir líkamir. Hins vegar mundi heili 
mannsins, þegar hann væri tekinn til starfa á 
annað borð, geta unnið meiri vinnu. Hann mundi 
vera þolbetri til þess að starfa að því, sem hann 
byrjaði einu sinni á, honum mundi veita örðugra 
að skipta um störf; en hann mundi vinna 
lengur án þess að missa krapta og án þess að 
finna til þreytu. Og finnum vér eigi, að þar 
sem karlmenn bera mest af konum er í þeim hlutum, 
þar sem komið er undir því, að ríghalda 
sér við einhverja einstaka hugmynd og hugsa 
hana til hlítar, en konur gera það bezt sem á 
að gera fljótt? Heili konunnar verður fyr þreyttur, 
kraptar hans réna fyr; en eins og við er 
að búast, þegar kraptar hans eru þannig þrotnir, 
vinnst honum aptur fyr þróttur en heila 
karlmannsins Eg ítreka það, að þessar hugmyndir 
eru tómar ágizkanir; þær miða einungis 
að því, að birta rannsókninni braut. Eg hef 
þegar áður getið þess, að menn vita eigi enn 
með vissu, hvort það er verulegur, náttúrlegur 
mismunur á afli og stefnu sálargáfnanna hjá báðum 
kynjum, og því síður í hverju þessi mismunur 
er fólginn. Það er heldur eigi auðið að þekkja 
hann, meðan menn hafa kynnt sér svo lítt hið 
sálarfræðislega lögmál fyrir lundernis-myndun 
manna, og það jafnvel þótt menn hafi kynnt 
sér slíkt almennt, og geta því alls eigi enn á 
nokkurn hátt komið því við í einstökum tilfellum, 
og meðan menn hirða ekkert um hinar 
ljósustu ytri ástæður til lundarfarsmismunarins; 
þetta taka þeir eigi til greina, sem íhuga málið 
og sálarfræðis- og líffærafræðisskólar, 
sem ráða mestu, líta á slíkt með þóttafullri fyrirlitningu. 
Því að hvort sem þessir skólar leita 
að upprunanum til þess, sem einkum að greinir 
mannlegar verur í hinu líkamlega eða andlega, 
þá kemur þeim þó öllum saman um það 
að úthúða þeim, sem kjósa heldur að leita skýringar 
á slíkum mismun í hinum ýmsu hlutföllum, 
sem menn hafa búið við í mannfélaginu og 
í lífinu yfirhöfuð að tala.

Hinn venjulegi skilningur á náttúrufari kvenna 
eru tómar allsherjarímyndanir, byggðar á reynslu; 
hann er orðinn til án þess að heimspeki eða 
rannsókn sé tekin til hjálpar, en styðst við hin 
og þessi atvik, er fyrst verða fyrir, kveður svo 
hlægilega mikið að þessu að almenningsskilningurinn 
á náttúrufari kvenna er mismunandi í 
hinum ýmsu löndum og fer eptir því, hvert tækifæri 
konur, sem lifa í hverju landi, samkvæmt 
skoðunum og ásigkomulagi mannfélagsins í landinu, 
hafa fengið til þess að framast eða eigi í 
einhverja stefnu. Austurlandamenn ætla, að konan 
sé að náttúrufari afar-munaðargjörn, þess vegna 
eru konur grimmilega svívirtar í indverskum ritum. 
Englendingar ætla almennt, að þær séu 
kaldar að náttúrufari. Orðtækin um hverflyndi 
kvenna eru að mestu leyti frakknesk að uppruna 
og hafa myndast á undan og eptir það, að 
Franz I. gerði hinar alkunnu vísur. Í Englandi 
heyrist almennt, að konur séu langtum stöðuglyndari 
en karlmenn. Hverflyndið hefur nefnilega 
í Englandi lengur en í Frakklandi verið 
skoðað sem niðurlæging fyrir konuna, og enskar 
konur eru þar að auki miklu meir háðar almenningsálitinu 
en frakkneskar konur. Hér má 
snöggvast drepa á það, að Englendingar eru 
einkum og sér í lagi illa farnir, þegar þeir eiga 
að dæma um, hvað er náttúrlegt eða eigi, og 
það eigi einungis konum, heldur líka karlmönnum 
og fólki yfir höfuð, að minnsta kosti ef þeir 
hafa reynslu sína eingöngu úr Englandi; því að 
til er enginn staður, þar sem mannleg náttúra 
hefur haldið jafn-fáum upphaflegum einkennum 
sínum eins og þar. Bæði í góðum og illum 
skilningi eru Englendingar komnir fjær hinu 
náttúrlega ástandi sínu en nokkur önnur nútímaþjóð. 
Fremur en nokkur önnur þjóð eru þeir 
afkvæmi menntunar og aga. England er það 
land, þar sem mannfélagsaganum hefur tekizt 
bezt fremur að bæla niður allt, sem gat orðið 
honum til fyrirstöðu, en að bugast á því. Fremur 
en nokkur önnur þjóð fara Englendingar eptir 
reglunum, eigi að eins í framkvæmdum, heldur 
í tilfinningum sínum. Í öðrum löndum getur 
hin tillærða, opinbera meining eða mannfélagskrafan 
einnig ráðið meiru, en fýsnir einstaklingseðlisins 
má þó ávallt sjá undir okinu og þær 
veita því opt mótspyrnu: reglan getur mátt sín 
meir en eðlið, en eðlið helzt þar samt enn við. 
Í Englandi hefur reglan að miklu leyti skipað 
sess náttúrunnar. Mestum hluta lífsins er varið 
eigi til þess að fara eptir fýsn sinni, þannig að 
láta regluna takmarka hana, heldur til þess að 
hafa enga aðra fýsn en þá, að fara eptir reglu. 
Nú hefur þetta eflaust sína kosti, en því fylgir 
einnig afarmikill ókostur; meðal annars veldur 
það því, að Englendingurinn verður mjög óhæfur 
til þess að dæma samkvæmt eigin reynslu 
um upphaflegar tilhneigingar manneðlisins. Athugendur 
í öðrum löndum gera sig seka í misjöfnum 
villum. Englendingurinn þekkir eigi 
manneðlið, Frakkinn hefur fordóma um það. 
Englendingnum skjátlast <i>negativt</i>, Frakkanum 
<i>positivt</i>. Englendingurinn ímyndar sér, að hlutir 
séu eigi til, af því að hann sér þá aldrei, 
Frakkinn ímyndar sér, að þeir hljóti að vera 
alstaðar til og nauðsyn beri til þess, af því að 
hann sér þá. Englendingurinn þekkir eigi manneðlið, 
af því að hann hefur ekki haft neitt tækifæri 
til þess að athuga það, Frakkinn þekkir almennt 
mikinn hluta þess, en skjátlast opt, af því 
að hann hefur að eins séð það rangfært og afmyndað. 
Fyrir báðum hefur hin íþróttlega mynd, 
sem mannfélagið hefur gefið hinum athugaða, 
breitt hulu yfir hinar eðlilegu tilhneigingar hans, 
með því að nema burt eða ummynda manneðlið. 
Í öðru tilfellinu eru að eins eptir litlar leifar 
af manneðlinu, sem unnt er að kynna sér, í 
hinu tilfellinu er meira af eðlinu, en hefur þroskast 
í allar aðrar stefnur en þær, sem það mundi 
hafa kosið sér, hefði það getað náð frjálsum 
þroska.

Eg hef sagt, að nú á tímum er eigi unnt 
að vita, hve mikið af hinum andlega mismun 
milli manns og konu er eðlilegt og hve mikið 
íþróttlegt, eigi heldur, hvort það er yfir höfuð 
nokkur eðlilegur mismunur, eigi heldur, hvort 
eðlilegt lundarfar mundi koma í ljós, væru allar 
íþróttlegar orsakir til mismunarins afnumdar. 
Það er því eigi ætlun mín að freista þess, 
sem eg hef lýst yfir, að eigi væri unnt, en efi 
útilokar eigi tilgátur, og þar sem eigi er auðið 
að öðlast vissu, getur þó gefizt nokkur kostur 
á að komast að nokkrum líkum. Fyrsta atriðið, 
uppruninn til mismunar þess, er á sér stað, 
er hægast aðgöngu fyrir hugsunina; eg ætla 
að freista þess, að nálgast það á hinn eina hátt, 
er auðið er, með því að grennslast eptir áhrifum 
ytri orsaka á hugarfarið. Vér getum eigi 
einangrað mann frá þeim hlutföllum, er hann 
lifir í, til þess þá að komast eptir með tilraunum, 
hverja stefnu þroski hans eptir eðli sínu 
mundi hafa tekið, en vér getum rannsakað, hvað 
þessi maður er, og hver lífshlutföll hans hafa 
verið, og hvort þau hafa getað gert manninn að 
því sem hann er orðinn.

Vér skulum nefna hið einasta átakanlega atriði, 
er vér sjáum, þegar vér gætum að, þar sem 
konan í snöggu áliti stendur skör lægra en maðurinn, 
þótt því sé sleppt, að hún hefur minni 
líkamskrapta. Í heimspeki, í vísindum, í íþróttaverkum 
hafa engin frábær snilldarverk legið 
eptir konur. Er unnt að skýra þetta án þess 
að ímynda sér, að konur séu eptir eðli sínu óhæfar 
til þess að afreka slíkt?

Í fyrsta lagi höfum vér heimild til þess að 
spyrja, hvort reynslan hafi veitt oss nægilega 
undirstöðu, til þess að byggja á henni ályktun. 
Það eru naumast þrír mannsaldrar síðan að 
kvenfólk, að einstökum konum undanskildum, 
hefur farið að reyna hæfilegleika sína í heimspeki, 
vísindum eða íþróttaverkum. Það er fyrst 
hjá núlifandi kynslóð, að tilraunir þessar eru orðnar 
nokkuð margar, og þær eru jafnvel nú mjög 
fáar í öllum öðrum löndum en Englandi og Frakklandi. 
Ályktað eptir beinum líkum er það 
vafasamt, hvort búizt verði við því, að á þessu 
tímabili bæri á anda, gæddum frábærum gáfum 
til hugsana eða skapandi íþróttaverka, meðal þeirra 
kvenna, er tilhneiging höfðu í þá stefnu og jafnframt 
stöðu, er gerði þeim það unnt að helga sig 
þessum störfum. Á öllum þeim starfsviðum, þar sem 
þær hafa haft nauðsynlegan tíma, einkum þar, sem 
þær hafa unnið lengst, nefnilega í bókmenntum 
(bæði í bundnu og óbundnu máli), hafa 
konur, þótt þær hafi eigi náð æzta sessi, 
unnið sér fullt svo fríða og marga frægðarsveiga, 
sem búast mátti við, þá er litið var á tímalengdina 
og viðurkeppenda-fjöldann. Þá er vér færum 
oss aptur í aldirnar, þá er mjög fáar konur 
reyndu sig, heppnuðust tilraunir nokkurra af 
þessum fáu konum ágætlega. Grikkir hafa jafnan 
talið Sapho með hinum miklu skáldum sínum, 
og vér höfum heimild til þess að ætla, að 
Myrtis, er sagt er, að hafi kennt Pindar, og Korinna, 
sem fimm sinnum gat sér meira lof í skáldskap 
en hann, hafi átt skilið að jafnast við þetta 
mikla nafn. Aspasia hefur eigi látið eptir sig 
neitt heimspekilegt rit, en vitum vér eigi, að 
Sókrates gekk til hennar til þess að njóta fræðslu 
hennar og viðurkenndi sjálfur, að hann hefði 
haft gagn af því?

Ef vér lítum á þau verk, er á nýrri tímum 
liggja eptir konur, og berum þau saman við 
verk karlmanna bæði í bókmenntum og í listum, 
þá er það einkum í einu atriði, að hinir minni 
hæfilegleikar kvenna, er vér tökum eptir, koma 
fram, og er það atriði að vísu eptirtektavert: 
það er skortur á frumleik. Eg tala eigi um 
fullkominn skort á frumleik, því að sérhver 
framleiðsla, sem er nokkurs virði, er að vissu 
leyti frumleg, er undir komin hjá framleiðanda 
sjálfum og er ekki eptirmynd af neinu öðru. 
Frumlegar hugsanir, ekki lántöku hugsanir, heldur 
hugsanir, sprottnar af eigin athugunum eða 
eigin anda hugsandans, af þeim er yfirgnæfanlega 
mikið í ritum kvenna. En þær hafa 
enn eigi komið fram með neina af þeim hinum 
miklu og lýsandi nýju hugmyndum, er 
valda byltingar-tímabilum í sögu hugans, eigi 
heldur hafið neina af þeim hinum gersamlega 
nýju stefnum í listinni, er opna heilt <i>sjónarsvið</i> 
af mögulegri fegurð, er menn óraði eigi áður fyrir, 
og grundvallað með því nýjan skóla. Framleiðsla 
þeirra byggist optast nær á hugsanahöfuðstól, 
er þegar var fenginn, og það sem þær 
skapa fjarlægist eigi þær fyrirmyndir, sem þegar 
má finna fyrir sér. Það eru þessháttar <i>vanefni</i>, 
er lýsa sér í verkum þeirra, því að í gagnrekstri 
hugmyndarinnar í einstökum atriðum og 
í fullkomleika stílsins standa þær eigi karlmönnum 
á baki. Þeir af skáldritasmíðum vorum, er 
standa fremst með tilliti til samsetningar og 
meðferðar á einstökum atriðum, hafa að mestu 
leyti verið konur; og það er eigi til á öllum 
nýrri bókmenntum snilldarlegri orðbúningur fyrir 
hugann en ritháttur frú de Staël, eigi heldur 
í algerlega listfræðilegu tilliti neitt, sem ber af 
því óbundna máli, er George Sand ritar, því að 
ritháttur hennar hefur önnur eins áhrif á taugakerfið, 
eins og <i>samhljómslag</i> eptir Haydn eða 
Mozart. Öflugur frumleiki í grundvallarskoðun er, 
eins og eg hef sagt, það sem konum einkum er áfátt, 
og vér skulum því grennslast eptir, hvort 
nokkur vegur sé til að skýra þennan ófullkomleik.

Hvað fyrst snertir einungis hugsun, þá verðum 
vér að muna eptir því, að á öllum sagna- 
og menningartímunum, þá er unnt var að öðlast 
mikinn og arðsaman nýjan sannleika með andríki 
eingöngu, þótt lítil fræðsla færi á undan og 
lítill menntunarforði væri fyrir, allan þann tíma 
fengust konur alls eigi við hugleiðingar. Frá 
tímum Hypatiu fram að siðabótinni er hin nafnfræga 
Héloise næstum hin eina kona, er unnt 
var að gefa sig við slíkri sýslu, og vér vitum 
ekki, hversu mikillar heimspekigáfu mannkynið 
hefur í misst við ógæfu hennar. Frá þeim tíma 
þá er fleiri konum hefur verið unnt að sökkva 
sér niður í alvarlegar hugleiðingar, hefur frumleiki 
aldrei verið mögulegur með hæfilegum 
kostum. Allar þær hugsanir, er öðlast má eingöngu 
fyrir krapt meðfæddra hæfilegleika, eru 
fyrir löngu fengnar, og frumleik í orðsins æðri 
merkingu er nú naumast nokkru sinni unnt að 
öðlast, nema fyrir þá andans menn, sem hafa 
leitað sér undirbúningsmenntunar með erfiðismunum, 
og sem þekkja til hlítar niðurstöðu hugleiðinga 
þeirra, er á undan hafa farið. Það er, 
að því er eg ætla, Maurice, sem hefur getið 
þess, að hinir frumlegustu hugsanskörungar séu 
nú á dögum þeir, sem bezt og vandlegast hafi 
þekkt hugmyndir fyrirrennara sinna og framvegis 
mun það ætíð verða þannig. Hvern steinn á 
bygginguna verður nú að setja ofan á svo marga 
aðra, að langur tími hlýtur að ganga til þess að 
klifra upp og hefja upp byggiefnið fyrir sérhvern 
þann, er vil taka þátt í verkinu á hinu núverandi 
þroskastigi. Hversu margar konur skyldu 
það vera, sem hafa getað komið slíkri aðferð 
við? Frú Sommerville er nú á tímum ef til 
vill sú eina kona, sem kann svo mikið í stærðfræði, 
sem út heimtist til þess að gera merka, stærðfræðislega 
uppgötvun. Er það nokkur sönnun 
fyrir minni hæfileikum konunnar að hún hefur 
ekki borið auðnu til, að vera ein af þeim tveim 
eða þrem persónum, sem um hennar æfidaga 
hafa gert nafn sitt frægt fyrir einhverja eptirtektaverða 
framför í vísindunum? Síðan ríkishagfræðin 
varð að vísindagrein, hafa alls tvær 
konur haft næga þekkingu á henni til þess að 
gefa út nytsöm rit um viðfangsefni hennar; um 
hve marga af hinum ótallegu rithöfundum af 
karlmönnum, er á sama tíma hafa ritað um hana, 
er unnt að segja meira, og halla þó eigi á sannleikanum? 
Hafi engin kona enn verið mikill 
sagnfræðingur, hvaða kona hefur þá haft nauðsynlegan 
lærdóm til þess að verða það? Sé 
engin kona mikill málfræðingur, hvaða kona hefur 
þá numið sanskrít, slavnesku, gotnesku í Ulfilas 
eða persnesku í Zend-Avesta? Jafnvel í 
praktiskum málefnum vitum vér allir, hversu lítið 
fáfróðir vitmenn hafa að þýða. Þeir uppgötva 
af nýju fyrsta grundvöllinn til þess, sem 
þegar fyrir löngu hefur verið uppgötvað og fullkomnað 
af fjölda fundningsmanna. Þegar konur 
fyrst hafa notið þeirrar undirstöðufræðslu, sem 
sérhver karlmaður verður nú að hafa til þess að 
geta verið frumlegur í ströngum skilningi orðsins, 
þá er tíminn kominn til þess af reynslu að 
dæma um hæfileika þeirra til frumleika.

Án efa ber það opt við, að manni, sem 
eigi hefur með kostgæfni eða að neinu leyti til 
hlítar kynnt sér hugmyndir annara um eitthvert 
málefni, hugkvæmist ýmislegt nýtt af náttúrlegri 
skarpgreind, sem hann getur leitt í ljós, en ekki 
sannað, en þó getur það, er það nær þroska, 
aukið talsverðu við mannlega þekkingu. En 
jafnvel í þessu tilfelli er eigi unnt að færa sér 
slíkt í nyt eður láta það njóta réttar síns fyr en 
aðrir, sem hafa fengið nauðsynlega frumþekkingu, 
taka það fyrir, rannsaka það og setja á 
það vísindalegt eður raunhæft snið og skipa 
því sinn sess meðal sanninda þeirra, er heimspekin 
og náttúruvísindin hafa orðið að njótandi. 
Er það ætlun manna, að konur hafi eigi slíkar 
góðar hugmyndir. Sérhver gáfuð kona hefur 
þær svo hundruðum skiptir. En þær glatast að 
mestu sökum þess að þær vantar eiginmann eða vin, 
sem hefur til að bera aðra þekkingu, sem eingöngu 
veldur því, að hugmyndir þessar geti 
orðið metnar, og komist fyrir almenningssjónir, 
og jafnvel þótt þannig fari, eru þær almennt 
taldar hans hugmyndir. Enginn getur sagt, hve 
margar af hinum frumlegustu hugsunum, sem rithöfundar 
af karlkyni hafa komið fram með, eru 
konum að þakka, og á rithöfundurinn eigi aðra 
hlutdeild í þeim en þá, að hann hefur reynt þær 
og gefið þeim meiri víðáttu. Ef eg má dæma 
eptir eigin reynslu, er mörgum hugmyndum 
þannig varið. — 

Ef vér nú snúum oss frá hreinni hugsan 
að bókmenntum í þrengra skilningi, þá liggur 
mjög nærri ástæðan til þess, að kvenna-bókmenntirnar 
eru eptirlíking af ritsmíðum karlmanna 
í grundvallarskoðunum og aðalblæ. Hvers vegna 
voru rómversku bókmenntirnar eptirlíking af 
grísku bókmenntunum í stað þess að vera frumlegar, 
eins og ritdómendur hafa svo opt sagt 
oss frá? Hreint og beint þess vegna að Grikkir 
voru fyrri. Ef konur hefðu lifað í öðru landi 
en karlmenn og hefðu aldrei lesið nein rit þeirra, 
mundu þær hafa bókmenntir fyrir sig. Nú hafa 
þær ekki skapað neinar bókmenntir, af því að 
þær fundu þegar fyrir sér þroskaðar bókmenntir. 
Ef þekkingin til fornlistarinnar hefði staðið 
óhögguð, eða ef endurfæðingar-tímabilið hefði 
runnið upp áður en gotnesku kirkjurnar voru 
byggðar, mundu menn aldrei hafa byggt þær. 
Vér sjáum að eptirlíking fornaldarbókmenntanna 
í Ítalíu og Frakklandi dró skyndilega úr hinum 
frumlega þroska, er þegar var byrjaður. Allar 
konur, sem rita, hafa lært af miklum rithöfundum 
af karlkyni. Fyrstu verk málara, þótt hann 
væri Rafael sjálfur, er eigi auðið að þekkja frá 
verkum kennara hans að sniðinu til. Jafnvel 
Mozart birti eigi í fyrstu verkum sínum hinn 
volduga frumleik sinn. Þar sem þurfa ár 
til fyrir velgáfaðan einstakling, þá útheimtast 
heilar kynslóðir fyrir fjöldann. Ef ritsmíði kvenna 
sem heild er ákvörðuð til þess að bera á sér 
annað snið en ritsmíði karlmanna, sökum einhvers 
mismunar í náttúrlegum tilfinningum þeirra, 
þá er nauðsyn á miklu lengri tíma en liðinn er, 
til þess að þær geti firrst áhrif fyrirmynda þeirra, 
er þegar eru til, og farið sína leið eptir eigin 
hvötum. En þótt það, að því er eg hygg, muni 
koma í ljós, að eigi sé nein náttúrleg tilhneiging, 
sem sé sameiginleg konum og greini anda þeirra 
frá anda karlmanna, þá mun engu að síður hver 
einstök kona, sem ritar, hafa sína sérkennilegu 
tilhneigingu, sem á vorum tímum er niðurbæld 
af venjum og fyrirmyndum. Það munu hverfa 
margar kynslóðir, áður en sérkennileiki kvenna 
hefur náð nægilegum þroska, til þess að spyrna 
á móti þessum áhrifum. — 

Það er í fögrum listum í eiginlegum skilningi, 
að sönnun sú fyrir minni frumlegum eiginlegleikum 
hjá konum, sem er auðsæ í fyrsta áliti, 
virðist vera öflugust, þar sem almenningsálitið, 
(að því er sagt er) útilykur þær eigi frá 
þessum listum, heldur öllu fremur örfar þær til 
þess að gefa sig við þeim og þar sem uppeldi 
þeirra, einkum meðal ríkari stéttanna, er næstum 
eingöngu helgað þessu starfsviði. Samt komast 
konur í þessari grein fremur en í mörgum öðrum 
greinum skammt í samanburði við hin mestu 
fullkomnunarstig, er karlmenn hafa náð. Þessum 
vanefnum til skýringar þarf samt eigi að 
bera fyrir aðra ástæðu, en hinn velþekkta sannleik, 
sem hefur enn meiri þýðingu í fögrum 
listum en annars, að þeir, sem iðka greinina, 
standa langt um framar en þeir, sem fást við 
hana að gamni sínu. Næstum allar konur af 
æðri stéttunum fá meiri eða minni tilsögn í 
einhverri af hinum fögru listum, þó eigi líkt því 
svo djúptæka tilsögn, að þær geti lifað af því, 
eða náð í stöðu í mannfélaginu. Listiðkendur 
af kvennkyni iðka listirnar að gamni sínu. Undantekningarnar 
eru þeirrar tegundar, að þær 
styrkja hinn almenna sannleik, sem í þessu er 
fólginn. Konur læra sönglist, en ekki til þess 
að búa til lög, heldur að eins til þess að æfa 
hana. Hin eina af fögrum listum, er konur iðka 
sem atvinnuveg og aðalstarf, er sjónleiksíþróttin, 
og í henni eru þær jafningjar karlmanna, ef þær 
standa þeim ekki framar. Til þess að vera réttlátur 
í samanburðinum, yrði að jafna saman íþrótt-smíðum 
kvenna, og íþrótt-smíðum þeirra karlmanna, 
sem eigi hafa gert íþróttina að lífsiðn sinni. 
Hvað sönglagasmíði snertir hafa t. d. konur vafalaust 
látið eptir sig liggja jafn-góð verk eins og þeir 
af karlmönnum, er fengist hafa við slíkt að gamni 
sínu. Það eru nú á tímum fáar konur, já, mjög fáar, 
sem gera málaraíþróttina að lífsiðn sinni, en þessar 
konur sýna allt það listhæfi, sem vænta mátti. 
Jafnvel karlmenn hafa (með virðingu fyrir hinum 
fræga fagurfræðing vorum Jóni Ruskins) eigi 
á þessum síðustu öldum gert neina mannsmynd, 
sem telja megi í fyrstu röð, og þess mun lengi 
að bíða, að þeir geri það að nýju. Orsökin til 
þess að gömlu málararnir báru svo mjög af nútímamálurunum, 
er sú, að svo mikill sægur stórgáfaðra 
manna fékkst þá við málara-íþróttina. 
Á fjórtándu og fimmtándu öldinni voru ítalskir 
málarar hinir fullkomnustu menn á sínum tíma. 
Hinir mestu af þeim voru menn með hinni víðtækustu 
þekkingu og hæfilegleikum, sem afbragðsmenn 
Grikklands. En á þeim tímum voru 
hinar fögru listir í augum þjóðarinnar hið virðulegasta, 
sem auðið var að verða frábær í; þær 
veittu iðkendum sínum þann heiður, sem nú á 
tímum að eins hernaður og stjórnkænska megnar 
að afla mönnum, gerðu þá að vildustu kunningjum 
konunga og að jafningjum æztu aðalsmanna. 
Nú á tímum hafa þannig gerðir menn 
annað mikilvægara starf af hendi að leysa sér 
til heiðurs og nútímamönnum til gagns en að 
mála, og það er að eins endrum og sinnum að 
menn eins og Reynolds og Turner helga líf sitt 
íþróttinni (en eigi geri eg kröfur til þess, að 
dæma um hinn tilfærilega sess, er þessir menn 
skipa meðal mikilla listamanna). Sönglistin er 
íþróttagrein mjög ólík þessum listum, hún útheimtir 
eigi sama almenna andakrapt, en virðist 
fremur háð sérstökum eðlisgáfum, og það getur 
því virzt, sem það gegni furðu, að enginn af 
miklum sönglagasmiðum hefur verið kona. En 
jafnvel þessar eðlisgáfur útheimta, til þess að 
geta orðið að nægu liði við stór verk, nám, 
sem verður að verja til allri æfinni. Hin einu 
lönd, sem átt hafa frábæra lagsmiði, er Þýzkaland 
og Ítalía; eru það lönd, þar sem konur 
bæði með tilliti til almennrar og sérstakrar menntunar 
hafa staðið langt að baki konum á Englandi 
og Frakklandi, því að þær fá almennt (og 
eru það engar ýkjur) mjög lítilfjörlegt uppeldi 
og glæða yfir höfuð naumast neinn af andans 
æðri hæfilegleikum. Í þessum löndum skiptir 
tala þeirra karlmanna hundruðum, meira að segja 
að líkindum þúsundum, sem þekkja grundvallarreglur 
sönglagasmíðinnar, en tala kvenmanna, 
sem þekkja þær, ekki nema tugum, svo að hér 
verður aptur að réttu hlutfalli eigi búizt við að 
finna meira en eina frábæra konu af hverjum 
fimmtíu frábærum mönnum, og á þremur síðustu 
öldunum hafa eigi verið meir en fimmtíu miklir 
sönglagasmiðir, hvorki á Þýzkalandi eða Ítalíu.

Það eru til aðrar ástæður en þær, er nú 
hafa verið taldar, sem stuðla að því að skýra 
það, hvers vegna konur standa karlmönnum að 
baki, jafnvel í þeim störfum, sem standa opin 
bæði körlum og konum. Í fyrsta lagi hafa mjög 
fáar konur tíma til þeirra. Þetta getur virzt 
gagnstætt reynslunni; það er vafalaust raunhæfi 
í mannfélaginu. Fremur öllu öðru þarf sérhver 
kona að verja tíma til ýmissa praktiskra smásýslana 
og ljá þeim rúm í anda sínum. Heimilisstjórnin, 
umhyggjan fyrir útgjöldum heimilisins 
fær að minnsta kosti einni konu á hverju 
heimili nóg að starfa, venjulega þeirri, sem hefur 
öðlazt andlegan þroska og aflað sér nokkurrar 
reynslu, nema því að eins að heimilið sé 
nógu ríkt, til þess að geta falið slíkt einhverju 
hjúanna og staðizt þá sóun og þau vandræði, sem 
í þessu tilfelli er óaðgreinanlegt frá búsýslunni. 
Heimilisstjórnin er, jafnvel þótt hún útheimti eigi 
mikla vinnu, ærið örðug fyrir andann; hún útheimtir 
stöðuga aðgæzlu, auga, sem eigi dylst 
neitt, og leggur hún hvern dag og hverja klukkustund 
fyrir menn fyrir séðar og ófyrirséðar spurningar 
til rannsóknar og úrlausnar, og getur sá, 
sem úrlausnar-ábyrgðin hvílir á, naumlega hrakið 
þær burt úr huga sér. Þegar kona er af 
þeirri stétt eða í þeirri stöðu, að henni leyfist 
að hliðra sér hjá þessum skyldum, er það þó 
enn hlutverk hennar, að sjá um samband alls 
heimilisins við aðra út í frá og samfélag þess 
við þá: í stuttu máli, það sem kallað er samkvæmislífið. 
Því minni tíma sem hún þarf að 
verja til hinna skyldnanna, því meiri tíma ver 
hún til þessa. Miðdegissamsæti, samsöngva, 
kvöldsamsæti, árdegis-heimsóknir, bréfritanir má 
telja meðal þessa. Og með öllu þessu hefur 
enn eigi verið talin hin æzta skylda, sem 
mannfélagið eingöngu leggur konunni á herðar, 
er það sú: að vera elskuverð. Gáfuð kona af 
æðri stéttunum þarf næstum á öllum sálargáfum 
sínum að halda til þess að öðlast yndislegt viðmót 
og halda því og til þess að iðka viðræðuíþróttina. 
Og ef vér lítum á ytri hlið málsins, 
þá hlyti eingöngu hið mikla og stöðuga sálarafl, 
er allar konur, er meta mikils að klæðast 
fagurlega (eg tala eigi um þær, sem klæðast 
prjállega, heldur um þær, sem klæðast smekkvíslega, 
og bera skyn á hvað eðlilegt er og á 
við samkvæmt venjunni) —  þá hlyti það sálarafl, 
sem allar þessar konur verða að beita við 
búning sinn og stundum við búning dætra sinna 
að hafa getað komið þeim góðan spöl áleiðis 
til þess að ná allmiklum framförum í íþróttum, 
vísindum eða bókmenntum, ef þær hefðu eigi 
eytt þessu sálarafli til ónýtis með því að leita 
að svo miklu lítilfjörlegra marki[* Það virðist vera sami sálarhæfilegleiki, er veldur því, að menn 
geta fundið upp og öðlazt hugmyndina um það, hvað er fagurt eða rétt 
hvað snertir skraut og æðri verkefni íþróttarinnar. Það er sama fullkomnunarhugmyndin, 
en að eins beitt á minna starfsviði. Tökum sem 
dæmi sundurgerð í fatasniði, þar sem þó er viðurkennt, að sé til góður 
og slæmur smekkur. Stærð hverrar einstakrar flíkur breytist, en samt er 
aðalsniðið hið sama; það er stöðugt sama flíkin með tilfærilega fastri 
fyrirmynd, samkvæmt vissu augnamiði við þessa fyrirmynd er sundurgerðin 
neydd að styðjast. Þeim sem bezt tekst að finna slíkt upp eða 
klæðir sig með mestri smekkvísi, hann mundi að líkindum, ef hann hefði 
helgað þýðingarmeira viðfangsefni sömu skarpgreind, hafa sýnt jafnt 
listfengi eða öðlazt sama ágæta fegurðarsmekk í miklu meiri mæli. (Sir 
Josuha Reynolds' Discourses, Disc. VII.).].

Til þess að það væri unnt, að þær af þessari 
mergð af smásýslunum, sem hafa verið gerðar 
stórar fyrir þær, hefðu afgangs annaðhvort 
miklar tómstundir eða nægilegt þrek og sálarfrelsi 
til þess að iðka vísindi og listir, yrðu þær 
að hafa yfir að ráða miklu meiri upphaflegum 
framkvæmdar-þrótt en mestur þorri karlmanna. 
En ekki er nóg með þetta. Þótt vér sleppum 
hinum reglulegu skyldum, sem hvíla á konunni, 
þá er búizt við því og heimtað af henni, að 
sérhver maður skuli sífellt hafa yfir hæfilegleikum 
hennar að ráða. Ef karlmaður hefur eigi 
einhverja lífsstöðu, sem tryggir hann gegn þess 
konar kröfum, en hefur að eins eitthvert verk 
að inna af hendi, þá styggir hann engan, þótt 
hann verji til þess öllum tíma sínum. Eru sýslanir 
konunnar, einkum þær, sem hún kýs af 
frjálsum vilja og af löngun, skoðaðar sem afsökun, 
sem gefur henni lausn frá því, sem kallað 
er kröfur samsætislífsins? Naumast hinar nauðsynlegustu 
og mest viðurkenndu skyldur hennar 
losa hana við þessar kröfur. Það útheimtist 
hvorki meira né minna en sjúkdómur á heimilinu 
eða slík fágæt atvik, til þess að henni leyfist 
að láta sín eigin málefni sitja fyrir annara skemmtun. 
Ef hún fæst við eitthvert nám eða iðn, 
verður hún að stelast í slíkt stund og stund. 
Fræg kona getur þess í bók, sem eg vona að 
komi fyrir almenningssjónir, að allt það sem 
konan fái gert, geri hún á þeim tíma, sem eigi 
sé talinn með. Er það þá furða þótt hún nái 
eigi æzta sessi í þeim efnum, sem útheimta 
stöðuga athygli og aðaláhuga lífsins á þeim? 
Þannig er heimspekinni varið og fremur öllu 
listunum, þar sem eigi að eins hugsanir og tilfinningar 
verða að helgast viðfangsefninu, heldur 
verður og sífellt að æfa hendina, ef ná á 
mikilli leikni í íþróttinni. — 

Eitt kemur enn til skoðunar. Í hverri einstakri 
íþrótt og andlegu starfi þarf að ná vissu 
fullkomnunarstigi, til þess að geta lifað af þeim, 
og á enn æðra fullkomnunarstig verður að komast 
til þess að láta eptir sig liggja mikil verk, 
sem afla ódauðlegs orðstírs. Allir þeir, sem 
gera greinina að lífsiðn sinni, láta leiðast af einhverri 
nægilegri hvöt til þess að ná fyrra stiginu; 
síðara stiginu nær naumast nokkur, sem 
hefur eigi einhvern kafla æfi sinnar haft löngun 
til að ávinna sér frægð. Almennt útheimtist 
eigi minna en þessi hvöt til þess að koma hlutaðeiganda 
til að þola langt og strangt erfiði, sem 
jafnvel mestu gáfumenn að upplagi skilmálalaust 
verða að leggja á sig, ef þeir vilja öðlast háan 
sess í þeim íþróttagreinum, þar sem vér eigum 
þegar svo margar fagrar menjar um hina mestu 
afbragðsmenn og eptir þá. Hvort sem nú orsökin 
er eðlileg eða tillöguð, þá hafa konur 
sjaldan þessa fýsn til þess að geta sér orðróm.
Veggirni þeirra er almennt einskorðuð innan 
þrengri takmarka. Áhrif þau, er þær æskja eptir, 
eru áhrifin á nánustu samvistarmenn þeirra. 
Löngun þeirra er í því fólgin að verða vinsælar, 
elskaðar og dáðar af þeim, sem þær líta daglega 
og þær eru næstum ávallt ánægðar með 
það sæti í þekkingu, íþróttum og náttúrugáfum, 
sem er nægilegt til þess. Þetta er lundernis einkenni, 
sem eigi má sneiða hjá, þegar dæmt er 
um konur, eins og þær eru nú. Eg hygg öldungis 
eigi, að þetta sé sprottið af eðlisfari þeirra. 
Það er að eins eðlileg afleiðing af lífshlutföllum 
þeirra. Ástin til orðstírs verður örfuð hjá karlmanninum 
við uppeldið og almennings-álitið. 
„Að hafna skemmtunum og lifa starfsömu lífi“ 
heiðursins vegna, það er, eptir því sem sagt er, 
hlutverk „veglyndra hjartna“, jafnvel þótt veggirnin 
sé jafnframt talin sem hinn „síðasti brestur“ 
þeirra, og til þessa knýst karlmaðurinn af 
því, að frægðin gerir honum unnt að ná í sérhvert 
takmark veggirni hans, og þar á meðal í 
hylli kvenna, en konum er bannað að keppa að 
slíku, og sjálf frægðarlöngunin er hjá þeim skoðuð 
sem ókvenleg. Hvernig ætti líka öðruvísi 
að fara, en að allar hugðir kvenna beindust að 
þeim áhrifum, sem þeir hafa á þær, er þær sjá 
daglega, þar sem mannfélagið hefur skipað svo 
fyrir, að allar skyldur þeirra eigi að vera skyldur 
gagnvart þessum mönnum og öll gæfa þeirra 
sé háð þeim? Hin eðlilega löngun til að vera 
virtur af samvistarmönnum sínum er eins sterk 
hjá konum eins og karlmönnum; en mannfélagið 
hefur gert þá niðurröðun, að í öllum almennum 
tilfellum getur konan að eins öðlazt virðingu 
með aðstoð bónda síns eða kunningja sinna af 
karlkyni, en eigin virðingu sinni hefur hún fyrirgert 
um leið og hún lætur bera mikið á sjálfri 
sér eða kemur fram öðruvísi en sem fylgja karlmanna. 
Sá sem er minnstu ögn fær um að 
dæma um þau áhrif, sem staða mannsins á heimilinu 
eður í mannfélaginu og enn fremur allar 
venjur lífsins hafa á hann, mun eiga hægt með 
að skýra fyrir sér allan þann andlega mismun, 
er virðist vera á konum og körlum og meðal 
þess þann mismun, sem skoðaður er sem vanefni, 
á hvern hátt sem er. — 

Hvað snertir siðferðislega eiginlegleika gagnstætt 
sálarhæfilegleikum, er almennt álitið, að konan 
standi þar framar en karlmaðurinn. Það er 
sagt, að hún sé betri en karlmaðurinn; þetta eru 
tómir gullhamrar og hlýtur að vekja kuldabros 
hjá hverri nýtri konu, þar sem hvergi annarstaðar 
í lífinu er þannig ástatt, að það sé föst 
niðurskipun og talið sem öldungis eðlilegt og 
hæfilegt, að hinn betri hlýði hinum verri. Ef 
þetta heimsku-hjal hefur nokkra þýðingu, þá er 
það einungis sem viðurkenning frá hlið karlmannanna 
um spillingar-mátt valdsins; því þetta 
er vissulega hinn eini sannleiki, sem þetta raunhæfi, 
sé það annars raunhæfi, sannar eða skýrir. 
Satt er það og, að ánauð, sljófgi hún eigi 
menn og geri þá að dýrum, (þótt hún sé skaðleg 
báðum málsaðilum) er þó að minnsta kosti 
síður skaðleg þrælnum, en þræleigandanum. Það 
er gagnlegra fyrir andann að vera kúgaður jafnvel 
af gerræðisvaldi, en að fá sjálfur leyfi til að 
beita gerræðisvaldi hindrunarlaust. Það er mælt 
að sjaldan komi það fyrir, að konur verði fyrir 
hegningarlaga-refsingu, og að nöfn þeirra standi 
eigi eins opt á glæpamannalistanum eins og nöfn 
karlmanna. Eg efast eigi um að hið sama verði 
sagt með sanni um svertingjaþrælana. Þeir, sem 
lúta valdi annara, geta eigi opt drýgt glæpi, 
nema það sé eptir skipun yfirmanna þeirra og 
í þjónustu þeirra. Átakanlegra dæmi en þessa 
heimskulegu niðrun á sálarhæfilegleikum kvenna 
og þetta hégómlega hól um siðferðiseðli þeirra, 
þekki eg eigi, til þess að sýna þá blindun hjá 
heiminum —  eg undanskil hér eigi alla hjörð 
lærða manna —  þar sem hann læzt eigi þekkja 
áhrif hinna ýmsu hlutfalla í mannfélaginu, og 
lætur sér yfirsjást í slíku.

Hól það, sem borið er á konur fyrir það, 
að þær séu betri en karlmenn, vegur létt upp á 
móti ámæli því, er borið er á þær fyrir það, að 
þær séu hneigðari til hlutdrægni en þeir. Það 
er sagt, að konur megni eigi að bugast á þeirri 
tilfinningu að taka meiru persónulegu ástfóstri 
við eitt en annað, að dómur þeirra í alvarlegum 
málefnum sé rangfærður af meðlíðan þeirra eða 
óbeit. —  Setjum svo, að þessu sé þannig varið, þá 
verður enn að færa sönnun fyrir því, að konur 
láti optar leiðast afvega af persónulegum tilfinningum 
sínum, en karlmenn af persónulegum 
hugðum sínum, Aðalmunurinn á þessu 
mundi þá vera sá, að karlmaðurinn lætur leiðast 
frá skyldum sínum og frá almenningsheillunum 
af sjálfsumhyggju, en konan hins vegar, 
þar sem henni er eigi leyft að hafa neinar eigin 
hugðir, af umhyggju fyrir öðrum. Það verður 
þá einnig að íhuga, að allt uppeldið, sem 
mannfélagið veitir konum, innrætir þeim þá tilfinningu, 
að þeir einstaklingar, sem þær eru 
tengdar, séu hinir einu, sem þær hafi nokkra 
skyldu við að rækja, hinir einu, sem þær eigi 
að láta sér annt um, en hins vegar firrir uppeldið 
þær algerlega allri þekkingu á hinum 
frumlegustu hugmyndum, sem menn verða að 
öðlast til þess að geta haft skilning á hinum 
mikilvægu hugðum og æðri andlegum keppimiðum. 
Sakargiptin móti þeim nær þá eigi 
lengra en að þessu eina atriði, að þær rækja 
allt of trúlega hina einu skyldu, sem þeim hefur 
verið kennd og næstum hina einu, sem þeim 
er leyft að rækja. — 

Þær tilslakanir, sem rétthafar gera hinum 
réttlausu, eru svo sjaldan sprottnar af annari ástæðu 
en valdi hinna réttlausu til þess að ná 
þeim með ofríki, að líklega mun engin rökleiðsla 
gegn forréttindum annars kynsins vekja nokkra 
almenna eptirtekt, meðan menn geta friðað sjálfa 
sig með því að konurnar kvarti eigi. Að vísu 
leyfir þetta viðgengi karlmönnum að halda nokkru 
lengur ranglátum forréttindum, en gerir þau eigi 
síður ranglát. Öldungis hið sama má segja um 
konur í kvennabúrum Austurlanda; þær barma 
sér ekki yfir að þær njóta eigi sama frelsis og 
Norðurálfu-kvenfólk. Þeim þykir vort kvenfólk 
óbærilega óskammfeilið og ókvenlegt. Hversu 
fágætt er það ekki, að jafnvel karlmenn beri 
sig upp undan hinu almenna ásigkomulagi í 
mannfélaginu, og hversu fágætari mundu eigi 
þessar umkvartanir vera, ef karlmönnunum væri 
ókunnugt um, að annarstaðar er betur ásatt. 
Konur kvarta eigi yfir almennum kjörum kvenna; 
eða réttara sagt, þær kvarta yfir þeim; því að 
raunakvæði eru almenn í ritum kvenna og voru 
enn algengari, meðan enginn grunur lék á því, 
að þessar harmatölur miðuðu að verulegri breytingu. 
Umkvartanir þeirra líkjast umkvörtunum 
karlmanna yfir mannlífinu í heild sinni; áformið 
með þeim er ekki að láta aðfinningar í ljósi eða 
að krefjast umbóta. En jafnvel þótt konur beri 
sig eigi upp undan valdi bænda sinna, þá ber 
þó sérhver kona sig upp undan manni sínum 
eða mönnum vinkvenna sinna. Þannig er því 
og varið í hverju öðrum ánauðarástandi að minnsta 
kosti við lausnarbyrjun. Ófrjálsir menn börmuðu 
sér í fyrstu eigi yfir valdi yfirmanna sinna, en 
að eins yfir harðstjörn þeirra. Neðri málstofan 
heimtaði í fyrstu fáein borgar-einkaréttindi, seinna 
krafðist hún þess að verða undanskilin öllum 
þeim sköttum, sem hún hefði eigi samþykkt 
sjálf; en jafnvel á þeim tíma mundi hún hafa 
talið það mestu óhæfu að krefjast nokkurrar 
hlutdeildar í einveldi konungs. Kvennamálið er 
hið eina atriði, þar sem mótspyrna móti hinum 
gildandi reglum er enn skoðuð eins og fyrrum 
heimildarkrafa þegns til þess að gera uppreisn 
móti konungi sínum. Kona, sem tekur þátt í 
nokkurri hreifingu, sem bónda hennar geðjast 
eigi að, verður píslarvottur, en getur einu sinni eigi 
orðið postuli, því maðurinn getur fljótlega og með 
fylgi laganna gert enda á postulatign hennar. Þess 
má eigi vænta, að konur vilji fórna sjálfum sér fyrir 
frelsisgjöf kvenna, fyr en allmargir karlmenn eru 
búnir til þess að vinna með þeim að fyrirtæki þeirra. 


<img src="0171.jpg">



IV. KAFLI.


EITT atriði er eptir og það er eigi síður mikilvægt 
en þau, sem vér höfum þegar rætt, og 
munu þeir andmælismenn, sem finnst sannfæringu 
sinni lítið eitt haggað hvað snertir aðalatriðið, 
bera það fram með mestum ákafa. Hvers 
góðs megum vér vænta af þeim breytingum, er 
stungið er upp á í venjum vorum og fyrirkomulagi? 
Mundi mannkyninu vegna betur ef kvenfólkið 
væri frjálst? Ef eigi, hvers vegna á þá 
að vera að æsa þær og reyna til að gera mannfélagsróstu 
í nafni sérstaks rjettar?

Það verður vart ætlað að þetta atriði verði 
borið fram, þegar er að ræða um þá breytingu, 
sem farið er fram á í hjúskaparstöðu kvenna. 
Þær þjáningar, það siðleysi, þau mein af öllu 
tagi, sem í ótölulegum tilfellum er afleiðingin 
af undirgefni hverrar einstakrar konu undir einstakan 
mann, er er allt of ógurlegt til þess að 
mönnum sjáist yfir slíkt. Menn, sem eigi hugsa, 
eða menn, sem eru óærlegir, geta, ef þeir að 
eins telja saman þau tilfelli, þar sem óhamingjan 
sést ljósast eða verður opinber, sagt, að 
meinin séu undantekningar; en enginn getur verið 
blindur fyrir því, að þau eiga sér stað og 
eru voðaleg í mörgum tilfellum, og það er fullkomlega 
auðsætt, að eigi er hægt að koma í 
veg fyrir ranga meðferð hjúskaparvaldsins meðan 
þetta vald er til. Það er vald, sem gefið er 
eða boðið eigi að eins góðum mönnum eða almennt 
heiðarlegum mönnum, heldur öllum karlmönnum, 
mestu dónum og stórglæpamönnum.
—  Á þeim hvílir ekkert band, nema það, sem 
almenningsskoðunin leggur á, og þess konar 
menn fylgja almennt í þessu efni engri annari 
skoðun en sinni eigin og jafningja þeirra. Ef 
slíkir menn beittu eigi grimmri harðstjórn við 
hina einu mannlegu veru, sem lögin þvinga til 
að þola allt af þeim, hlyti mannfélagið þegar 
að vera komið í sælufult ástand. —  Það mundi 
eigi lengur vera þörf á lögum til þess að leggja 
bönd á hinar illu tilhneigingar manna. Réttlætisgyðjan 
hlyti eigi að eins að vera komin aptur 
til jarðarinnar, heldur yrði hjarta hins versta 
manns að vera musteri hennar. Lögin um ánauð í 
hjónabandinu eru afarmikil mótsögn mót öllum 
grundvallarreglum heimsins nú á dögum og mót 
allri þeirri reynslu, sem þessar grundvallarreglur 
hafa seint og erfiðlega verið leiddar út af. Þetta er 
hið eina tilfelli, nú þegar svertingjaþrælkunin er af 
numin, þar sem mannleg vera með óskertum 
hæfilegleikum er ofurseld annari mannlegri veru 
upp á von og óvon, ef vera kynni að þessi 
síðarnefnda mannlega vera neytti valds síns hinni 
undirgefnu til góðs. Hjónabandið er hin eina 
verulega ánauð, er lög vor viðurkenna. Eptir 
lögunum er eigi framar neinn þræll til nema húsfreyjan 
á hverju heimili.

Það er því eigi líklegt að neinn, hvað þennan 
hluta umræðuefnis vors snertir, muni spyrja, 
að hverju gagni breyting mundi koma. Menn 
kynnu að vilja segja, að hinar illu afleiðingar 
breytingarinnar mundu vega móti hinum góðu, 
að hinar góðu afleiðingar séu verandlegar, getur 
eigi verið bundið efa. Hvað snertir hið víðtækara 
atriði: afnám á útilokun kvenna frá atvinnuvegum 
karlmanna, viðurkenning á jöfnuði 
milli þeirra og karlmanna í öllu, sem heyrir til 
borgararéttinda, og uppeldi, sem gerir þær hæfar 
til þessara sýslana, þá eru margir þeir, sem 
þykir það eigi nóg, að jafnaðarleysið byggist 
eigi á neinum réttvísum eða gildum grundvelli; 
þeir vilja, að þeim sé sagt, hver hagnaður mundi 
af því hljótast að afnema hann.

Eg svara þessu fyrst því: sá hagnaður, að 
koma réttvísu skipulagi á hið algengasta og gagntækasta 
af öllum mannlegum hlutföllum í stað 
óréttvíss. Þann geysimikla ávinning, sem af þessu 
leiðir fyrir mannkynið, er naumast unnt að gera 
átakanlegri með nokkurri skýringu eða nokkru 
dæmi, en einmitt með þessari yfirlýsingu fyrir hvern 
þann, sem lætur siðferðislega skoðun fylgja máli. 
Allar síngirnis-tilfinningar, sjálfstilbeiðslan og óréttvís 
sérdrægni, sem nú ríkja hjá mannkyninu, 
hafa upphaf og rót sína að rekja til hinnar núverandi 
tilhögunar á hlutfallinn milli manns og 
konu og sjúga aðalnæringu sína frá því. Hugleið 
það, hverja þýðingu það hefur fyrir dreng 
að alast til fullorðinsaldurs upp í þeirri trú, að 
þótt hann sjálfur vinni eigi neitt til þess, þótt 
hann sjálfur fái engu afrekað, meira að segja, 
þótt hann sé hið vesalasta og atkvæðaminnsta 
eða hið heimskasta og fáfróðasta eintak af manni, 
þá er hann þó samkvæmt fæðingunni einni yfir 
helming mannkynsins gefinn undantekningarlaust, 
þótt þar á meðal séu ef til vill ýmsir, er hann 
hvern dag og hverja stund finnur að hafa í raun 
réttri yfirburði yfir hann. Jafnvel þótt hann í 
öllu framferði sínu láti sífellt stjórna sér af konu, 
þá hugsar hann þó, sé hann auli, að hún sé eigi 
og geti eigi verið honum jöfn að gáfum og dæmigreind; 
og sé hann eigi auli, gerir hann það sem 
verra er, hann sér, að hún hefur yfirburði yfir hann, 
en hyggur, að þrátt fyrir yfirburði hennar, þá 
hafi hann þó heimild til þess að skipa og hún 
sé skyldug til þess að hlýða. Hver áhrif hlýtur 
þá þessi lærdómsgrein að hafa á hugarfar 
hans. Menntaða menn órar opt eigi fyrir því, 
hversu mjög hún er rótgróin í hugsunarhætti 
alls þorra karlmanna, því að meðal rétthyggjandi 
og heiðarlegra manna kemur jafnaðarleysið 
eins lítið til greina og unnt er, einkum eru börn 
eigi látin taka það til greina. Það er heimtuð 
eins mikil hlýðni af drengjum við móðurina eins 
og við föðurinn; þeim leyfist eigi að sýna systrum 
sínum ójöfnuð, eigi venjast þeir heldur við 
að sjá þær settar hjá, heldur öllu fremur hið gagnstæða, 
það er reynt að glæða hjá þeim riddaralegar 
tilfinningar, þar sem látið er bera minna 
á þeim ánauðarhlutföllum, sem gera þessar tilfinningar 
nauðsynlegar.

Ungir vel uppaldir menn af æðri stéttum 
komast þannig opt á fyrstu árum sínum hjá 
hinum illu áhrifum ástandsins, en verða fyrst 
fyrir þessum áhrifum, þegar þeir hafa náð fullorðinsaldri 
og koma inn í hið verulega líf. Slíkir menn 
hafa þá eigi skímu um, hversu snemma drottnunar-hugmyndin 
kviknar hjá öðruvísi uppöldum 
dreng, hvernig hún vex, eptir því sem honum 
aukast kraptar, hvernig hver skólasveinn innrætir 
hana öðrum, hversu snemma unglingurinn 
tekur að álíta sig yfir móður sinni og hyggur, 
að hann sé ef til vill skyldugur til þess að taka 
tillit til hennar, en eigi til þess að sýna henni 
verulega virðingu, og hversu þóttafulla og stórbokkalega 
tilfinningu fyrir drottnunarvaldi sínu 
hann hefur þá gagnvart þeirri konu, sem hann 
veitir þá sæmd, að taka þátt í lífskjörum sínum. 
Ímynda menn sér, að allt þetta gerspilli eigi 
karlmanninum að öllu leyti bæði sem einstakling 
og borgara? Þessi tilfinning samsvarar algerlega 
tilfinningu erfðakonungs af því að vera 
fæddur konungur, eða tilfinningu tiginborins 
manns af því að vera fæddur aðalsmaður. Hlutfallið 
milli manns og eiginkonu líkist mjög hlutfallinu 
milli lénsdrottins og lénsþiggjanda að því 
undanskildu, að konan er skyldug til þess að 
sýna miklu takmarkalausari hlýðni en lénsþiggjandinn 
var. Hvort sem nú hugarfar lénsþiggjandans 
á þeim tímum varð betra eða verra við 
undirmannsstöðuna, þá sér hver, að hugarfar 
höfðingjans varð verra, þegar honum annaðhvort 
fannst, að lénsþiggjendur sínir væru í rauninni 
sér meiri, eða honum fannst hann settur yfir 
menn, sem voru honum jafnsnjallir, þótt hann 
sjálfur hefði ekkert til unnið eða fyrir haft, einungis, 
einsog Figaro segir, af því að hann hafði fyrir 
því að fæðast. Sjálfsaðdáun einvaldshöfðingjans 
eða lénshöfðingjans samsvarar algerlega sjálfsaðdáun 
karlmannsins. Það fer ekki hjá því, að menn 
verði þóttafullir, þegar þeir frá bernsku hafa á 
hendi forréttindi, sem þeir hafa eigi unnið til. 
Þeir af þeim, sem finna, að mannkostir þeirra 
samsvara eigi forréttindum þeirra, og auðmýkjast 
við þessa hugsun, eru eigi margir og má 
einungis leita þeirra meðal beztu manna. Hinir 
fyllast að eins hroka og versta hroka, þeim hroka 
sem byggist eigi á stórlæti yfir eigin gerðum, heldur 
á tilviljanlegum hlunnindum. Fremur öllu þegar 
tilfinningin fyrir því, að ráða yfir heilu kyni, 
er samfara persónulegu valdi yfir einstakri konu, 
þá læra að eins þeir, sem hafa samvizkusemi 
að aðaleinkenni í lunderni sínu, af þessu þá list, 
að sýna hugulsama og ástúðlega nærgætni, en 
fyrir aðra er þetta ástand sú vísindastofnun, sá 
háskóli, þar sem þeir læra að vera óbærilegir 
og yfirgangssamir, í stuttu máli, að láta þá lesti 
þróast, sem þeir ef til vill annars neyðast til 
að bæla niður, af því að þeir eru vissir um að 
þeir munu mæta mótspyrnu hjá öðrum mönnum, 
en beita þeim við þá, sem samkvæmt stöðu 
sinni eru skyldugir til, að þola þetta. - Opt 
hefna þeir sín þá á ófarsælli konu fyrir ósjalfviljuga 
þvingun, sem þeir hafa í einhverju atriði 
verið neyddir til þess að leggja á sig.

Það dæmi og það uppeldi, sem tilfinningarnar 
öðlast við það, að heimilislífið byggist á 
hlutföllum, sem koma í bága við fyrstu grundvallarreglur 
mannfélagsréttvísinnar, hlýtur samkvæmt 
sjálfu eðli karlmannsins að hafa skaðleg 
áhrif. Tjónið er svo mikið, að oss er naumast 
unnt með núverandi reynslu vorri að ná svo 
langt með ímyndunarafli voru, að vér getum 
gert oss hugmynd um þau góðu umskipti, sem 
mundu komast á, ef jafnaðarleysinu væri rýmt 
burt. Það, sem uppeldi og menning gerir, til 
þess að eyða áhrifunum af rétti hins sterkara á 
lundernið og láta réttvísis-lögin bæta hann 
upp, mun eigi ná lengra en til yfirborðsins, meðan 
eigi er ráðið á vígi óvinarins. Frumregla 
nútímahreifinga í siðafræði og stjórnfræði er sú, 
að líferni mannsins og það eingöngu heimilar 
virðingu, og að það sem mennirnir gera, ekki 
hvað þeir eru, ræður því, hvort þeir komast í 
álit, og einkum að tilverknaðurinn, ekki fæðingin, 
er hið eina réttmæta skilyrði til að ná yfirráðum 
og völdum. Ef engin mannleg vera hefði 
neitt vald yfir annari fram yfir vissan tíma, þá 
mundi mannfélagið ekki eins og nú neyta krapta 
sinna til þess að glæða með annari hendinni þær tilhneigingar, 
sem það verður að aptra með hinni 
hendinni. Barninu mundi þá sannarlega, og það 
í fyrsta skipti eptir það að mannkynið varð til 
á jörðunni, verða í uppeldinu kenndur sá vegur, 
sem það ætti að ganga, og þegar það eltist, 
væri líkur til að það mundi eigi af honum víkja, 
En meðan réttur hins sterkara til að ráða yfir 
hinum minni máttar drottnar í sjálfu hjarta mannfélagsins, 
þá mun tilraunin til þess að gera jafnrétti 
hins minni máttar að frumreglu fyrir ytri 
gerðum mannfélagsins ávallt verða örðug barátta, 
því lögmál réttvísinnar, sem einnig er lögmál 
kristninnar, mun þá aldrei ná innstu tilfinningum 
mannlegra vera á vald sitt. Menn munu 
sporna við því, en að ytra áliti beygja sig fyrir 
því.

Annar ávinningur, sem vænta má að leiði 
af því, ef konum er gefinn kostur á að neyta 
hæfilegleika sinna á frjálsan hátt, með því að 
setja þeim í sjálfsvald að velja lífsiðn sína og 
opna þeim sama starfsvið, sömu iðgjöld og upphvatningar, 
sem öðrum mannlegum verum, mun 
verða sá, að tvöfalda fjölda þeirra andlegu hæfilegleika, 
sem mannkynið hefur í þjónustu sinni. 
Þar sem nú er ein mannleg vera, sem hefur gáfur 
og köllun til þess að gera mannkyninu gagn 
og starfa að almennum framförum, sem opinber 
kennari eða rækjandi eitthvert pólitiskt eða mannfélagslegt 
embætti, þar munu þá líkindi til að 
verði tvær. Andlegar gáfur, hverrar tegundar 
sem eru, eru nú sem stendur svo miklu minni 
að vöxtunum til heldur en um er sótt; það er 
svo mikil ekla á mannlegum verum, sem megna 
að leysa frábærlega af hendi hvað eina það, sem 
nokkra snilli útheimtir, að það tjón er mjög tilfinnanlegt, 
sem heimurinn bíður við það, að 
sneiða sig notkuninni af öðrum helmingi þeirra 
hæfilegleika, er hann á til. Satt er það, að þessi 
upphæð af anda-krapti eyðist ekki algerlega. 
Miklu af honum er varið og mundi, hvernig sem 
færi, verða varið til heimilisstjórnar og annara 
hinna fáu starfa, sem konur eiga kosta á, og 
hvað afganginn snertir, þá kemur hann í mörgum 
tilfellum óbeinlínis að notum, þar sem er í 
persónulegum áhrifum konu á karlmann. En 
þessi kraptur kemur að notum að eins að nokkru 
leyti og með undantekningum; yfirgripssvið hans 
er mjög þröngt, og ef annars vegar á að draga 
hann frá þeirri upphæð af nýjum kröptum, sem 
heiminum mundi aukast við það, að leysa úr 
dróma helming mannlegra vitsmuna, þá verður 
hinsvegar að leggja við gagnið, sem af því 
leiðir, að viðurkeppnin mundi knýja fram anda 
mannsins, eða til þess að komast ljósar að orði, 
af því að það mundi verða nauðsynlegt fyrir 
hann, að vinna til hins æzta sess, áður en hann 
næði í hann.

Þessi mikla aukning í andakrapti kynslóðarinnar 
og í upphæð þeirri af vitsmunum, sem 
hún mundi hafa yfir að ráða til þess að rækja 
vel málefni sín, mundi að nokkru leyti fást við 
betra og fullkomnara andlegt uppeldi kvenna, 
sem þá mundi geta orðið alveg samferða uppeldi 
karlmannanna og gera konur færar um að skilja 
embættisstörf, stjórnfræði og vísindaleg viðfangsefni 
í eins miklum mæli og karlmenn, er gegndu 
sömu stöðu í mannfélaginu. Hinir fáu útvöldu 
jafnt af báðum kynjum, sem hefðu gáfur eigi að 
eins til þess að skilja, hvað aðrir hafa unnið eða 
hugsað, heldur til þess sjálfir að hugsa eða afreka 
eitthvað að mun, mundu þá í báðum kynjum 
hæglega eiga kost á að mennta og glæða 
hæfilegleika sína. En, hvað sem þessu líður, 
þá mundi eingöngu tálmunarrofið í sjálfu sér 
hafa hið mikilverðasta uppeldisvald. Einungis 
það, að fá rýmt burt þeirri hugmynd, að öll 
æðri viðfangsefni fyrir hugsun og framkvæmdir, 
öll þau málefni, sem snerta almennar og eigi 
að eins einstakra manna hugðir, að eins komi 
karlmönnum við, svo menn eigi að stía konum 
frá þeim, banna þeim beint að fást við flest 
þeirra, þola með fályndi að þær fáist við hið 
litla, sem þeim er liðið að gefa sig við —  eingöngu 
meðvitundin, sem konan mundi þá hafa 
um að hún væri mannleg vera jafn-nýt og hver 
annar, hefði réttmæta heimild til að velja braut 
sína, væri þvinguð eða tilknúð af sömu ástæðum 
sem hver annar til þess að hafa áhuga á 
öllu, sem er áhugamál mannlegum verum, hefði 
réttmæta heimild til þess að leggja fram sinn skerf 
þegar er að gera um mannleg málefni, þar sem 
einstaklings-skoðunin hefur nokkra þýðingu, hvort 
sem hún nú æskti starfandi hlutdeildar í þeim 
eður eigi, —  þetta eingöngu mundi hafa í för 
með sér geysimikla þróun á hæfilegleikum kvenna 
og um leið opna tilfinningum þeirra stærra 
sjónarsvið.

Auk þess sem vér mundum sjá hina vaxandi 
upphæð af einstaklingsgáfum auka almenna velmegun 
(og listhæfis-upphæðin er vissulega eigi 
svo mikil, að vér getum verið án helmingsins 
af því, sem náttúran framleiðir) þá mundu konurnar 
fá fremur betri en beint meiri áhrif á almenna 
heild mannlegrar trúar og tilfinninga. 
Eg segi: fremur betri en meiri, því að konur 
hafa ætíð haft mikil áhrif á ásigkomulag opinberrar 
skoðunar eða hafa að minnsta kosti haft 
það frá fyrstu sagnatímum. Áhrif mæðra á aðalseiginmyndum 
barna þeirra og löngun ungra 
manna til að vinna hylli ungra kvenna hafa á 
öllum tímum verkað mjög á aðalseiginmyndunina 
og valdið nokkrum af hinum merkustu framförum 
menningarinnar. Þegar á tímum Hómers 
er sneypa gagnvart hinum „síðblæjuðu Trójukonum“ 
viðurkennd voldug starfahvöt Hektori 
hinum mikla. Siðleg áhrif kvenna hafa orðið 
á tvennan hátt. Í fyrsta lagi hafa þau mýkt 
siðina. Þeim, sem hættast hefur verið við að 
láta stjórnast af grimmu ofurvaldi, þeir hafa náttúrlega 
leitast við eins og þeir hafa getað að 
takmarka umráðasvið þess og hægja frumhlaup 
þess. Þeim, sem eigi var kennt að neyta vopna, 
var samkvæmt eðli sínu kærara að útkljá misklíð 
á allan annan hátt fremur en að berjast. 
Að öllum jafnaði hafa þeir, sem þyngstum búsifjum 
hafa sætt af síngirnislegum ástríðu-köstum, 
verið áköfustu forvígismenn sérhvers siðalögmáls, 
sem bauð ráð til þess að hafa taum á ástríðunni. 
Konur hafa verið voldug verkfæri til 
þess að koma víkingum frá Norðurlöndum til að 
taka kristni, trú, sem er konum miklu hliðhollari, 
en nokkur trú sem áður var. Það má segja, 
að konur Aðalbjarts og Hlöðvers (Chlodwigs) 
hafi orðið fyrstar til að snúa Engilsöxum og 
Frökkum. Annað atriði, þar sem áhrif af 
skoðun kvenna hafa verið ljós, er það, að þau 
hafa verið hin öflugustu hvöt fyrir þá eiginlegleika 
hjá karlmönnunum, sem konurnar sjálfar 
samkvæmt uppeldi þeirra hafa eigi til að bera, 
og þeim því var nauðsynlegt að finna hjá verndurum 
þeirra. Hugprýði og hermannlegar dyggðir 
yfir höfuð hafa á öllum tímum stórum verið 
að þakka löngun þeirri, sem karlmenn hafa til 
þess að vera dáðir af konum, og þessi frameggjun 
nær langtum lengra en til þessa eina 
flokks af frábærum eiginlegleikum, þar sem 
fremsta skilyrði til þess að njóta aðdáunar og 
hylli kvenna hefur ávallt verið það, að njóta 
mikillar virðingar meðal karlmanna. Af sameiningu 
þessara tvenns konar siðlegu áhrifa, sem 
konur þannig höfðu á karlmenn, spratt upp riddarastefnan, 
og var aðaleinkenni hennar, að sameina 
æztu fyrirmynd hermannlegra eiginlegleika 
hinum fjarskyldustu dyggðum, kurteisi, veglyndi 
og sjálfsafneitun gagnvart öllum óherskáum 
og varnarlausum flokkum, loks sérstök undirgefni 
og lotning fyrir konum, því að þær voru 
öðrum varnarlausum flokkum ólíkar, að því leyti 
að þær höfðu vald til af frjálsum vilja að umbuna 
þeim mönnum mikillega, sem lögðu sig 
fram um að ná hylli þeirra í stað þess að þvinga 
þær til undirgefni með ofbeldi. Jafnvel þótt 
riddaraskapurinn stæði í rauninni langt að baki 
því, sem hann var í hugmyndinni, enn meir en 
verknaður stendur jafnaðarlega á baki hugmyndinni, 
þá er hann þó eitthvert hið dýrmætasta 
minningarmark í sögu kynslóðar vorrar og merkilegt 
dæmi lagaðrar og skipulegrar tilraunar, er 
algerlega óskipulegt og ringlað mannfélag gerði, 
til þess að skapa og sýna í verkinu siðlega hugsjónarfyrirmynd, 
sem stóð langtum ofar skilyrðum 
og fyrirkomulagi mannfélagsins, var meir 
að segja svo langt hafin yfir það, að hún, að 
því er snerti aðalmark hennar, strandaði fullkomlega, 
þótt hún yrði reyndar eigi öldungis arðlaus, 
þar sem hún lét eptir sig mjög þekkjanlegt 
og að mestu leyti mjög mikilsvert snið á 
öllum hugmyndum og tilfinningum eptirlifandi 
tíma.

Hin riddaralega hugsjónar-fyrirmynd er æzta 
stig áhrifa þeirra, er tilfinningar kvenna hafa á 
siðlega menntun mannkynsins, og ef konurnar 
ættu framvegis að verða undirgefnar karlmönnum, 
þá er það mjög illa farið, að riddara-fyrirmyndin 
skuli vera horfin, því að hún eingöngu 
gæti þá mýkt hin skaðlegu áhrif ásigkomulagsins. 
En af breytingum þeim, sem urðu á hinu 
almenna ástandi mannkynsins, leiddi það óumflýjanlega, 
að allt öðruvísi hugsjónarfyrirmynd 
yrði að koma í stað þeirrar á riddaratímunum. 
Riddarastefnan var tilraun til að koma siðlegum 
frumefnum inn í mannfélags-ásigkomulag, þar 
sem allt, bæði illt og gott, var komið undir persónulegri 
hreysti, undir mýkjandi áhrifum persónulegrar 
nærgætni og veglyndis. Í nýrri tíma 
mannfélagi ráða eigi einu sinni afrek einstakra 
manna framar úrslitum styrjaldanna, heldur sameinaðar 
aðgerðir fjöldans, og aðalsýsla mannfélagsins 
er orðin vinna í stað styrjalda, verknaðarlíf 
í stað hernaðarlífs. Nýrri tíma líf gerir að 
vísu kröfur til veglyndis eins og gamla lífið, en 
það er eigi lengur öldungis háð því; hin sanna 
undirstaða hins andlega lífs á vorum tímum 
hlýtur að vera réttvísi og hyggindi, virðing hvers 
og eins fyrir annars réttindum og hæfilegleiki 
hvers og eins til að sjá fyrir sjálfum sér. Riddaraskapurinn 
lagði eigi neitt löglegt hapt á nein 
þess konar rangindi, sem ríktu óhegnd í öllum 
lögum mannfélagsins; hann lét sér nægja 
að hvetja fáa menn, til þess að beita heldur 
rétti en rangindum, með því að beina lofi og aðdáun 
í þá átt, sem hann gerði. En styrkleikur 
siðfræðinnar í hinu verulega lífi er fólginn í 
hegningar-valdi, sem hún er vopnuð með, í afli 
hennar til að fæla frá misgerðum. Öruggleiki 
mannfélagsins getur eigi hvílt eingöngu á þeim 
sóma, sem er því sameinaður að breyta rétt, 
því, sú hvöt (til réttra athafna) er svo afar-magnlaus 
hjá allflestum mönnum, og hefur alls engin 
áhrif á marga. Hið nýja mannfélag er því vaxið, 
að bæla niður rangindi hjá öllum meðlimum sínum, 
með því að neyta hæfilega yfirburða-máttar 
þess, sem menningin hefur veitt því, og getur 
það þannig gert tilveruna bærilega hinum máttarminni 
meðlimum sínum, sem eru eigi framar 
varnarlausir, heldur verndaðir af lögunum, en 
þarf eigi að hverfa til hinna riddaralegu tilfinninga 
hjá þeim mönnum, sem eru í stöðu, þar 
sem þeir geta beitt harðstjórn við aðra. Fegurð 
og velsæmi hins riddaralega aðalseigins er 
enn það sem það var; en réttindi hins máttarminna 
og almenn velgengni hvílir nú á öruggari 
og fastari grundvelli, eða réttara sagt: þannig 
er því alstaðar varið nema í hjúskaparlífinu.

Nú sem stendur eru hin siðlegu áhrif kvenna 
eigi síður veruleg, en þau sjást eigi framar eins 
glögglega; þau samlagast að mestu leyti almennum 
áhrifum opinberrar skoðunar. Bæði sökum 
þeirrar sameignar í skoðunum, sem ástin veldur, 
og sökum löngunar karlmanna til þess að vaxa 
í augum kvenna, eru tilfinningar kvenna gæddar 
miklu afli til þess að endurvekja það, sem 
eptir er af hinni riddaralegu hugsjónar-fyrirmynd, 
með því að glæða þann háleik í hugsunarhætti 
og það göfuglynda hugarfar, sem er framhald 
af munnmælum riddaratímanna. Þegar á þetta 
er litið, stendur konan vissulega framar en karlmaðurinn, 
hvað skyn á réttvísi snertir stendur 
hún nokkuð á baki hans. Hvað snertir hlutföll 
einstaklings-lífsins, má að öllum jafnaði segja, 
að áhrif konunnar efli blíðari dyggðinnar og dragi 
úr hinum strangari, jafnvel þótt þessa setningu 
verði að takmarka með sérhverri nauðsynlegri 
hliðsjón til hins sérkennilega mismunar. Í hinum 
mikilvægustu stærri raunum, sem aðalseiginið 
þarf að standast í hinum ýmsu hlutföllum 
lífsins, t. d. í baráttunni milli hugðar og frumreglu, 
þar er stefna kvenlegra áhrifa mjög samkembds 
eðlis. Ef nú svo stendur á, að frumreglan 
er ein af þeim fáu, sem hið trúfræðislega 
og siðlega uppeldi þeirra hefur stranglega innrætt 
þeim, þá eru þær voldugir bandamenn í 
baráttunni fyrir hinum góða málstað, og menn 
þeirra og synir knýjast þá opt af þeirra völdum 
til athafna, þar sem þeir þurfa að láta á móti 
sér, og mundu þeir aldrei hafa verið færir til 
slíks, ef þeir hefðu eigi fengið þessa hvatningu. 
En með því uppeldi, sem konur fá nú á tímum, 
og í þeirri stöðu, sem þær eru, gilda hinar siðlegu 
frumreglur, sem þær hafa tileinkað sér, að eins á 
mjög þröngu og takmörkuðu svæði og eru í tilbót 
yfirgnæfandi neikvæðar; þær banna vissar athafnir, 
en þær skipta sér lítt af þeim almennu stefnum, 
sem hugsanir og athafnir manna eiga að ganga 
í. Eg er hræddur um að eg verði að viðurkenna, 
að áhugaleysi í önnum lífsins og það, að helga alla 
krapta marki, sem eigi hefur neinn sérstakan hagnað 
fyrir heimilið í för með sér, eigi sjaldan hjálp 
eður hvatningu að fagna hjá konum. Það er 
reyndar að því leyti að eins lítil ásökun gagnvart 
þeim, að þær letji þeirra fyrirtækja og dragi 
kjark úr mönnum við þau, er þær hafa eigi lært 
að skilja þýðingu þeirra, þegar þau líka draga 
karlmenn burt frá þeim og hugðum heimilisins; 
en afleiðingin er reyndar sú, að áhrif konunnar 
eru allt annað en happasæl fyrir menn með pólitiskum 
aðalseiginum.

Engu að síður hafa konur, síðan þær hafa 
fengið lítið eitt stærra svigrúm til þess að beita 
starfsafli sínu og síðan fleiri hafa í verkinu tekið 
að fást við hluti, sem eigi snerta sifjalið eður 
búsýslu; fengið nokkur áhrif á siðlegar hugsjónar-fyrirmyndir 
hins opinbers lífs. Þeirra áhrifum 
verður að miklu leyti að þakka tvö hin 
ljósustu einkenni í lífi Evrópu á nýrri tímum: 
viðbjóðinn á styrjöldum og mannástina. Tvö 
ágæt einkenni. En þótt áhrif kvenna séu mjög 
mikilsverð, þegar þau hvetja almennt til þessara 
tilfinninga, þá eru þau þó —  því fer ver —  fullt 
eins skaðleg eins og gagnleg hvað snertir stefnuna, 
sem þau beina þeim (tilfinningunum) í einstökum 
atriðum. Hvað snertir viðfangsefni mannástarinnar, 
þá eru það tvö starfsvið, þar sem 
konur mestmegnis vinna snúnings-tilraunir í trúarefnum 
og velgerðasemi. Snúnings-sýki í trúarefnum 
er innan heimilis að eins til að æsa trúarhatrið; 
utan heimilis geysar hún í blindni að 
einhverju marki, en þekkir eigi eða athugar eigi 
hið skaðlega ólán, sem hún veldur með þeim 
meðulum, sem hún neytir —  óhappasælar afleiðingar 
bæði hvað snertir trúarmarkið sjálft og 
allt annað. —  Hvað góðgerðaseminni viðvíkur, 
þá er hún málefni, þar sem hin beinu áhrif á 
þá, sem menn vilja liðsinna, og afleiðingarnar 
af því, koma í fullkominn bága hvort við annað 
Þetta leiðir af einfaldri ástæðu: Þar sem 
uppeldi það, sem konum er veitt, snertir fremur 
hjartað en skynsemina, og þar sem venja sú, 
sem öll atvik lífs þeirra koma inn hjá þeim, er 
sú, að taka til greina hin beinu áhrif á einstaklinganna 
og ekki hin fjarlægu áhrif á flokka 
af einstaklingum, þá eru þær að öllum jafnaði 
eigi færar um, að sjá og lítt upp lagðar til að 
viðurkenna, að nokkur sú mynd af góðgerðasemi 
eður mannást, sem hinum samlíðandi 
tilfinningum þeirra gezt að, geti þegar til alls 
kemur haft ill áhrif. Hið sívaxandi ógrynni af 
óhyggilegum og skammsýnum góðgerðum, sem 
tekur umhyggjuna fyrir lífi manna frá þeim sjálfum 
og losar þá við óþægilegar afleiðingar eigin 
gerða þeirra, kollvarpar algerlega þeirri sjálfsvirðingu, 
sjálfshjálp og sjálfsdrottnun, sem er 
aðalskilyrðið bæði fyrir velgengi einstakra manna 
og mannfélagsins. Öll þessi sóun á hjálp og 
mannelsku-tilfinningum, sem gerir tjón en eigi 
gagn, hefur geysimikið aukizt við tilstyrk kvenna 
og mætt æsingum af þeirra völdum. Ekki er 
það svo að skilja, að þetta sé yfirsjón, sem einmitt 
er sennilegt að þær konur mundu gera sig 
sekar í, er standa fyrir góðgerða-stofnunum. Það 
vill þvert á móti stundum til, að konur, sem 
stjórna opinberum góðgerða-stofnunum og hafa 
vit á því, sem fyrir höndum er, og þekkja einkum 
tilfinningar þeirra, sem þær hafa bein mök 
við, og í því standa konur að jafnaði framar 
en karlmenn —  þá vill það til, að þær kannast 
glöggt við hin spillandi áhrif þeirra ölmusugjafa 
og þeirrar hjálpar, sem veitt er, og mundu 
viðvíkjandi þessu atriði geta gefið mörgum ríkishagfræðing 
nytsama lærdóma. En af konum, 
sem að eins gefa peninga sína og sem eigi fá 
séð augliti til auglitis þær afleiðingar, sem þær 
eru orsök til, verður þess vænzt, að þær sjái afleiðingarnar 
fyrir. Hvernig ætti kona, sem fædd 
er við hin núverandi kjör kvenna og er ánægð 
með þau, að geta metið gildi þess, að vera eigi 
háður öðrum en sjálfum sér? Hún er sjálf öðrum 
háð, hún hefur eigi lært sjálfræði að þekkja; 
ákvörðun hennar er að taka við öllu af öðrum, 
hvers vegna skyldi þá það, sem henni er 
nógu gott, eigi vera nógu gott hinum fátæka? 
Sá skilningur, sem hún hefur daglega á hinu 
góða, er, að það sé velgerð, sem komi frá yfirmanni. 
Hún gleymir, að hún er ekki frjáls, og 
að hinir fátæku eru það; <i>að</i>, ef þeim er gefið 
það sem þeir þurfa, án þess þeir hafi unnið til 
þess, þá eru þeir eigi framar þvingaðir til að 
afla sér þess; <i>að</i> sérhverri mannlegri veru verður 
eigi veitt fyrirsjá af annari mannlegri veru, 
en að það verður að vera einhver hvöt, sem 
knýr sérhvern til að sjá fyrir sér sjálfum, og að 
loks hin eina góðgerð, sem í raun réttri er velgerð 
og ber vott um að hún sé það, er sú, 
sem hjálpar fátæklingnum til að hjálpa sér sjálfur, 
svo framarlega sem hann er líkamlega fær 
um það. — 

Þessar hugleiðingar sýna, hve miklum bótum 
sú hlutdeild, sem konur hafa í því að skapa 
opinbera skoðun, mundi taka við meir rýmkað 
uppeldis-svið og við verklega sýslan með þau 
efni, sem skoðun þeirra hefur áhrif á, sem æ meir 
og meir mundi verða nauðsynleg afleiðing af 
mannfélagslegu og pólitisku frelsi þeirra. En sú 
endurbót, sem við lausnina mundi komast á þau 
áhrif, sem hver kona hefur á sifjalið sitt, mundi 
þó verða enn merkilegri.

Opt er það sagt, að í þeim stéttum, sem 
liggja öndverðastar fyrir freistingum, sé það 
einkum eiginkona og börn, sem hamli manninum 
að víkja af vegi velsæmis og réttvísi, bæði 
af beinum áhrifum konunnar og af umhyggju 
fyrir komandi velgengni barnanna. Þessu getur 
verið þannig varið og er eflaust þannig varið, 
þegar um fremur þreklausa en illa menn er að 
ræða, og þessi happasælu áhrif mundu geymast 
og styrkjast við jafnaðarlögmál, þau eru ekki 
komin undir ánauð kvenna, þau réna þvert á 
mót við þann skort á virðingu, sem menn af 
lægri stéttunum finna ávallt til í hjarta sínu 
gagnvart þeim, sem lúta valdi þeirra. En komum 
vér lengra upp eptir mannfélags-stiganum, 
hittum vér fyrir fyrir oss alveg ólíka deild af 
athafna-hvötum. Áhrif konunnar miða hér, að 
svo miklu leyti sem unnt er, að því að koma í 
veg fyrir, að maðurinn fari niður fyrir það almenna 
miðlungsmal af virðingu, sem menn njóta 
í landinu; en þau leitast eins mjög við að aptra 
honum frá að komast upp fyrir það. Eiginkonan 
er bandamaður hinnar algengu almenningsskoðunar. 
Maður, sem kvongaður er konu, er stendur 
honum á baki að hyggindum, hefur, þar sem 
hún er, drjúgan hælhaldara, meir að segja það 
sem verra er, þarf á mótspyrnu að sigrast, hve 
nær sem hann finnur hjá sér hvöt til að gera 
betur, en almenningsskoðunin heimtar. Það er 
naumast unnt fyrir mann, sem er þannig fjötraður, 
að ná neinum mikilleik í aðalseigin eður 
athöfnum. Ef hann hefur aðrar skoðanir en 
fjöldinn, ef hann eygir sannindi, sem fjöldinn 
hefur enn eigi litið bjarmann af, eða ef hann 
í hjarta sínu finnur til þeirra sanninda sem lifandi 
sanninda, er aðrir að eins heiðra með vörunum, 
og ef hann vill hegða sér samvizkusamlegar 
en meginþorrinn gerir, þá á hann hinum 
bágustu tálmunum að mæta í hjónabandinu, það 
er að segja, ef hann er eigi einmitt svo lánsamur 
að eiga konu, sem er jafnhátt hafin yfir almennan 
miðlungsflöt og miðlungsþauf eins og 
hann. — 

Í fyrsta lagi verður hann nefnilega, ef svo 
stendur á, ávallt að leggja í sölurnar eitthvað af 
eigin hagsmunum, annaðhvort af hinni ytri stöðu 
sinni í mannfélaginu eða af peninga-tekjum sínum, 
verður jafnvel ef til vill að hætta sér í 
bjargræðisskort. Þessi afsöl og hættur er hann 
ef til vill fyrir sitt leyti fús til að stofna sér í; 
en það kemur hik á hann við hugsunina um 
að hann muni stofna sifjaliði sínu í slíkt. Og 
sifjalið hans er í þessu atriði eiginkona hans og 
dætur; því að hann vonar sífellt, að synir hans 
muni hafa tilfinningar eins og hann, og að það, 
sem hann getur án verið, muni þeir einnig geta 
án verið af frjálsum vilja fyrir sama málstað. 
En dætur hans —  ráðahagur þeirra er undir því 
kominn, og kona hans, —  sem hvorki getur 
aðhyllzt né skilið þau óskamál, sem hann afsalar 
sér til að ná þessu, og sem ennfremur, ef 
hún héldi að nokkuð ætti í sölurnar að leggja 
fyrir þau, mundi ætla slíkt af hefðartrú og fyrir 
hans sök eingöngu —  kona hans, sem eigi 
getur tekið þátt í ákafa hans eður samþykki 
því, er samvizka hans veitir honum, en þar sem 
hins vegar það, sem hann vill leggja í sölurnar, 
er henni dýrmætast af öllu —  mun þá eigi einmitt 
hinn bezti og ósérdrægasti maður hika lengst 
við, áður en hann lætur afleiðingarnar af valdi 
sínu koma í koll henni? Ef það er eigi ytri 
velmegun, en einungis mannvirðing, sem hætta 
er búin, þá er sú byrði, sem hvílir á samvizku 
hans og tilfinningum, allt um það mjög alvarleg. 
Sá sem á konu og börn hefur sett broddborgaraskapnum 
veð. Maðurinn getur sjálfur hafið 
sig upp yfir hann eða fengið nægilega uppbót 
(á honum) í dómum þeirra, sem hugsa eins og 
hann. En konu sinni og þeim konum yfir höfuð, 
sem honum eru tengdar, þeim hefur hann 
enga uppbót að bjóða. Opt hefur konum verið 
gefin að sök hin næstum óbreytanlega tilhneiging 
þeirra til þess, að láta áhrif sín koma fram, 
þar sem um það er að ræða að ná í metorð, og 
hefur mönnum virzt það breyzklega merki og 
barnaskapur; er það vissulega mjög ranglátt. 
Mannfélagið gerir í hærri stéttunum líf kvenna 
að stöðugri sjálfsoffrun; það heimtar að konan 
bæli óaflátanlega niður náttúrlegar tilhneigingar, 
og sem umbun fyrir það, sem opt mætti 
kalla píslarvætti, veitir það henni eitt: virðinguna. 
En sú virðing, sem gipt kona nýtur, er óaðgreinanlega 
tengd virðingu mannsins, og eptir 
að hún hefur keypt hana og borgað fullu verði, 
sér hún sig nú svipta henni af ástæðu, en skilur 
eigi hið þvingandi afl hennar. Hún hefur 
lagt allt líf sitt í sölurnar til þess að öðlast 
þessa mannvirðingu, og maðurinn vill eigi hennar 
vegna vinna það til að hætta við heilaköst, 
sérvizku draumóra, hlut, sem heimurinn viðurkennir 
eigi eða tekur eigi tillit til, og sem heimurinn 
eins og hún mun kalla vitleysu, ef ekki 
verra.

Þessi klípa í vali sínu er tilfinnanlegust 
fyrir þann flokk sannra verðleikamanna, sem 
eigi eru þeim hæfilegleikum gæddir, að þeir séu 
færir um að láta til sín taka meðal þeirra manna, 
er aðhyllast skoðun þeirra, en byggja ætlun 
sína á fastri sannfæringu, og finna í samvizku 
sinni skyldu hjá sér til þess að vinna henni 
með því að játa í heyranda hljóði það sem þeir 
hyggja, og verja því tíma sínum, vinnu, og fé 
til sérhvers málefnis, sem þessari hugmynd má 
að gagni verða. Verst af öllu er þegar svo 
stendur á, að slíkir menn heyra til flokki eða 
stétt, sem í sjálfu sér hvorki veitir þeim né 
meinar aðgöngu að því, sem skoðað er sem 
beztur félagsskapur, þar sem aðgangur þeirra er 
því undir því kominn, hvað menn hyggja um þá 
<i>sjálfa</i>. Því að þá mun, hversu óaðfinnanleg 
sem hegðun þeirra kann að vera, það, að vera 
talinn framsögumaður meiningar eða pólitiskrar 
skoðunar, sem þeim mönnum eru hvumleiðar, er 
ráða mestu í félaginu, leiða til þess, að þeir eru 
útiluktir frá félaginu; það bregzt eigi. Mörg 
kona smjaðrar fyrir sjálfri sér með þeirri trú (í 
níu af tíu tilfellum öldungis ranglega) að ekkert 
annað hamli henni eða manni hennar að komast 
í hinn bezta félagsskap staðarins eða héraðsins 
—  félagsskap, sem opinn stendur mörgum 
kunningjum hennar af sömu stétt —  en eingöngu 
það, að maður hennar hafi frábrugðnar 
trúarskoðanir, eða sé talinn fylgismaður hinna 
lítilsvirtu stjórnarskoðana frelsismanna. Það er 
það, heldur hún, sem hamlar því, að Georg 
hennar nái í stöðu eða nái æðra embætti, hamlar 
því, að Karólína fái góðan ráðahag, sem er 
sök í því, að hún sjálf og maður hennar hafa 
ekkert að segja og öðlast engin þau heiðursmerki, 
sem þau, að því er hún fær séð, eru 
eins vel að komin eins og sumir aðrir. Er það 
þá furða að menn, þar sem þeir hafa slíkt aðhald 
á hverju heimili, hvort sem það hefur augljós 
áhrif, eður það er því öflugra, af því það 
er eigi viðurkennt, að þeir þá að öllum jafnaði 
láti lenda við það virðingar-miðlungsmál, sem 
smátt og smátt verður hið helzta einkenni nýrri 
tíma.

Þá er annar ókostur, og hvað hann snertir 
er það tilvinnandi að kynna sér þær afleiðingar, 
sem fram koma, eigi beint við útilokun konunnar 
frá frelsi og menntun, heldur við þá djúpu 
gjá, sem þessi útilokun skapar milli uppeldis og 
aðalseigins konu og karlmanns. Ekkert getur 
verið óhentugra þeirri sameiningu hugsana 
og tilfinninga, sem á að vera fyrirmynd hjúskaparins. 
Innileg sambúð milli tveggja mannlegra 
vera, sem eru gersamlega ólíkar, er tómur 
draumur. Ólíking getur verið tilfýsileg, en 
líkingin er það, sem bindur, og það er að eins 
í hlutfalli við gagnkvæma líkingu, að hjónin eru 
fær um að skapa hvort annars farsæld. Meðan 
konur eru eins ólíkar karlmönnum og þær eru 
nú, þá er það lítil furða, að eigingjarnir menn 
finni þörf hjá sér til þess að taka ótakmarkað 
gerræðisvald í hendur til þess að geta kæft í 
fæðingunni hina æfilöngu baráttu milli tilhneiginganna, 
sem hlýtur að hefjast. Þegar mannlegar 
verur eru eins ólíkar og mest má verða, þá 
geta þær eigi haft neinar hugðir verulega sameiginlegar. 
Mjög opt hafa hjón gersamlega ólíkar 
hugmyndir um hinar æztu skyldur. Hvert 
verulegt gildi hefur hjónaband, þar sem slíkur 
meiningamunur ríkir? Og þó er þetta hvergi 
óvanalegt, þar sem konan hefur nokkra alvöru 
til að bera í aðalseigini sínu, það á sér meir að 
segja jafnaðarlega stað í kaþólskum löndum, þar 
sem hún í ágreiningum við bónda sinn nýtur 
fylgis hjá hinum eina valdsmanni auk hans, sem 
hann hefur kennt henni að beygja sig fyrir, nefnilega 
prestinum. Í hugsunarleysis-bráðræði, eins 
og títt er valdhöfum, er eigi eru vanir því að þeim 
sé mótmælt, fara rithöfundar af mótmælendatrú 
og frjálslyndir rithöfundar hörðum orðum um 
áhrif klerka á konur, síður af því að þau séu ill, 
en af því þau eru nýr óskeikulleiki, sem látinn 
er mæta hinu óskeikula valdi karlmannsins og 
spanar konuna til uppreisnar gegn því. Í Englandi 
má stundum hitta líkan mismun, þegar oftrúar-kona 
er gipt manni, sem hefur aðra lífsskoðun. 
En að jafnaði firra menn sig þessari 
ósamþykkis orsök með því að gera slíkt kríli 
úr anda kvenna, að það þær hafi enga aðra ætlun 
en hina almennu broddborgaráætlun og þá, sem 
maður þeirra kennir þeim, að þær eigi að hafa.

Þótt ekki eigi sér stað neinn djúptækur 
meiningamunur, getur misjafn smekkur eingöngu 
verið nægilegur til þess að draga úr farsæld hjúskaparins. 
Það getur ef til vill vakið ástarhug 
hjá manninum (til konunnar), en það leiðir eigi 
til hjúskapar-sælu, að gera sem mestan þann 
mismun, sem af náttúrunni á sér stað, með fullkomlega 
ólíku uppeldi. Ef hjónin eru menntaðar 
og heiðarlegar mannlegar verur, leyfa þau 
hvort öðru að hafa misjafnan smekk, en er umburðarlyndi 
hvort við annað það sem menn þrá, 
þegar menn ganga í hjúskap? Þessar ólíku tilhneigingar 
munu að sjálfsögðu, ef ást og skyldutilfinning 
heldur þeim eigi í skefjum, gera óskir 
hjónanna hvað snertir öll heimilisefni, sem 
fyrir koma, gersamlega ólíkar. Hvílíkur munur 
hlýtur þá eigi að vera á því félagi manna, sem 
hvort hjónanna um sig vill helzt umgangast og 
sjá hjá sér. Hvort þeirra fyrir sig mun óska 
sér samvistarfólks, sem hefur sama smekk og 
hann eða hún; þá, sem öðru gezt að, mun hitt 
ekkert hirða um eður hreint og beint þykja þeir 
hvumleiðir; og þó getur enginn komið til annars 
svo hann komi eigi til hins, þar sem hjón 
lifa eigi nú á tímum sitt á hvoru lopti eða taka 
á móti öldungis ólíkum heimsóknarmönnum eins 
og á tímum Loðvíks 15. Það getur þá eigi 
heldur hjá því farið, að þau hafi ólíkar óskir 
hvað snertir uppeldi barnanna; bæði munu þau 
óska þess, að sjá hinar sérkennilegu tilhneigingar 
og tilfinningar koma aptur fram hjá börnum 
sínum, og þá er opt annaðhvort gerður samningur, 
og leiðir af honum hálf fullnaðargerð fyrir bæði, 
eða húsfreyja verður að slaka til —  opt með 
trega; og með eða mót vilja hennar verða áhrif 
hennar eptir það til þess að hnekkja áformum 
manns hennar.

Sú ímyndun mundi vissulega vera mjög 
heimskuleg, að þessi munur á tilfinningu og tilhneigingu 
eigi sér eingöngu stað, af því að konur 
fá annað uppeldi en karlmenn, og eigi mundi 
verða munur á smekk, hvernig sem á stæði. En 
það er eigi farið út fyrir rétt takmörk, þótt sagt 
sé, að ástand það, sem lýst hefur verið, fari 
geysimikið versnandi og verði næstum óhjákvæmilegt 
við uppeldið. Meðan konur eru upp aldar 
eins og nú eru þær, getur maður og kona örsjaldan 
fundið hvort hjá öðru verulega samhljóðun 
í smekk og óskum, þegar um málefni daglegs 
lífs er að ræða. Þau hljóta venjulega að gefast 
upp við þetta og sleppa tilkalli til að finna hjá 
þeim, sem þau eru nánast tengd, þá samhljóðun, 
það, að vilja og vilja eigi hið sama, sem er 
hið eina band verulegrar samvistar. Eða ef 
maðurinn er svo lánsamur að öðlast þetta, þá 
verður það með því móti að velja svo auðvirðilega 
konu, að hún yfir höfuð hefur engan vilja, 
og er jafnbúin til eins sem annars, svo framarlega 
sem hann segir henni að það sé rétt. 
Þó getur mönnum skjátlazt jafnvel í þessum 
reikningi, heimskan og veikleikinn er eigi 
ávallt trygging fyrir undirgefni, sem menn vænta 
með svo miklu trúnaðartrausti. Og jafnvel 
þótt svo væri, er þetta þá hugsjónar-fyrirmynd 
hjúskaparins? Hvað græðir maðurinn, þegar svona 
er ástatt, við hjónabandið annað en ráðskonu, 
fóstru handa börnum sínum eða frillu? Þegar hins 
vegar hvort hjónanna um sig, í stað þess að 
vera ekkert, er eitthvað, þegar þau unna hvort 
öðru og eru eigi allt of ólík að upphafi, þá 
vekur hin stöðuga hlutdeild í sömu verkefnum, 
örvuð af ástinni, leynda hæfilegleika, sem hvort 
þeirra hefur til að bera til að hafa áhuga á þeim 
hlutum, sem frá upphafi voru að eins áhugamál 
annars þeirra, og veldur það þannig smátt og 
smátt því, að hvort gerir annars tilhneigingar og 
aðalseigin að sínu eigin, að nokkru leyti við það, 
að hvottveggja venst við að beygja sig, án þess 
það viti af, og að nokkru leyti og fremur við 
það, að eðli þeirra beggja auðgast verulega, þar 
sem annað bætir viti og hæfilegleikum hins við 
sitt eigið. Þetta vill jafnvel opt til milli tveggja 
vina af sama kyni, sem eru mikið saman í daglega 
lífinu, og það mundi vera almennt, ef eigi hið 
algengasta í hjúskapnum, ef eigi hið ger-ólíka uppeldi 
karla og kvenna gerði það næstum ómögulegt 
að gera samband, þar sem maður og kona eiga 
verulega saman. Ef nú einu sinni væri ráðin 
bót á meini þessu, mundi, hver munur, sem eptir 
yrði á mæti og smekk einstaklinganna, (að 
minnsta kosti sem almenn regla) ríkja fullkomin 
eindrægni og samhljóðun hvað snertir hin 
miklu viðfangsefni lífsins. Þegar bæði hjónin 
hafa jafnan áhuga á stórum óskamálum og eru 
hvort annars hjálp og hvatning í öllu, sem viðvíkur 
þeim, þá munu hin minni verkefnin, þar 
sem smekkurinn er ólíkur, alls eigi vera svo áríðandi 
fyrir þau, og þar mun þá vera varanleg 
undirstaða fastrar vináttu, og mun það fremur 
nokkru öðru valda því, að hvort hjónanna um 
sig hefur meiri ánægju af að gleðja hitt, en að 
gleðja sig sjálft. — 

Hingað til hef eg að eins skoðað þá rýrnun 
á ánægju og gæðum hjúskaparins, sem er 
afleiðing af mismuninum einum milli hjóna; en 
hættan er enn meiri þegar ólíkingin er undirlæging. 
Ólíkingin ein, þegar að eins er átt við 
mismun á góðum eiginlegleikum, er fremur hvöt 
til þess að hvort bæti annað, heldur en hömlur 
gæfunni; þegar bæði keppa hvort við annað, 
hvort um sig þráir og leitast við að öðlast hina 
einkennilegu eiginlegleika hins, þá leiðir eigi af 
mismuninum ólíking í hugðum, heldur vaxandi 
líking í þeim og það, að þau fá enn meiri mætur 
hvort á öðru. En þegar annað stendur hinu 
langtum neðar að andlegum hæfilegleikum og 
að menntun og leitast eigi kappsamlega við með 
hjálp hins að komast eins hátt og það, þá draga 
gervöll áhrif sambandsins hreint og beint úr því 
hjónanna, sem yfirburðina hefur, og eru enn 
meiri brögð að því í þolanlega farsælum búskap 
en ófarsælum. Þess mun eigi óhegnt, er sá sem 
andlega yfirburði hefur lykur sig inni með undirtyllu 
sinni og gerir þessa undirtyllu að hinum 
útvalda og nátengdasta samvistarmannni sínum, 
meira að segja, að alúðarvini sínum. Sérhvert 
félag, sem eigi veitir þroska, veldur hnignun, og 
því meiri, því þrengra og nátengdara sem það 
er. Jafnvel verulega hágáfuðum manni fer næstum 
ávallt að hnigna, þegar hann er sífellt fyrstur 
í sínum hóp, og þannig er þeim manni ávallt 
farið, sem á konu, er undir honum stendur. Meðan 
ánægja hans með sjálfan sig annars vegar fer 
stöðugt vaxandi, þá fer hann hins vegar, án þess 
hann viti sjálfur af, að hafa þær tilfinningar og 
líta á hlutina með þeim hætti, sem eiginlegt er 
lítilsigldari og takmarkaðri sál en hans eigin. 
Þetta mein er hinu fyrnefnda ólíkt að því leyti, 
að það fer í vöxt, æ meir og meir. Dagleg 
samvist milli karlmanna og eiginkvenna þeirra er 
miklu nánari nú á tímum, en hún hefur nokkru 
sinni áður verið. Líf karlmanna er nú fremur 
heimalíf. Fyrrum leituðu þeir skemmtana sinna 
og ljúflingsstarfa hjá karlmönnum og í karlmannahóp; 
eiginkonum sínum gáfu þeir að eins 
brot úr lífi sínu. Nú sem stendur hefur maðurinn 
hallazt meir að heimili sínu og heimilisfólki, 
bæði hvað snertir heimilis-skemmtanir hans og 
skemmtanir í kunningjahóp; er það að þakka 
framförum menningarinnar og óvild almenningsálitsins 
gegn klúrum skemmtunum og ölteiti, sem 
fyrrum var einkaathöfn manna í frítímum þeirra, 
sameinuðum glæddum tilfinningum fyrir skyldum 
þeim, sem tengja manninn eiginkonu sinni; 
—  en umbætur þær, sem orðið hafa á uppeldi 
kvenna, hafa verið þess kyns og á því stigi, að 
þær hafa að eins í einstökum atriðum gert þær 
færar um, að gera manni þeirra sambúðina uppbyggilega 
í andlegu tilliti, en hafa í flestum atriðum 
látið konurnar standa fyrir neðan hann 
og að baki hans, svo að þær áttu eigi uppreisnarvon. 
Löngun hans eptir andlegri vísbendingu 
og andlegum félagsskap fær að jafnaði 
enga aðra fullnæging en þá, sem hann hefur 
af sambúð, þar sem hann lærir eigi neitt. 
Sambúð, sem engan þroska né upphvatning veitir, 
kemur í stað þess, sem hann annars hefði verið 
neyddur til að leita: samvistar við jafningja 
sína í hæfilegleikum og félaga sína í eptirleitun 
hins æðra. Vér sjáum því, sem og almennt er 
viðurkennt, að ungir menn, sem virzt hafa mjög 
vænlegir, hættu að taka framförum, undir eins 
og þeir voru kvæntir, og þegar þeir tóku eigi 
framförum, hlaut þeim að sjálfsögðu að hnigna. 
Ef konan knýr eigi mann sinn áfram, þá hamlar 
hún ávallt viðleitni hans. Hann hættir að hirða 
um það, sem hún hirðir eigi um; hann þráir eigi 
framar og þolir eigi að lokum, meira að segja 
forðast félagsskap við þá menn, er hann fyrrum 
átti með sameiginlegar tilhneigingar; er hann nú 
hræddur um, að þeir muni úthúða sér fyrir 
það, að hann hefur yfirgefið þá, engir æðri hæfilegleikar 
hans, hvorki andans né hjartans hæfilegleikar, 
vekjast framar til aðgerða. Þegar nú 
þessi breyting sameinast nýjum síngirnis-hugðum, 
sem sitjaliðið skapar, er hann að fáum árum 
liðnum eigi ólíkur þeim, sem aldrei hafa þurft 
annari ósk að fullnægja en auðvirðilegri hégómagirni, 
sameinaðri mauraelsku. — 

Hvað hjúskapur mundi verða milli tveggja 
mannlegra vera með þroskuðum hæfilegleikum, 
með sömu skoðunum, sama áformi, er væru hvort 
annars jafningjar, og jöfn eins og bezt mætti 
vera, með skyldleika í náttúrugáfum og hæfilegleikum, 
þannig, að hvort stæði öðru ofar í einstökum 
atriðum —  svo að hvort um sig gæti 
notið þeirrar ánægju að líta upp til hins og 
stjórna og láta sér stjórna til skiptis á framfaraveginum, 
—  hvað slíkur hjúskapur mundi vera, 
því ætla eg eigi að reyna að lýsa hér. Þeir, 
sem geta skilið það, þurfa eigi neinnar lýsingar 
við; þeim, sem eigi geta það, mun virðast það 
draumur úr sveimhuga. En með hinni föstustu 
sannfæringu held eg því fram, að þetta og eingöngu 
þetta er hugsjónar fyrirmynd hjónabandsins, 
og að sérhver meining, venja, niðurröðun, 
sem er meðmælt öðrum skilningi á þessu, eða 
beinir þeim hugmyndum og þeirri viðleitni, sem 
standa í sameiningu við hjónabandið, í aðra 
stefnu, hún er, hverri viðbáru sem hún tildrar 
utan á sig, leifar af upphaflegu siðleysi. Hin 
siðferðislega endurfæðing mannkynsins mun eigi 
í raungerðinni byrja fyr en þeirri mannfélagsniðurröðun, 
sem liggur til grundvallar fyrir öllum 
hinum, er skipað undir yfirráð jafnrar réttvísi, 
og fyr en mannlegar verur læra að auðsýna 
hina hlýjustu ást þeim, sem í réttindum og menntun 
er jafningi þeirra. — 

Þeir velgerningar, sem reynzt hefur allt að 
þessu atriði í röksemdaleiðslunni, að heimurinn 
mundi öðlazt við það, að hætta að skoða kynið 
sem ástæðu til synjunar frá forréttindum og 
sem undirgefnis-merki, voru fremur mannfélagslegir 
en einstaklegir; þeir voru fólgnir í viðbót 
við hina almennu innstæðu af hugsunar- og starfsafli 
og í umbótum hinna almennu skilyrða fyrir 
sameiningu karlmanna og kvenmanna. En 
það mundi vera: að vanmeta þessar framfarir, 
ef menn létu hjá líða að tala um hinn beinasta 
hagnað af öllum hagnaði, hin óumræðilega ávinning 
fyrir einstaklings-gæfuna, sem slíkt mundi 
vera fyrir hina frelsuðu helft mannkynsins, þann 
mun, sem mundi vera á lífi, er lýtur annars 
vilja, og lífi, er nýtur skynsamlegs frelsis. Næst 
hinum fyrstu nauðsynjum, fæði og klæði, er 
frelsið fyrsta og sterkasta krafa manneðlisins. 
Meðan mannlegar verur hafa engin lögleg réttindi, 
æskja þær lagalauss frelsis. Þegar þær hafa 
lært að skilja, hvað skylda og skynsemi hefur 
að þýða, verða þær meir og meir hneigðar til 
þess, að sýna ástúðlega og hyggilega nærgætni, 
þótt þær neyti frelsis síns; en þær æskja eigi 
minna frelsis eptir en áður; þær verða eigi fúsari 
til að láta vilja annara framflytja og þýða 
skyldu og skynsemi. Þvert á móti, þau félög, 
þar sem skynsemin hefur verið á mesta þroskastigi, 
og þar sem hugmyndin um félagsskylduna 
hefur verið voldugust, það eru þau, sem öflugast 
hafa haldið fram athafna-frelsi einstaklingsins, 
—  frelsi fyrir hvern til þess að stjórna athæfi 
sínu sjálfur með þeirri tilfinningu, sem hann 
hefur af hvað skylda er og með þeim lögum og 
mannfélagsreglum, sem eigin samvizka hans getur 
verið meðmælt.

Til þess að meta rétt, hvað persónulegt 
sjálfstæði hefur að þýða fyrir hamingjuna, þurfum 
vér eigi annað en að íhuga, hvaða þýðingu hún 
samkvæmt eigin ætlun vorri hefur fyrir hamingju 
vora. Viðvíkjandi engu eru dómarir misjafnari, 
eptir því hvort maðurinn dæmir gildi þess 
fyrir sjálfan hann eða hann dæmir gildi þess 
fyrir aðra. Þegar hann heyrir aðra barma sér 
yfir því, að þeim hafi eigi verið gefið frelsi til 
athafna, að eiginn vilji þeirra hafi eigi nægileg 
áhrif á líferni þeirra og kjör, þá er honum gjarnt til 
að segja: hverja þýðingu hafa þessar harmatölur? 
hvert beint tjón bíða þessir menn? að hverju 
leyti ætla þeir að hugðum þeirra sé eigi sinnt? 
og ef þeim tekst eigi að svara þessum spurningum 
neinu því, sem honum virðist gefa nægt 
tilefni til umkvartana, skellir hann skolleyrunum 
við öllu og telur umkvartanir þessar sprottnar 
af hugringlaðri harmatölusýki, sem engin skynsamleg 
tilslökun geti fullnægt. En hann dæmir 
á allt annan hátt, þegar hann á að dæma í 
sinni eigin sök. Þótt honum sé fenginn fjárráðamaður, 
sem gætir hugða hans öldungis óaðfinnanlega, 
þá mun hann þó eigi láta sér nægja 
það; þá mun honum virðast persónuleg útilokun 
sín frá úrskurðarvaldinu hin mesta móðgun, 
sem verða má, og þykja hún svo óleyfileg, að 
hann ætlar það jafnvel óþarft, að leggja sig 
niður við það að sýna fram á, að umsjónin sé 
slæm. Þannig er því einnig varið með þjóðirnar. 
Hvaða borgari í frjálsu landi mundi nokkru 
sinni vilja líta við nokkru tilboði um góða og 
duglega stjórn, ef hann ætti að borga það 
með frelsi sínu, þótt hann gæti trúað því, að 
góð og öflug stjórn gæti átt sér stað hjá þjóð, 
sem væri stjórnað af öðrum vilja en hennar eigin, 
mundi þó ávallt meðvitundin um að skapa sjálfur 
kjör sín á eigin ábyrgð vera nægileg í hans 
augum til að vega á móti miklum rustaskap og 
ófullkomleika í einstökum atriðum í frjálsu stjórnarfyrirkomulagi. 
Fullviss má hann vera þess, 
að það sem hann finnur viðvíkjandi þessu atriði, 
það finna konur jafnt. Hvað sem sagt hefur 
verið eða ritað frá dögum Heródóts fram á vora 
tíma um bætandi áhrif frjálsrar stjórnar, um 
þann vöxt og viðgang, sem allir hæfilegleikar 
fá við þau, um meiri og æðri óskamál, sem 
þau setja hugsun og tilfinningu, um óeigingjarnari 
allsherjaranda og opnara auga fyrir skyldunni, 
sem þau valda, um meira meðalhæðarstig, 
sem einstaklingurinn kemst á af hennar völdum 
bæði sem siðleg og andleg vera og mannfélagslimur 
—  hvert einasta orð af öllu þessu er jafnmikill 
sannleikur um kvenmenn sem karlmenn. 
Er allt þetta eigi merkir þættir úr einstaklingsauðnunni. 
Munum eptir hvers vér karlmenn 
sjálfir fundum til, þegar vér komumst af bernskuskeiðinu, 
undan því fjárhaldi og þeirri umsjá, 
sem að sönnu kærir og ástúðlegir foreldrar höfðu 
yfir oss, og tókum allt í einu á oss ábyrgð 
manndómsaldursins. Þótti oss ekki sem miklum 
þunga væri létt af oss, eins og leyst væru af 
oss hamlandi bönd, jafnvel þótt þau væru eigi 
á annan hátt sár? Fannst oss eigi að vér vera 
hálfu meirlifandi, hálfu meiri menn en áður? Ímynda 
menn sér, að konur hafi eigi neina af þessum 
tilfinningum? En það er átakanlegt raunhæfi, 
að fullnæging og skerðing persónulegs stolts, 
jafnvel þótt það sé flestum karlmönnum fyrir 
öllu, þegar þeir eiga sjálfir hlut að máli, þá er 
það lítils metið, þegar um aðra er að ræða og 
kemur síður til álita sem orsök eða nægileg athafnahvöt 
en nokkur önnur tilfinning, sem mannlegri 
veru er eðlileg. Ef til vill er ástæðan til þessa sú, að 
karlmenn, þegar um eigin málefni þeirra er að ræða, 
skreyta þetta stolt með nöfnum á svo mörgum 
öðrum eiginlegleikum, að þeir eru sér sjaldan misvitandi, 
hve öflug áhrif þessi saðning og skerðing 
hefur á líf þeirra. En vér getum sagt oss sjálfum 
að þessi áhrif eru eigi yfirgripsminni eða 
eða óöflugri á líf kvenmanna. Konum er kennt 
að bæla niður sjálfstilfinninguna í þær stefnur, 
sem hún vill taka, eptir því sem henni er eðlilegast 
og hollast, en kjarninn verður eptir, tilfinningin 
fær að eins aðra ytri mynd. Starfsöm 
og þrekmikil sál mun, sé henni synjað um frelsi, 
reyna að ná í völd; sé hún svipt ráðum yfir 
sjálfri sér, mun hún halda fram sérkennileik sínum 
með því að reyna að ráða yfir öðrum. Að 
vilja eigi láta það eptir mannlegum verum að 
hafa neina eigin tilveru, en láta þær eingöngu vera 
öðrum háðar, það er að gefa þeim allt of mikla 
upphvatningu til að láta aðra gagnast áformum 
þeirra. Þar sem menn geta eigi gert sér 
von um frelsi, en ef til vill um völd, verða 
völdin það, sem mannleg vera þráir mest. Þeim, 
sem eigi eru leyfð óbrjáluð ráð yfir eigin líferni 
sínu, þeir munu, hvar sem þeir koma því við, leita 
fullnaðar með því að sletta sér fram í annara 
hegðun í eigingirnis-skyni. Af ófrelsinu kemur 
einnig fýsn kvenna til þess að vera fríðar, 
halda sér til og láta bera á sér; og af þessu 
spretta öll þau mein, sem vér sjáum breiðast 
út í mynd skaðlegs óhófs og mannfélags ósiðsemi. 
Ástin til valda og ástin til frelsis eiga 
eilífa baráttu hvor við aðra. Þar sem minnst 
er frelsið, þar mun valdfýknin vera ofsalegust 
og samvizkulausust. Löngunin til valda yfir öðrum 
getur fyrst hætt að hafa spillandi áhrif á 
mannkynið í för með sér, þegar sérhver mannleg 
vera getur fylgt fram hugðum sínum og 
þarf þó eigi að hripsa til sín völd, það er að 
segja, þegar virðingin fyrir því frelsi, sem sérhver 
hefur í eigin málefnum er orðin að fastri 
og algildri  frumreglu. — 

En það er eigi að eins með tilfinningunni fyrir 
persónulegum verðleikum, að frjáls ráð yfir 
hæfilegleikum manna og frjáls notkun þeirra 
verður farsældar-uppspretta, og það að vera rígbundinn 
við notkun þeirra verður óláns-uppspretta 
fyrir allar mannlegar verur, og eigi sízt fyrir konur. 
En næst sjúkdómi, bágindum og afbrotum 
er ekkert, sem er jafn-skaðvænlegt farsæld lífsins, 
eins og að fá eigi maklega svalað þörfinni 
til starfa. Þær konur, sem hafa fyrir sifjaliði 
að sjá, hafa meðan umhyggjan fyrir því hvílir á 
þeim, þessa svölun, og er það þeim að jafnaði 
nóg. En hver úrræði eru hinum dagvaxandi 
kvennafjölda veitt, er eigi hefur neitt hentugt 
tækifæri til að rækja þá köllun, sem menn í 
skopi kalla hina sérstöku köllun kvenna? Hver 
úrræði eru fyrir konu, sem misst hefur börn sín; 
annaðhvort eru þau dáin, eða búa fjarri henni 
eða eru fullorðin, hafa gipzt og sjálf stofnað sér 
heimili? Yfrið mörg eru þeirra manna dæmi, 
sem eptir starfsamt líf draga sig út úr með eigur, 
sem þeir vonast eptir að geta lifað rósömu 
lífi með, en þar sem þeir eru eigi færir um að 
geta nýjar hugðir, þá fá þeir eigi annað við lífernisbreytinguna 
en leiðindi og hugarvíl, og 
deyja snemma. Og þó íhugar enginn, að lík örlög 
bíða svo margra maklegra og sjálfsfórnandi 
kvenna, —  eptir að þær hafa goldið mannfélaginu 
skuld þeirra, sem svo er kölluð, eptir að 
hafa óaðfinnanlega alið upp börn sín, eptir að 
hafa staðið fyrir búsýslunni, eins lengi og þær 
þurftu heimili að stjórna —  þá missa þær einu 
sýsluna, sem þær bera skyn á, þörf þeirra til 
starfa hefur enn eigi rýrnað, en þær þurfa ekki 
á henni að halda, nema því að eins að dóttir 
eða tengdadóttir sé fús að láta þeim eitthvað 
eptir af stöðu sinni og fá þeim sömu sýslu hjá 
yngra sifjaliðinu. Vissulega er það hart hlutskipti 
í ellinni fyrir þá konu, sem hefur maklega 
fullnægt þeirri einu mannfélagsskyldu sinni, 
sem svo er kölluð, eins lengi og henni var 
þess unnt. Þessar konur og þær, sem skylda 
þessi hefur alls ekki legið á, og sem að mestu 
leyti veslast upp alla æfi með meðvitundinni um 
kyrktar tilhneigingar og köllun og um lamaðan 
starfskrapt hafa einskis annars trausts að leita 
en þess, sem fólgið er í trú og góðgerðasemi. 
En trú þeirra, sem byggð getur verið á tilfinningunni 
og komið fram í kirkjurækni, getur eigi 
orðið nein trú verkanna, nema einungis að því 
leyti sem hún kemur fram í góðgerðasemi. Til 
góðgerðasemi eru reyndar margar konur dásamlega 
fallnar, en til að gera gagn með henni, 
eða þótt eigi sé til meira mælzt, en að gera 
eigi tjón með henni, til þess útheimtist uppeldi 
hjá góðum umsjónarmanni, marghliða undirbúningur, 
þekking og hugsunarþrek. Það eru fá 
umsjónarembætti stjórnar, sem sá þætti óhæfur 
til, sem sýnt hefði, að hann væri fær um að 
beita góðgerðasemi á gagnsamlegan hátt. Í þessu 
sem öðru tilliti (einkum hvað snertir uppeldi 
barnanna) geta konur eigi svo að vel megi fara 
gegnt þeim skyldum, sem þeim eru faldar, nema 
þær fái þá menntun, að þær geti hæglega tekizt 
störf á hendur, sem þeim nú er synjað um til 
mikils tjóns fyrir mannkynið. Og hér vil eg 
leyfa mér að minnast á, á hve einkennilegan 
hátt þeir menn að jafnaði skýra málið um lögskylda 
útilokun kvenna, sem auðveldara þykir 
að útmála það hlægilega, sem þeir geta eigi 
þolað, en að svara ástæðum þeim, sem mæla 
með því. Þegar þeim er sagt, að hinir praktisku 
hæfilegleikar kvenna og hyggilegu ráð muni 
einhverntíma koma að góðu haldi í ríkismálefnum, 
þá trana þessir háðfuglar fram heiminum til 
athlægis þingi eða ráðaneyti, sem í séu stúlkubörn, 
ekki tvítug eða ungar konur tuttugu og 
tveggja eða þriggja ára, sem séu fluttar umsvifalaust, 
eins og þær koma fyrir, úr baðstofunni á 
neðri málstofuna. Þeir gleyma því, að öllum jafnaðarlega 
eru eigi svo ungir menn kosnir til þings 
eða látnir hafa á hendi neitt pólitiskt embætti, 
sem hefur ábyrgð í för með sér. Heilbrigð skynsemi 
mundi fræða þá um, að væru slík áríðandi 
störf falin konum á hendur, myndu þau vera 
fengin slíkum konum, sem eigi fyndu hjá sér 
neina sérstaka köllun til hjúskaparlífsins, eða kysu 
heldur að neyta öðruvísi hæfilegleika sinna (eins 
og margar konur nú þegar meta eitthvert af hinum 
fáu heiðarlegu störfum, sem þær eiga aðgang 
að, meir en hjónabandið), en hefðu varið 
beztu árum æsku sinnar til að leitast við að gera 
sig hæfar til þeirrar stöðu sem þær óskuðu að 
ná, eða það mundu ef til vill vera ekkjur eða 
eiginkonur milli fertugs og fimmtugs, sem eptir 
hæfilega undirbúnings-þekkingu mundu reyna að 
neyta í stærri stíl þekkingar sinnar á lífinu, og 
þeirrar leikni í stjórn og niðurröðun, sem þær 
hefðu öðlazt heima. Það er ekkert land í 
Norðurálfu, þar sem hinir nýtustu menn hafa 
eigi iðulega reynt og metið mjög mikils ráð 
og hjálp hyggnra og reyndra hefðarkvenna, 
og það bæði í einstökum og opinberum efnum; 
og það eru til ýmiskonar mikilsverð opinber 
umsjónar-embætti, sem fáir menn eru 
fallnir til að gegna eins vel og slíkar konur; 
til þess tel eg meðal annars umsjónina með útgjöldum 
í öllum einstökum atriðum þeirra. Það, 
sem vér erum nú að ræða um, er samt eigi þörf 
sú, sem mannfélagið hefur fyrir þjónustu kvenna 
í ríkismálum, heldur er það hið daufa og dýrðarlausa 
líf, sem það dæmir þær svo opt til, þar 
sem það bannar þeim að neyta hins verklega 
atgerfis, sem margar þeirra eru sér meðvitandi, 
á stærra svæði en því, sem aldrei hefur staðið 
opið sumum þeirra, og stendur eigi framar opið 
öðrum. Ef nokkuð er lífsskilyrði fyrir farsæld 
kynslóðarinnar, þá er það að hver einstök mannleg 
vera hafi ánægju af daglegu starfi sínu. 
Þetta skilyrði fyrir farsælu lífi er mjög ónógt 
tryggt eða fullkomlega meinað miklum hávaða 
mannkynsins, og af vöntun á þessu skilyrði er 
margt mannslífið, sem virðist hafa öll farsældarskilyrði, 
að eins leynilegt þrotabú. —  En ef 
hlutföll, sem mannfélagið hefur enn eigi þrek 
til að bera ofurliða, gera opt nú á tímum slík 
þrotabú óhjákvæmileg, þarf þó mannfélagið sjálft 
eigi að vera þeirra valdandi. Óskynsamir foreldrar, 
reynsluleysi unglinga, vöntun á tækifæri 
til þess að fara eptir náttúrlegri köllun sinni, 
atvika-öfugstreymi, sem knýr menn inn á veg, 
sem menn hafa enga löngun til að ganga, dæmir 
fjölda mannlegra vera til þess að eyða lífi 
sinu til starfa, sem þær vinna illa og utan við 
sig, en hins vegar eru önnur störf, sem þær 
mundu gera fúslega og vel. En á konur er 
þessari bölvun neytt af núgildandi löggjöf og 
venjum, sem hafa sama mátt og lög, Það sem 
liturinn, kynið, trúbrögðin eru í óuppfræddu 
mannfélagi, eða þjóðernið fyrir nokkra menn, ef 
um sigurvinning er að ræða, það er kynið fyrir 
allt kvenfólk, ótakmörkuð orsök til útilokunar 
frá næstum öllum heiðarlegum störfum, nema 
annaðhvort þeim störfum, sem aðrir geta eigi 
unnið, eða þeim störfum, sem þessir aðrir telja 
sér eigi samboðin. Þær þjáningar, sem þess 
eðlis orsakir koma til leiðar, mæta að jafnaði 
svo lítilli meðlíðan, að að eins fáar mannlegar 
verur þekkja þá feikna ófarsæld, sem þegar nú 
á tímum sprettur af tilfinningunni fyrir að hafa 
glatað lífi sínu. En tilfellin munu verða enn 
tíðari, því meiri misjöfnuð sem vaxandi menntun 
gerir á hugmyndum og atgerfi kvenna annars 
vegar og takmarki því, sem mannfélagið leyfir 
aðgerðalöngun þeirra að keppa að hins vegar.

Þegar vér lítum á hið beina mein, sem 
leiðir af því ósjálfræði og þeirri útilokun sem lendir 
á helming mannkynsins, í fyrsta lagi við að verða 
af hinni mest fjörgandi og svalandi tegund af 
gleði, og í öðru lagi við þá þreytu, hugarvíl og 
megnu óánægju með lífið og leiða á því, sem 
svo opt kemur í stað hennar, þá finnum vér, 
að af öllu því, sem mannlegar verur eru nauðbeygðar 
til að gera til þess að sigrast á því óumflýjanlega 
böli, sem tengt er hlutskipti þeirra 
á jörðunni, er ekkert, sem meiri þörf er á, en 
að læra: að bæta eigi nýjum meinum við þau 
mein, sem spretta af náttúrlegum hlutföllum, með 
því að leggja afbrýðis- öfundar- og fordómsbönd 
hver á aðra. Eingöngu kvíði mannlegra 
vera lætur að vísu önnur og verri mein koma í stað 
þeirra, sem þær bera ástæðulausan kvíðboga 
fyrir, en sérhver takmörkun hins vegar á frjálsu 
háttalagi náunga sinna, sem miðar að öðru en 
að leggja þeim á herðar ábyrgð fyrir illa notkun 
á frelsi sínu, hún gerir það sem í hennar valdi 
stendur til þess að þurka upp aðallind mannlegrar 
sælu og að gera kynslóðina sýnu fátækari 
að öllu, sem gerir lífið dýrmætt fyrir einstaklinginn. — 


<img src="0219.jpg">



Eptirmáli.


Rit það, sem hér birtist almenningi, er gefið út 
samkvæmt því, sem samþykkt var á fundi hins íslenzka 
kvenfélags í vetur, er leið, í því skyni, að það komi í 
staðinn fyrir fjögur ársrit, er annars hefðu átt að koma 
út hvert í sínu lagi, eptir því, sem gert er ráð fyrir í 
lögum félagsins.

Þegar kom til þess að velja slíkt rit, sem bæði 
gæti fullnægt kröfunum hæfilega, að því er stærðina 
snertir, og einnig væri þess efnis, sem tilgangur félagsins 
heimtar, þá þótti ekki annar kostur betri, heldur 
en að taka þá viðurkenndu og ágætlega sömdu ritgerð 
um stöðu kvenna í mannfélaginu, sem hér liggur fyrir, 
og vonar stjórn kvenfélagsins, að bók þessi hljóti sömu 
hylli hjá kvenþjóðinni hér sem alstaðar annarstaðar 
úti um heim.

Þýðinguna á ritinu hefur félagið fengið fyrir milligöngu 
Stefáns kennara Stefánssonar á Möðruvöllum. 
Nokkrar breytingar hafa verið gerðar á handritinu 
við prófarkalesturinn, en að öðru leyti vill félagsstjórnin 
auðvitað ekki bera neina ábyrgð á því, hvernig þýðingin 
sjálf er af hendi leyst, enda virðist mega treysta 
því, að ritið geti komið að fullum notum samkvæmt tilætlun 
félagsins.

Vér viljum svo óska þess af heilum hug, að sá andi 
og sú stefna, sem gengur í gegnum þetta heimsfræga rit 
hins mikla mannvinar og heimspekings Stuarts Mill's, 
megi bera góðan ávöxt meðal íslenzkra kvenna og miða 
bæði meðlimum félags vors og öðrum, sem hlut eiga 
að máli, áleiðis að því takmarki, að skilja réttilega bæði 
kjör kvenna eins og þau nú eru og hlutverk kvenna 
eptir hlutarins eðli og kröfum réttlætis, sanngirni og 
vaxandi menningar.

<i>Kvenfélagsstjórnin.</i>