John Stuart Mill.
Kúgun kvenna.
Íslenzk þýðing.
Gefin út á kostnað „hins íslenzka kvennfélags“.
Reykjavík.
Glasgow-Prentsmiðjan.
1900.
I. KAFLI.
Það er áform mitt með þessu riti, að skýra
eins ljóst og auðið er ástæðurnar fyrir ætlun
þeirri, er eg hef haft frá því að eg fyrst tók
að sannfærast um ýmislegt viðvíkjandi almennum
málum; fer því svo fjarri, að ætlun þessi
hafi nokkuð veikzt eða haggazt við íhuganir eða
lífsreynslu, að hún þvert á móti hefur styrkzt
æ því meir. Þessi ætlun mín er sú, að það
fyrirkomulag milli hinna tveggja kynja, karla
og kvenna, sem geri annað hinu háð, í laganna
nafni, er óhafandi, og að það nú sem stendur
hamlar framförum mannkynsins eigi alllítið,
og að í stað þess fyrirkomulags verður að koma
annað, sem miðar að því, að koma á fullkomnum
jöfnuði milli kynjanna, þannig að hvorugt
hafi nokkur forréttindi eða völd og hvorugt verði
með lögum útilokað frá nokkru því, sem hitt
hefur. —
Sjálf orðin, er eg hlýt að tákna með verkefni
það, er eg hef tekið mér, sýna, hve örðugt
verkefnið er. Samt mundi rangt, að ímynda
sér, að erfiðleikar þeir, er eg þarf að vinna
bug á, komi af því, að mig vanti góð og glögg
rök, er eg geti leitt að sannfæringu minni. Þessir
örðugleikar eru þvert á móti þeir, sem verða
fyrir hverjum manni, sem hættir sér í baráttu
við rótgrónar og sterkar tilfinningar. Eins lengi
og einhver ætlun er djúpt rótgróin í tilfinningunni
styrkist hún fremur en haggast við sannanir,
sem bornar eru fram móti henni, hversu
ljósar sem þær eru. Ef ætlun þessi væri til
orðin við tómar íhuganir, mundu máttarsúlur
sannfæringarinnar undir eins bila, þegar sýnt
væri fram á, að rangt hefði verið ályktað; en
þegar einhver ætlun hefur eigi annað að styðjast
við en tilfinninguna, þá er það sannreynt,
að því meir sem hún er hrakin með rökum,
því sannfærðari verða þeir menn, er hallast að
henni, um, að tilfinning þeirra hljóti að hafa
einhvern djúpan grundvöll, sem sannanir nái eigi
til. Meðan tilfinningin helzt lifandi vantar hana
aldrei lærdómsgreinir til þess að verja sig með
og fyllir þannig fljótt upp skörð þau, er skotin
eru á víggirðingar hennar. Nú eru einmitt
tilfinningar vorar með tilliti til hinnar misjöfnu
stöðu karla og kvenna í mannfélaginu af ýmsum
ástæðum meir lifandi og rótgrónari en allar
aðrar tilfinningar, sem geyma og vernda venjur
fortíðarinnar. Það er því eigi að furða, þótt þær
séu öflugastar af öllum, og hafi varizt bezt gegn
andlegum byltingum, sem orðið hafa í mannfélaginu
á seinni tímum; en þó má eigi ætla,
að ómannúðlegar fyrirskipanir í mannfélaginu,
sem lengst hafa verið hafðar í hávegum, séu
mannúðlegri en þær, sem áður hefur verið rýmt
burt. —
Það er ávallt örðugt starf, að ráðast á skoðun,
sem næstum alstaðar er útbreidd. Ef heppnin
er eigi því meiri, og gáfurnar eigi því frábærari,
er orðum manna eigi gefinn neinn gaumur.
Þegar svo ber undir er örðugra að finna
dómstól en fyrir aðra að fá viðunanlegan dóm.
Ef mönnum tekst að vekja athygli annara stundarkorn
verða menn til endurgjalds að ganga að
afarkostum. Alstaðar verður sá, sem heldur
einhverju fram, að koma með allar sannanirnar.
Þegar maður er ákærður fyrir morð, er það skylda
ákæranda að sanna afbrot (hins) ákærða; það
er ekki skylda (hins) ákærða að sanna sakleysi
sitt. Ef talað er um sögulegan sannleika einhvers
viðburðar, er lítið eða ekki snertir tilfinningar
manna almennt t. d. tróversku styrjöldina,
þá verða þeir, sem halda því fram, að þessi viðburður
hafi orðið, að bera fram sannanir gegn
mótstöðumönnum sínum, en mótmælendur eru
aldrei skyldugir til annars en að sanna, að framburður
hinna sé ónógur (ɔ: einskisverður). Í
venjulegum málum er það leyft, að þeir menn
beri fram sannanir fyrir sínu máli, er mótmæla
frelsi, ɔ: þeir, sem halda uppi vörn fyrir ýmsar
takmarkanir og hindranir, hvort sem þær miða
að því, að takmarka frelsið almennt eða að því
að gera ákvörðun um, að einhver einstaklingur
eða flokkur sé eigi hæfur til að öðlast réttindi
eða jafnréttindi við aðra. Hér eru menn fyrir
fram hlynntir frelsinu og óhlutdrægninni, og ætla
að engar aðrar takmarkanir séu réttar en þær,
sem almenn velgengni heimtar, og að lögin hafi
ekki heimild til þess að gera nein afbrigði frá
reglunni, en eigi að breyta jafnt við alla, nema
því að eins, að löglegar eða pólitiskar ástæður
heimti, að gerður sé mismunur. Þó getur sá,
sem ber fram skoðun þá, er eg ver, eigi horfið
til neinnar af þessum reglum. Gagnvart mótstöðumönnum mínum,
sem halda því fram, að
maðurinn hafi rétt til að stjórna, og að konan
samkvæmt eðli sínu sé skyld að hlýða, og enn
fremur, að maðurinn hvað hæfilegleika snertir
sé færari um, að hafa völdin á hendi — gagnvart
þessum mönnum mundi eg eyða tíma til
ónýtis, ef eg ætti að fara að leiða þeim fyrir
sjónir, að þeir verði að sanna skoðun sína, ef
þeir vilja eigi, að hún verði hrakin. Það mundi
koma að jafnlitlu haldi, að reyna að sýna þeim
fram á, hvernig þeir með því að neita konum
um frelsi það og réttindi, er menn njóta, bæði
ráðast á frelsið og eru meðmæltir ójöfnuðinum.
Hvernig sem öðru vísi hefði staðið á mundi
þetta hafa mikla þýðingu. Hér er öðru máli
að gegna. Ef eg vil, að orð mín hafi nokkur
áhrif, verð eg eigi að eins að svara öllu, er
mótmælendur mínir hafa nokkurntíma borið fyrir
sig, en þar að auki verð eg að ímynda mér,
hvað þeir hefðu getað sagt, og svo hrekja það,
leggja þeim fyrst ástæður í munn og því næst
tala á móti þeim. Að þessu búnu heimta menn
enn fremur af mér, að eg sanni ætlun mína
með gildum og óhrekjandi rökum. Og ekki
nóg með það. Þó að eg hefði fullnægt þessu
skilyrði, þó að eg hefði leitt fram heila hersveit
af óhrekjandi ástæðum móti andvígismönnum
mínum, og ekki látið eina einustu af þeirra ástæðum
óhrakta, mundu menn þrátt fyrir það
stöðugt ætla, að eg hefði ekki sannað neitt. Því
að mál, sem annars vegar styðst við almenna
venju og hinsvegar við afarmáttuga og útbreidda
tilfinningu, hefur sér til styrktar ímyndun, sem
er miklu öflugri en sú sannfæring, sem sprettur
af skynsamlegri ályktun hjá öllum þeim mönnum,
sem ekki eru því hyggnari. —
Þegar eg minnist á alla þessa örðugleika,
þá er það ekki til þess að barma mér yfir þeim;
það mundi eigi gagna neitt; þessir örðugleikar
mæta öllum, sem ráðast á tilfinningar og almennar
stefnur, og taka skynsemina fyrir dómara.
Andi flestra manna verður að ná miklu hærra
þroskastigi, áður en unnt sé að vinna þá til þess
að reiða sig á eigin dæmigreind og hverfa frá
reglum, sem þeir hafa drukkið í sig með móðurmjólkinni,
og sem er að mestu leyti grundvöllur
fyrirkomulagsins, eins og það er nú, þegar
gerð hefur verið árás á þá með rökum, sem
þeir geta eigi hrakið með skynsamlegum ályktunum.
Eg lái þeim ekki, þótt þeir beri of lítið
traust til hugsunarinnar, en eg lái þeim, að
þeir bera of mikið traust til venjunnar og almennrar
tilfinningar. Það er einn af þeim hleypidómum,
sem táknar fráhvarf 19. aldarinnar frá
stefnu 18. aldarinnar, að 19. öldin telur tilfinningu
og vilja hjá manninum jafn óskeikandi og
18. öldin taldi skynsemina. Í stað þess, að
skipa skynseminni æzta sess tilbiðjum vér hvötina,
en hvöt köllum vér allt, sem vér finnum
hjá oss og getum ekki fært skynsamleg rök fyrir.
Þessi tilbeiðsla er óendanlega miklu vanvirðulegri
en skynsemis-tilbeiðslan og styður hjátrúna
á vorum tímum, því hún er sjálf hin hættulegasta
hjátrú, en þó mun hún haldast við, þangað
til sálarfræðin kollvarpar henni með því að
sýna og sanna, hver sé hinn sanni uppruni
flestra þeirra tilfinninga, er við höfum nú í hávegum
og köllum tilgang náttúrunnar og guðs
ákvarðanir. Í þessu máli er eg því boðinn og
búinn til þess, að taka þeim kostum, sem hleypidómarnir
setja mér, þótt þeir verði eigi sem
þægilegastir. Eg mun fallast á það, að tízkan
og almenn tilfinning verði taldar óhrekjandi rök,
svo framarlega sem mér tekst eigi að sanna, að
í þessu máli hefur siðvenja og tilfinning á öllum
tímum eigi átt það réttlætinu að þakka, að þær
hafa haldizt við, heldur ýmsum öðrum ástæðum
og að þær hafa rót sína að rekja til hins verri
hluta mannlegrar náttúru, ekki til hins betra.—
Eg mun sætta mig við það, að dómurinn verði
mér á móti, ef eg get eigi sannað, að dómari
minn hefur þegið mútur. Eg slaka eigi til eins
mikið og ef til vill sýnist, því að sanna þetta er
léttasti hlutinn af starfi mínu. —
Þegar einhver siðvenja er almenn, þá eru
opt miklar líkur til þess að hún miði eða hafi
áður miðað að einhverju lofsverðu máli. Þannig
er þeim siðvenjum varið, sem fyrst komast
á og seinna meir héldust við, af því að þær voru
viss vegur til þess að verða einhverra gæða aðnjótandi,
og giltu sem niðurstaða, er komizt varð
að fyrir reynslu. Hafi því menn á þeim tíma,
sem fyrirskipunin um vald mannsins yfir konunni
var gerð, fyrst hugsað um, hver aðferð mundi
bezt til að stjórna mannfélaginu og hafa komizt
að því, að þetta fyrirkomulag mundi hentugast,
hafi menn fyrst gert ýmsar aðrar tilraunir, svo
sem að láta konuna hafa yfir manninum að segja,
eða láta bæði kynin hafa jöfn réttindi, eða með
einhverju öðru fyrirkomulagi fyrir reynslu sannfærzt
um, að báðum kynjum mundi það fyrir
beztu, að konan væri undir manninn gefin, að
henni væri eigi veitt nein hlutdeild í almennum
málum, og að lögin, hvað heimilislífið snertir,
neyddu hana til að vera þeim manni hlýðin, sem
hún er sameinuð eins lengi og hún lifir — ef
þessu er þannig varið, þá neyðast menn til að
að telja þetta fyrirkomulag sönnun fyrir því, að
það á þeim tíma, sem það komst á, hafi verið
hið bezta, þar sem það varð almennt að reglu.
Þó er hægt að ímynda sér, að það, sem á þeim
tímum mælti með þessu fyrirkomulagi, hafi seinna
misst gildi sitt, eins og svo margt annað í mannfélaginu,
sem upprunalega hafði hina mestu þýðingu.
Nú er þessu ekki þannig varið, heldur á
hið gagnstæða sér stað. Það er þá fyrst á því
að taka, að þegar menn aðhyllast fyrirkomulagið,
sem nú er, þar sem veika kynið er gert
háð sterka kyninu, þá liggur hér ekkert verulegt
til grundvallar fyrir þessu ástfóstri við hið
gamla, annað fyrirkomulag hefur aldrei verið
reynt og það er í vanalegri merkingu orðsins
ómögulegt að fullyrða, að það sé reynslan, sem
hér hefur mælt með fyrirkomulaginu. Enn fremur
hefur reglan um undirokun kvenna aldrei
haft rót sína að rekja til samvizkusamlegrar umhugsunar
um það eða þekkingar á því, hvað
mannkyninu hentaði bezt, og hver væri beztur
vegur til þess að koma á góðu skipulagi í mannfélaginu.
Allt þetta sprettur af því, að frá
bernsku mannkynsins hefur konan talið sig ofurselda
sem ambátt manninum, sem þótti vænt
um að eiga yfir henni að segja, og honum gat
hún eigi veitt mótþróa sökum þess, að hún var
kraptaminni. Lög og fyrirskipanir mannfélagsins
byrja ávallt á því, að fallast á samband það,
sem þegar hefur átt sér stað milli einstaklinganna.
Það sem því fyrst var gerræði verður
seinna að lögum og rétti; mannfélagið verndaði
þennan rétt; aðrir kraptar í mannfél. koma í
stað líkamlegs styrkleiks, er barðist taumlaust
fyrir valdi sínu, og þeir styðja og efla þennan
rétt. Þeir einstaklingar, sem í byrjun voru hræddir
til hlýðni með ytra ofbeldi, eru nú með lögum
skyldaðir til hlýðni. Þrælahaldið, sem í upphafi
komst á fyrir líkamsstyrk yfirboðaranna,
varð seinna að lagalegri fyrirskipan; þrælarnir
voru liðaðir inn í þann sáttmála, sem skyldaði
drottna þeirra til að gæta sinna einstöku eigna
og tryggja þær hvor öðrum með því að neyta
sameiginlegs valds. Á hinum fyrstu sögutímum
var meginþorri karlmanna þrælar, eins og kvennfólk
var þá. Það líða margar aldir og þar á
meðal aldir, þar sem menntunin var komin á
hátt stig, áður nokkur heimsspekingur þyrði að
andmæla því, að slíkt þrældómsástand þessara
flokka væri réttlátt og óhjákvæmilegt. Smátt
og smátt komu samt fram slíkir afbragðsmenn
og það er þeim og almennum framförum mannkynsins
í sameiningu að þakka, að þrælahald
karlmanna er afnumið hjá öllum kristnum Norðurálfu-þjóðum
(fyrir fimm eða sex árum eymdi
eptir af því hjá einni Norðurálfu-þjóð) og hvað
kúgun kvenna snertir, þá hefur hún smátt og
smátt tekið breytingum til hins betra. En þessi
undirokun kvenna, sem nú kemur fram í vægari
mynd er engan veginn ávöxtur þroskaðrar umhugsunar
um það, hvað réttlátt er og nytsamlegt
fyrir almenning; það er þrælahald í sinni
upprunalegu mynd; það helzt enn við, en hefur
smátt og smátt mildazt og lagazt af sömu ástæðum,
sem liggja að því, að siðirnir hafa fágazt
og hafa að nokkru leyti gert mannúð og réttvísi
það unnt að hafa hemil á athöfnum mannanna.
Menjarnar af þessu upphaflega gerræði eru þó
eigi horfnar. Það er því eigi unnt fyrir fram
að sjá, hvern rétt þetta fyrirkomulag mannfélagsins
hefur við að styðjast eða að aðhyllast
það fyr en litið er á, hvaða tilverukjörum það
hefur átt að fagna. Hið eina sem unnt er að
segja um það, er að það hefur haldizt við þangað
til nú, þar sem aðrar fyrirskipanir, sem runnar
eru af sömu rót, eru horfnar; og þegar litið
er á málið í heild sinni, þá er þetta ástæðan til,
að flestum þykir svo kynlegt að heyra því haldið
fram, að mismunurinn milli karla og kvenna
hafi hnefaréttinn við að styðjast. —
Að þessi skýring í málinu þykir eigi sennileg,
leiðir að nokkru leyti af því, að menntuninni
hefur fleygt svo mikið fram, og siðferðistilfinningin
hefur þroskazt.
Vér, eða réttara sagt, tvær hinar mestu
framfaraþjóðir eru komnar á það stig, að þær
hafa fullkomlega afnumið þá grundvallarsetningu
lífsins, að réttur hins sterkara eigi að hafa nokkurt
gildi; enginn ber þennan rétt fyrir sig og
mjög óvíða hefur nokkur leyfi til þess að neyta
hans. Ef einhver engu að síður gerir það, neyðist
hann til að láta það á einhvern hátt sýnast
svo, að hann með því hafi viljað gera mannkyninu
eitthvert gagn. Þannig er þessu varið
að ytra áliti, og menn hrósa sér af því, að nú
ráði eigi framar máttur þess, sem voldugri er,
menn smjaðra fyrir sjálfum sér með því að telja
það fjarri sanni, að yfirburðir í líkamsstyrk
séu uppruni til þess, sem ber við dagsdaglega
og telja það enn fremur óhugsandi, að það fyrirkomulag,
sem nú á sér stað, í hverri mynd,
sem það hefur komið fram í upphafi, hafi getað
haldizt við allt fram að því menntunar- og
framfarastigi heimsins, er vér lifum nú á, nema
því að eins, að með réttu hafi ríkt sú skoðun,
að það væri fullkomlega samkvæmt mannlegu
eðli og væri til almennings hagnaðar. — Menn
hafa enga skímu um, hve lífseigar þær fyrirskipanir
eru, sem gera réttinn að eign þess, sem
sterkari er; menn gæta eigi að því, hvílíkri tryggð
menn taka við slíkar venjur og með hvílíku afli
yfirboðararnir halda í þær með góðum og illum
tilfinningum í sameiningu; menn gæta eigi að
tímalengd þeirri, sem þarf til þess, að gamlar ákvarðanir
hverfi hver af annari, fyrst þær, sem
veikastar eru fyrir, seinna þær, sem sterkari
eru, en sterkastar fyrir eru þær, sem nánast eru
tengdar daglega lífinu. Það er eigi almennt kunnugt,
að þeir menn, sem höfðu á hendi lögboðið
vald sökum þess, að líkamsstyrkurinn var upphaflega,
þegar þeir fengu þetta vald, þeirra meginn.
— Þessir menn hafa sjaldan misst vald sitt
fyr, en líkamstyrkurinn varð eign mótstöðumannanna.
Þar sem nú líkamsmátturinn er eigi eign
kvenna, liggur það í augum uppi, að jafnvel þótt
þessum leifum af gömlum lagaákvörðunum hafi
þegar snemma á tímum eigi verið fylgt strax
fram í aðalatriðum sínum, þá hverfa þær þó
seinast, og að þessar leifar af úreltu fyrirkomulagi
hafa haldizt við hjá kynslóðum, sem eigi
tóku aðra niðurskipun gilda en þá, sem byggist
á réttvísi. Það er næstum hið eina afbrigði
frá reglunni, sem veldur ósamræmi í lögum
þeim og venjum, sem nú tíðkast; en meðan þessi
niðurröðun vottar eigi sjálf uppruna sinn og er
eigi rædd til hlítar, þá lítur eigi út fyrir, að hún
komi í bága við heimsmenntunina fremur en þrælahaldið
í heimilislífi Grikkja var í þeirra augum til
fyrirstöðu fyrir því, að þeir teldu sig frjálsa þjóð.—
Í raun réttri hefur hvorki kynslóð sú, er nú
lifir né þær tvær eða þrjár kynslóðir, sem á undan
hafa lifað, getað gert sér grein fyrir hinu
upphaflega ástandi mannkynsins. Að eins þeir
menn, sem hafa vandlega kynnt sér sögu þjóðanna
eða ferðazt um heimshluta, þar sem eimir
eptir af fornu fyrirkomulagi, eru færir um að
að gera sér grein fyrir, hvað mannfélagið var í
fornöld. — Menn vita eigi, að á fyrstu tímum
réði réttur hins máttuga án allrar takmörkunar,
og að hans var neytt opinberlega og fyrir allra
augum; eg vil eigi segja, að hans hafi verið
neytt með hlífðarleysi og ósvífni, því að það
mundi vera hið sama og að segja, að þessum
yfirráðum hafi verið samfara meðvitundin um, að
þau væru ranglát, en slíkt gat eigi vakað fyrir
neinum á þeim tímum, nema ef vera skyldi heimspekingum
og helgum mönnum. Mannkynssagan
flytur oss sorglega heim sanninn um skuggahliðar
mannlegrar náttúru með því að sýna oss, hve
náið samband var fyrrum milli meðferðar þeirrar,
er heilir flokkar manna máttu sæta annars
vegar og máttar þess, er flokkar þessir höfðu að
verjast með hins vegar. Vér sjáum, að í hvert
skipti, sem uppreisn var gerð móti vopnuðum
valdsmönnum, hversu illa, sem þeir höfðu farið
að ráði sínu og gefið tilefni til hennar, þá kom
þessi uppreisn í bága við rétt þann, er hinn máttugri
hafði og enn fremur við öll lög og allar
hugmyndir um almennar skyldur. Og vér sjáum,
að þeir, sem sýndu mótþróa, voru í augum
almennings eigi að eins sekir í glæp, heldur
í hinum mesta glæp, og voru taldir maklegir
hinnar grimmilegustu refsingar, sem hægt var
að leggja á þá. —
Það var í fyrsta sinn, að yfirmann óraði
fyrir því, að hann hefði skyldum að gegna gagnvart
undirmanni sínum, þegar svo bar undir, að
hann af eigingjörnum hvötum fann sig knúðan
til að gefa honum loforð. Jafnvel þó að loforð
þessi væru bundin dýrum eiðum þótti þó þeim,
sem loforðin höfðu gefið, ekkert til fyrirstöðu
fyrir því, að taka þau aptur og fótumtroða þau,
hvað lítið sem út af bar; en það er sennilegt,
að þessir menn hafi seinna séð eptir þessum
eiðrofum, ef þeir hafa eigi haft því minni siðferðistilfinningu.
Þjóðveldin í fornöld byggðust
að mestu leyti á sáttmála, er gerður var manna
á milli; að minnsta kosti voru þau stofnuð af
félagi af mönnum, sem eigi báru mikið hver af
öðrum hvað krapta snerti; þess vegna sýndu
þau fyrst niðurröðun í mannfélaginu, þar sem
önnur lög voru ráðandi en réttur hins máttugra.
Þótt nú réttur hins máttugra væri upphaflega
hið eina, sem kvað á um sambandið milli höfðingja
og þræls og um sambandið milli hins
almenna og þegnanna, með einstökum undantekningum,
sem sérstakar ákvarðanir voru gerðar
um, þá var þó mikið unnið við það, að rétti
hins máttugra var rýmt burt frá þessu litla svæði,
svo að mannkynið gæti tekið að endurfæðast
við það, að nýjar tilfinningar ruddu sér til rúms,
enda sýndi og sannaði reynslan undir eins, að
tilfinningar þessar höfðu afarmikla þýðingu jafnvel
fyrir tímanlega velferð mannanna, og þurftu
þær því eptir það að eins að glæðast og magnast.
Jafnvel þótt þrælarnir hefðu eigi neina hlutdeild
í málum þjóðveldisins, var það þó fyrst í
frjálsum ríkjum, að þrælum voru veitt viss mannréttindi.
Heimspekingar af Stóumannaskóla voru,
þegar litið er burt frá lögum Gyðinga, þeir
fyrstu, sem kenndu það, að yfirmenn hefðu skyldum
að gegna gagnvart þrælum sínum. Eptir
að kristni breiddist út var engum kenning þessi
ókunn, og eptir að kaþólska kirkjan var stofnuð
vantaði kenninguna aldrei forvígismenn. En þó
veitti kristninni það mjög örðugt að gera skoðun
þessa lifandi í hugsunarhætti þjóðanna, því
að kirkjan hefur barizt í meir en þúsund ár, áður
hún fengi nokkru sýnilegu áorkað. Hana
vantaði eigi vald yfir anda þjóðanna. Vald
hennar var geisimikið. Hún kom konungum
og aðalsmönnum til að sleppa öllu tilkalli til
hinna dýrmætustu eigna sinna og hafði sjálf hagnað
af þeim. Hún knúði margar þúsundir manna
til þess að segja skilið við öll gæði heimsins á
bezta aldri, loka sig inni í klaustrum og leita
sálu sinni friðar með fátækt, föstum og bænum;
hún rak mörg hundruð þúsund manna yfir lönd
og sjó, gegnum Norður- og Austurálfu, til þess
að leysa hina helgu gröf úr óvinahöndum og
láta lífið fyrir; hún neyddi konunga til þess að
skilja við konur, sem þeir unnu hugástum, einungis
með því að lýsa því yfir, að hjónin væru
skyld í sjöunda lið, og meir að segja eptir reikningi
enskra laga í fjórtánda lið.
Kirkjan hefur megnað að gera allt þetta;
en hún megnaði eigi að aptra höfðingjum því,
að berast á banaspjótum eða aðalsmönnum, að
beita grimmd við þræla (ɔ: mansmenn) sína og
borgara; hún megnaði eigi að koma þeim til að
neita sér um ánægju þá, sem þeir höfðu af yfirburðum
sínum bæði meðan á ófriðnum stóð og
eptir að sigur var fenginn. Valdsmennirnir vildu
eigi vægja til, fyr en sá tími kom, að þeir urðu
að lúta öðru æðra valdi. Vald konunganna,
sem fór meir og meir í vöxt, gat gert enda á
þessari almennu baráttu með því að gefa konungum
einkaleyfi til þess að heyja ófrið. Seinna
reis upp auðug og þrekmikil borgarastétt, sem
varðist í víggirtum bæjum, og fyrst þegar komst
upp fótgöngulið af alþýðumönnum, sem bar af
óæfðum riddaraflokkum á vígvellinum, þá var
unnt að takmarka hina gegndarlausu harðstjórn
lénsaðalsins yfir borgurum og bændum. Harðstjórn
þessi hélzt þó við löngu eptir að undirmönnum
var vaxinn svo fiskur um hrygg, að
þeir gátu náð sér niðri og komið fram grimmilegri
hefnd. Á meginlandinu eymdi eptir af
ýmsum harðstjórnarvenjum allt fram að stjórnarbyltingunni
á Frakklandi; í Englandi gerðu
löngu fyrir þennan tíma ýmsir alþýðuflokkar enda
á venjum þessum, og komu á jöfnuði gagnvart
lögunum og gerðu ýmsar frjálsar fyrirskipanir. —
Þar sem nú almenningur veit eigi, að víðast
í mannkynssögunni hefur hinn meiri máttar
talið krapta sína sem hina einu og sjálfsögðu
reglu fyrir gerðum sínum og að allar aðrar
reglur voru sérstök afbrigði, sem koma af einhverjum
óvanalegum ástæðum; þar sem menn
vita eigi hversu ný sú krafa er, að fyrirkomulag
mannfélagsins eigi að byggjast á siðferðislegum
lögum, þá hugsa þeir jafnlítið um það,
að fyrirskipanir og venjur, sem ekkert hafa annað
við að styðjast en rétt hins meiri máttar,
haldast við um langan tíma, og það þótt skoðanir
ryðji sér til rúms, sem aldrei hefðu leyft slíkum
fyrirskipunum að ná gildi. Það er eigi meira
en 40 ár síðan, að Englendingar gátu haldið
þræla, selt og keypt menn; í byrjun þessarar aldar
gátu þeir tekið svertingja heima hjá þeim,
haft þá burt með sér og látið þá ganga þannig
fram af sér við vinnu, að þeir biðu bana af.
Jafnvel þeir, sem þoldu næstum allskonar gerræði,
fylltust gremju og viðbjóði við þessa vanbrúkun
máttarins, enda var hún hið versta
hneyksli í augum hvers óhlutdrægs manns, og
þó var hún á tímum núlifandi manna lög í
hinu menntaða og kristna Englandi. Í öðrum
helmingi þess hluta af Vesturálfu, sem engilsaxneskur
er, hélzt þrælahald við fyrir þremur
eða fjórum árum síðan og menn keyptu, seldu
og ólu upp þræla almennt. Og þó var óánægjan
yfir þessu þrælahaldi óvanalega mikil þar og
hagnaðarvonin, sem fylgdi þrælahaldinu og mælti
með því, var hér minni en alstaðar annarstaðar,
þar sem völdin eru vanbrúkuð, að minnsta
kosti á Englandi, því að það sem mælti með
þrælahaldinu á Englandi, var eigi annað en hrein
og einskær mauragirnd hjá litlum hluta þjóðarinnar,
sem hafði hagnað af því, en allir, sem
engan ávinning höfðu á því, höfðu viðbjóð á því.—
Eptir það, að drepið hefur verið á svo hræðilega
vanbrúkun, virðist það næstum óþarft, að
nefna nokkra aðra, en þó er vert að gæta að
því, hversu lengi einvaldsdæmið hefur staðið. Í
Englandi eru menn nú sannfærðir um, að hernaðarkúgunin
hefur rót sína að rekja til réttar
hins meiri máttar og einskis annars. Þó á hún
sér stað eða hefur til skamms tíma átt sér stað
hjá öllum öðrum Norðurálfuþjóðum, en mikill
hluti af hverri þjóð, einkum menn af hærri stigum,
lifir undir henni, Svo máttug er hefðin, og
það þótt þessi hefð hefði eigi allstaðar gildi, og
þótt á hverri söguöld séu mikil og alþekkt dæmi
gagnstæðs fyrirkomulags, enda hjá frægustu
og farsælustu þjóðum. Á einvaldstímum er þar
að auki sá, sem hefur gegndarlaus völd, og sem
hagnaðarins vegna lætur sér annt um að halda
í þau, eigi nema einn, en þegnarnir, sem lúta
kúgunarvaldinu, eru allur hinn hluti þjóðarinnar.
Það hlýtur því að leiða af þessu, að okið auðmýkir
alla nema þann, sem situr að völdum, og þann,
sem vonast eptir að verða eptirmaður hans.
En hvílíkur munur er eigi á þessu valdi og
valdi mannsins yfir konunni. Eg skal eigi grípa
fram fyrir hendurnar á þeim, sem vilja svara
þeirri spurningu, hvort unnt sé að réttlæta þetta
vald, eg sýni að eins fram á, að þótt því verði
eigi mælt nein bót, þá hlýtur það að vera rótgrónara
en alls konar önnur yfirráð, sem hafa
haldizt allt fram á vora tíma. Hér er það eigi
neinn einstakur flokkur, sem hefur forréttindi til
þess að fullnægja drambi sínu með því að hafa
völd á hendi, og svala eigingirni sinni með því
að neyta þeirra, heldur hafa allir karlmenn þessi
forréttindi. Því fer svo fjarri, að þessi völd
séu almennt æskileg fyrir þá, sem vilja halda þeim,
eða að takmark það í stjórnarmálum, sem flokkarnir
sækja að, sé að eins þýðingarlítið fyrir
eigin hagnað manna að foringjunum undan skildum,
nei, völdin sitja við arn hvers manns, sem
hefur fjölskyldu í eptirdragi, eða sem heldur að
líkur séu til þess, að hann verði höfuð fjölskyldunnar.
Hér neytir þorparinn eða getur neytt
valds síns eins og bezti maður landsins. Í heimilislífinu
er drottnunargirnin meir að segja mest,
því að sá, sem óskar að hafa völd, mun einkum
neyta þeirra gagnvart þeim, sem kringum hann
eru, og sem hann á að lifa með alla æfi sína,
sem hafa sömu hagsmuna að gæta og hann og
sem gætu notað vald sitt, ef þeir hefðu það,
til þess að vera til fyrirstöðu hans eigin tilhneigingum.
Ef það nú þannig fyrst hefur tekizt
eptir margar og harðar tilraunir og eptir svo
langan tíma að brjóta á bak aptur vald, er auðsjáanlega
var grundvallað á líkamsstyrknum eingöngu,
og hafði miklu minna að styðjast við,
hversu örðugt hlýtur það þá eigi að vera, að
afnema vald mannsins yfir konunni, þótt það
standi eigi á fastari grundvelli. Vér verðum að
gæta að því, að handhöfum valdsins veitir auðveldar
hér en víðast hvar annarstaðar, að koma
í veg fyrir allar uppreistar-tilraunir. Hér lifir
hver þegn undir handarjaðrinum á yfirmanni sínum
og í miklu nánara sambandi við hann en
við nokkurn af samþegnum sínum. Hér er enginn
vegur til að gera samsæri móti honum, enginn
máttur til að ná nokkurstaðar höggstað á
honum og hins vegar miklar ástæður til að leita
hylli hans og forðast að styggja hann. —
Þegar barizt hefur verið fyrir frelsi í stjórnarmálum
hefur það opt sýnt sig, að forvígismenn
frelsisins hafa verið keyptir með mútum
til þess að hverfa frá málstað sínum, eða verið
hræddir til að þegja. Þegar um konur er að
ræða, eru allir af undirokaða flokknum keyptir
með mútum og hræddir um leið. Vilji þær veita
mótstöðu, verður meiri hlutinn af foringjunum
og einkum þorrinn af þeim einstaklingum, er
berjast, næstum fullkomlega að fórna öllum þægindum
og gæðum lífsins. Hafi nokkur fyrirskipun,
þar sem sumum eru veitt forréttindi, en aðrir
neyddir til hlýðni, nokkurn tíma neglt okið
fast á þá, sem undirgefnir eru, þá er það á
konur. Eg hef enn ekki sýnt fram á, að þessi
niðurskipun er ranglát; en sérhver, sem fær er
um, að íhuga þetta mál, hlýtur að ganga úr
skugga um, að jafnvel þótt þetta sé ósanngjarnt,
hlýtur það þó að haldast lengur við en allt annað
ósanngjarnt vald. Og þar sem nú margs konar
hraparleg vanbrúkun á valdinu á sér enn stað
meðal margra menntaðra þjóða, og fyrst fyrir
skömmum tíma síðan hefur verið af numin hjá
öðrum þjóðum, þá mundi það virðast kynlegt,
ef hið rótgrónasta af þessum yfirráðum hefði
beðið nokkurn verulegan hnekki. Það er öllu fremur
ástæða til að furða sig á, að þau hafa mætt
svo mörgum og miklum mótmælum.
Sú athugasemd mun, ef til vill, verða gerð
við þetta, að eigi sé rétt, að bera völd mannsins
yfir konunni saman við önnur rangfengin
völd, er vér höfum minnzt á, þar sem þau völd
hafi verið fengin með gerræði og yfirgangi, en
yfirráð mannsins yfir konunni séu eðlileg. En
hve nær hefur nokkrum, sem hafði einhver yfirráð,
fundizt þessi yfirráð óeðlileg? Einu sinni
var þannig ástatt í heiminum, að menn, sem
lengst voru áleiðis komnir í menntun, töldu það
fara með felldu, að mannkyninu væri skipt í tvo
flokka, annan lítinn, sem yfirmenn eingöngu
væru í, og hinn stóran, þar sem þrælar væru í,
þeim fannst, meir að segja, að þessi niðurskipun
væri hin eina eðlilega. Enda jafn-frábær
gáfumaður og Aristoteles, sem vann svo mikið
að framförum samtíðarmanna sinna, barðist öruggur
og ótrauður fyrir þessari skoðun; hann
byggði á sömu skilyrðum og almennt er byggt
á, þegar menn gera þá ályktun, að yfirráð mannsins
yfir konunni séu eðlileg. Hann ímyndaði
sér, að sumir af mannkyninu væru samkvæmt
eðli sínu skapaðir fyrir frelsi, aðrir fyrir áþjan,
að Grikkir væru eptir eðli sínu frjáls þjóð, en
útlendingar, svo sem Þrakverjar og Austurálfumenn,
þrælar. En það þarf eigi að leita svo
langt. Héldu eigi þrælaeigendur í Suður-Bandaríkjunum
sömu kenningu fram, og vörðu þeir
hana eigi með sama ákafa og eiginlegur er þeim
mönnum, sem berjast fyrir skoðunum, er réttlæta
ástríður þeirra eða vernda hagsmuni þeirra?
Hafa þeir eigi kallað himinn og jörð til vitnis
um það, að svertingjar væru samkvæmt eðli sínu
óhæfir til frelsis og skapaðir til ánauðar? Komust
sumir eigi svo langt, að þeir staðhæfðu, að
frelsi þeirra manna, sem gegndu líkamlegri vinnu,
væri alstaðar ósamhljóða eðlilegri niðurröðun
hlutanna? Og hafa eigi forvígismenn einvaldsdæmisins
ávallt haldið því fram, að það sé hið
eina eðlilega stjórnarfyrirkomulag, og að það
eigi rót sína að rekja til feðravaldsins, sem sé
hin upphaflega og eðlilega fyrirmynd mannfélagsins;
að það sé mótað eptir feðravaldinu og
að það vald sé eldra en sjálft mannfélagið, og
eptir þeirra kenningu hið eðlilegasta af öllu?
Fyrir þessar sakir hefur meir að segja öllum
þeim, sem eigi hafa haft annað fyrir sig að bera
en rétt hins meiri háttar, þótt, sem þessi réttur
væri hinn eðlilegasti grundvöllur fyrir öllum yfirráðum.
Sigrandi þjóðflokkar telja það náttúrunnar
lögmal, að yfirunnir menn hlýði sigurvegurunum,
eða með vægari orðum, að lingerðir og
óherskáir þjóðflokkar gangi á hönd hinum hraustari
og þrekmeiri.
Þeir, sem þekkja nokkuð til lífsins á miðöldunum,
hljóta að sjá, hversu eðlileg lénsaðlinum
þótti yfirráð sín yfir þeim, sem voru af lágum
ættum, og hversu óeðlilegt þeim fannst, að
menn af lágum stigum gætu staðið þeim jafnfætis
eða haft vald yfir þeim. Hugsunarháttur
hinna undirgefnu var líkur. Mansmenn og borgarar,
sem hafa hlotið frelsi, hafa á grimmustu
ófriðartímum aldrei krafizt þess, að fá hlutdeild
í stjórninni; þeir kröfðust einungis meiri eða
minni takmörkunar á valdi því, sem menn höfðu
til þess, að þjá þá. Svo mikill sannleikur er
það, að orðatiltækið: „gagnstætt náttúrunni“
þýðir almennt sama sem: „gagnstætt venjunni“
og ekkert annað, og allt, sem er venja, virðist
náttúrlegt. Þar sem það er orðið að almennri
venju, að konan sé manninum undirgefin, þá er
það eðlilegt, að þær tilraunir, sem gerðar eru
til að koma þessari venju af, þyki gagnstæðar
náttúrunni. En reynslan sýnir nægilega, hve
mjög tilfinningin er hér háð venjunni. Það sem
íbúa í fjarlægum löndum furðar mest á, þegar
þeir heyra fyrst talað um England, er það, að
meykonungur skuli stjórna landinu. Þeim virðist
þetta svo óeðlilegt, að þeim þykir það ótrúlegt.
Englendingum finnst þetta alls ekki óeðlilegt,
af því að þeir eru vanir við það, en þeim
mundi finnast það koma í bága við náttúruna,
ef konur væru hermenn eða þingmenn. Á lénstímunum
þótti almenningi hvorki hernaður eða
pólitík vera konum óeðlilegt, af því að þær fengust
tíðum við slíkt. Það þótti fara að sköpum,
að konur af æðri stigum hefðu skaplyndi karla,
og að þær væru í engu eptirbátar manna sinna
og feðra, nema í líkamsstyrk. Grikkjum þótti
frelsi kvenna eigi eins óeðlilegt og öðrum fornaldar-þjóðum,
sökum þess, að þeir höfðu heyrt
frásöguna um Amazonurnar og álitu hana sögulegan
sannleik, og sökum þess, að þeir höfðu
dæmið fyrir sér, þar sem voru spartverskar konur;
því að þó að þær samkvæmt lögunum væru
mönnum sínum jafn-háðar og konur í öðrum
ríkjum Grikkja, þá voru þær í rauninni frjálsari;
þeim var veitt tilsögn í líkamsæfingum eins og
karlmönnum, og eru nægar sannanir fyrir því, að
þær samkvæmt náttúrufari sínu stóðu karlmönnum
alls eigi á baki í þessu atriði. Það leikur
naumast nokkur vafi á, að dæmi Spartverja
hafi orðið til þess, að vekja hjá Plató meðal
annars hugmyndina um pólitisk og mannleg réttindi
karla og kvenna.
En nú mun verða sagt sem svo, að vald
mannsins yfir konunni sé ólíkt öllu öðru valdi
í því atriði, að þar sé eigi beitt ofbeldi, það sé
viðurkennt af frjálsum vilja; konurnar kvarti eigi
yfir því og gefi sig undir það með frjálsu samþykki.
Fyrst er þá á því að taka, að það er
eigi mikill hluti kvenna, sem gefur sig undir
þetta vald. Frá því fyrsta að menn hafa sögur
af konum, sem voru færar um, að láta skoðanir
sínar í ljósi í ritum — því að á þann eina hátt
er þeim leyft að gera uppskátt — frá þeim tíma
hefur þeim konum fjölgað meir og meir, sem
hafa mótmælt hinu núverandi ásigkomulagi. Nýlega
hafa margar þúsundir kvenna,[* Hér er átt við England.] og fremstar
þeirra ýmsar alþekktar konur, sótt um leyfi til
þingsins um að hljóta atkvæðisrétt við þingkosningar.
Því meir sem tímar líða fram því ríkara
ganga konur eptir því, að sama rækt
verði lögð við uppeldi þeirra og karlmanna, og
því meira útlit er fyrir, að þær beri sigur úr
býtum. Þessu næst gera konur meiri og meiri
kröfur til að fá aðgang að störfum þeim og atvinnuvegum,
sem hingað til hafa verið lokaðir
fyrir þeim. Það er reyndar eigi í Englandi eins
og í Vesturheimi haldnar samkomur við og við,
og myndaðir fastir flokkar, sem gangast fyrir
því, að konum séu veitt meiri réttindi; en í Englandi
er félag eitt, sem margir og duglegir menn
eru í; það er stofnað af konum og er undir forustu
þeirra; setur það sér þrengra takmark, það
er: að hljóta atkvæðisrétt. Það er heldur eigi
að eins í Englandi og Ameríku, að konur eru
teknar að mótmæla hinu lögbundna ófrelsi, er
þær verða að sæta. Í Frakklandi, Ítalíu, Sviss
og Rússlandi má sjá sömu hreyfingu. Hversu
margar þær konur eru, sem þegjandi þrá hið
sama, getur enginn sagt; en það eru allar líkur
til þess, að þær mundu verða margar, ef menn
legðu sig eigi svo mjög fram um, að koma þeim
til að bæla niður hjá sér þessa þrá með því að
telja þeim trú um, að þessi tilfinning sé ósamkvæm
því, sem sæmi þeirra kyni. —
Gætum að því, að enginn ánauðugur flokkur
hefur undir eins í byrjun heimtað fullkomið
frelsi. Þegar Símon frá Montfort stefndi saman
nokkrum útvöldum mönnum úr sveitarfélögunum
til þess í fyrsta sinn að skipa þeim setu í þinginu,
var það þá einn einasti maður, sem leiddi
sér í hug að krefjast þess, að kjörinn flokkur
af kjósendum skyldi geta skipað ný ráðaneyti
og sett það aptur frá, sem og ákveðið gerðir
konungs í ríkismálefnum? Slík hugsun vakti
aldrei fyrir hinum allra framgjörnustu þingmönnum.
Aðallinn gerði þegar þessar kröfur; menn
úr sveitarfélögunum settu sér eigi annað mark og
mið, en að losast við gerræðislega skatta og
grimma kúgun konunglegra embættismanna. Það
er eðlilegt pólitiskt lögmál, að þeir sem þjázt
undir ánauðaroki gamals valds, taka aldrei að
kvarta yfir sjálfu valdinu, en bera sig einungis
upp undan því, ef því er beitt með kúgun. Það
hefur aldrei vantað konur, sem kvörtuðu yfir illri
meðferð hjá mönnum sínum. Margar fleiri mundu
hafa kvartað, ef kvartanirnar hefðu eigi í þessu
atriði orðið til þess, að mennirnir beittu enn
meiri hörku við þær eptir en áður. Það er þetta,
sem dregur úr hverri tilraun, sem gerð er til
þess, að halda valdi mannsins óskertu, og þá um
leið vernda konuna gegn vanbrúkun þessa valds.
Þó að konan hafi fært órækar sannanir fyrir því,
að hún hafi orðið fyrir rangindum, er hún aptur
ofurseld hinum seka; þannig er, auk kvenna
að eins farið með börn. Þess vegna þora heldur
konur aldrei, hversu lengi sem þær hafa sætt
hinni smánarlegustu meðferð, að neyta laga
þeirra, sem gefin hafa verið út til þess að vernda
þær, og ef þær einhvern tíma annaðhvort af
því að þær ráða sér eigi fyrir gremju, eða eptir
áeggjun annara bera þessi lög fyrir sig, gera
þær sér undir eins á eptir allt far um, að gera
eins lítið uppskátt af ógæfu sinni og unnt er,
og hlífa kúgara sínum þannig við hegningu þeirri,
er hann átti skilið að fá.
Það virðist ólíklegt eptir öllu mannlegu og
eðlilegu lögmáli, að konur í sameiningu geti
hafið herskjöld gegn gerræði manna. Staða þeirra
er ólík stöðu allra undirokaðra flokka að því
leyti, að yfirmenn þeirra ætlast til meira af þeim
en ytri þjónustu. Mennirnir láta sér eigi nægja
að konurnar hlýði þeim, þeir þurfa á tilfinningum
þeirra að halda. Allir vilja þeir, nema þeir
séu því tilfinningalausari, að kona sú, sem þeir
eiga að búa saman við, verði eigi ambátt þeirra
nauðug, heldur af frjálsum vilja, verði eigi að
eins ambátt, heldur eptirlætisgoð þeirra. Þeir
hafa því gert allt sitt til að þrælbinda anda
þeirra. Yfirmenn annara þræla ætlast til, að
þrælarnir hlýði þeim af ótta, annaðhvort af
ótta fyrir þeim sjálfum, eða af trúar-ótta. Yfirmenn
kvenna vildu þegar í upphafi hafa meira
en hlýðnina eina; þess vegna gerðust þeir einráðir
um uppeldi kvenna, og notuðu þetta til
þess að ná marki sínu. Þær eru frá barnæsku
aldar upp í þeirri trú, að það fullkomnunar-takmark,
sem þær eiga að keppa að, sé allt annað
en takmark karlmanna; þær eru þegar vandar
af því, að hafa nokkurn vilja, og að gera
sjálfum sér reikningsskil fyrir gerðum sínum, en
eru vandar á að gefa sig undir vald annara og
gera þeim grein fyrir öllu. Hin almenna siðferðiskenning
telur konunni trú um, að það sé
skylda hennar að lifa manninum, og hin almenna
uppgerða tilfinningarsemi fyrir kvenfólkinu bætir
því við, að konan sé sköpuð til þess; hún á að
afneita sjálfri sér algerlega og lifa að eins í ástinni
til þeirra fáu, sem henni er leyft að unna,
ástinni til mannsins, sem hún á að búa saman
við alla æfi, og ástinni til barnanna, sem tengir
hana og manninn nýju og órjúfandi bandi.
Ef vér nú lítum fyrst á hið eðlilega aðdráttarafl,
sem dregur konuna að manninum, og því
næst á það, að hún er manninum fullkomlega
háð, og á náð hans og miskunn að þakka allan
rétt og alla ánægu, sem hún verður aðnjótandi,
og ef vér svo loks íhugum það, að henni
er eigi unnt nema fyrir hjálp manns síns, að
leita þess eða öðlast það, sem allir þrá mest,
nefnilega almenna virðingu, eða ná í neitt annað,
sem almennt er sótzt eptir, þá sjáum vér
brátt, að margt þyrfti að breytast til þess að
aðalmark og mið uppeldisins ætti eigi að vera
það, að vekja löngun hjá konum til þess að
þóknast manninum og til þess að þessi kjarnsetning
uppeldisins ætti eigi að móta skaplyndi hennar.
Og þar sem nú mönnum einu sinni hafa
boðizt þessi kostakjör til þess að ná völdum yfir
konum og hafa áhrif á þær, hafa þeir af
nokkurskonar ósjálfráðri eigingirnis-hvöt notað
tækifærið, sem þeim þótti einkar hentugt, til þess
að halda þeim í kúgun, með því að leiða þeim
fyrir sjónir, að það, sem menn gengjust mest
fyrir hjá konum, væri veikleiki þeirra, sjálfsafneitun
og það, að þær legðu sinn eigin vilja í
mannsins hendur. Geta menn efast um, að önnur
ánauðarok, sem mannkyninu hefur smátt og
smátt tekizt að brjóta, mundu hafa haldizt við
fram á þennan dag, ef svo ríkt hefði verið lagt
á, að beygja anda mannanna undir þau, ef t. a. m.
sérhverjum rómverskum almúgamanni hefði
verið sýnt fram á það, að æzta takmark hans
ætti að vera það, að ná hylli einhvers höfðinga,
og æzta takmark þrælsins, að ná hylli einhvers
yfirmanns síns; ef þeim hefði verið heitið þeim
launum fyrir kappsmuni sína að fá að lifa í samfélagi
við yfirboðara sína og ná ástsældum þeirra,
og þeir af undirmönnunum, sem gáfaðastir og
virðingargjarnastir voru, gátu þannig vonast eptir
mestum launum á þennan hátt? Og þar sem
nú almúgamennirnir eða þrælarnir, þegar þeir
höfðu náð þessum verðlaunum, hefðu fullkomlega
verið sneyddir öllum gæðum, sem eigi snertu
algerlega yfirmenn þeirra, og öllum tilfinningum
og allri þrá, sem yfirmennirnir höfðu eigi hlutdeild
í, mundi þá eigi sama djúp hafa verið
staðfest milli höfðinga og almúgamanna, yfirboðara
og þræla, sem nú er milli karlmanna og
kvenna, og mundi nokkur annar en við og við
einhverjir spekingar hafa ætlað annað, en að þessi
mikli mismunur hlyti að eiga sér stað og væri
óhagganlegur samkvæmt mannlegu eðli?
Þær íhuganir, sem nú hafa verið gerðar,
eru nægar til þess að sýna, að hversu út breidd
sem einhver venja er, þá er þó þess vegna engin
ástæða til að vera hlynntur fyrirkomulagi, þar
sem konunni, hvað mannleg og pólitisk réttindi
snertir, er skipað skör lægra en manninum. En
eg tek enn dýpra í árinni, eg held því fram, að
því fari svo fjarri, að nokkurstaðar sé unnt að
ráða það af gangi sögunnar eða af viðleitni
mannfélagsins, að þessu fyrirkomulagi sé bót
mælandi, að það eru miklar líkur til að það sé
ranglátt. Eg held því fram, að sé það leyfilegt
að álykta nokkuð um þetta efni samkvæmt
bótum þeim, sem nú eru orðnar á ýmsu öðru
fyrirkomulagi og allri nýrri tíma viðleitni, þá
verður niðurstaðan sú, að þessar leifar frá fyrri
tímum séu fullkomlega ósamkvæmar stefnu eptirkomandi
tíma og hljóti því að hverfa.
Því hvað er það annars, þegar á allt er
litið, sem einkennir nýrri tíma? Hvað er það
sem einkum greinir fyrirkomulag og líf þessara
tíma og almennar hugmyndir þeirra frá fyrirskipunum,
lífi og hugmyndum fyrri tíma? Það
er það, að staða mannsins í lífinu er eigi komin
undir fæðingu hans, að enginn er bundinn við
hina upphaflegu stöðu sína í mannfélaginu með
óleysanlegu bandi, en að hann á kost á, að
nota hæfilegleika sína og sérhvert hentugt tækifæri,
sem hann fær, til þess að laga lífskjör sín
eptir því, sem honum finnst æskilegast. Í fyrndinni
var mannfélagið byggt á allt öðrum grundvallarsetningum.
Sérhver var eptir fæðingu
sinni ætlaður til vissrar stöðu, og meginhlutinn
var bundinn við þessa stöðu og með lögum
sneyddur öllu, sem gat hafið hann upp. Á sama
hátt og nokkrir voru fæddir svartir, aðrir hvítir,
voru nokkrir fæddir sem þrælar, aðrir sem
frjálsir menn og borgarar, nokkrir sem höfðingjar,
aðrir sem almúgamenn, nokkrir sem aðalsmenn
og lénseigendur, aðrir sem ófrjálsir menn.
Þræll eða mansmaður gat aldrei losnað úr ánauð,
en losnaði fyrst með vilja yfirmanns síns.
Í flestum löndum Norðurálfu var það fyrst um
lok miðaldanna og sem afleiðing af hinni vaxandi
þýðingu konungsvaldsins, að borgarar gátu
náð aðalstign. Hjá sjálfum aðlinum var elzti
sonurinn samkvæmt frumburðarréttinum hinn
eini erfingi að eignum föðursins. Það leið langur
tími áður föðurnum væri gefin heimild til
að gera hann arflausan. Í iðnaðarmannaflokkum
gátu að eins þeir menn, sem voru fæddir
meðlimir einhvers félags eða á löglegan hátt
teknir í félagið af einhverjum félagsmanni, gegnt
iðn sinni innan takmarka þeirra, er félaginu
voru sett, og enginn gat yfir höfuð að tala
gegnt nokkru starfi, sem talið var þýðingarmikið,
á annan hátt en til var tekið í lögunum.
Verksmiðjueigendur hafa verið settir í gapastokkinn,
ef þeir hafa verið svo djarfir, að nota einhverjar
betri aðferðir en áður hafa tíðkast við
iðn sína. —
Í þeim löndum Norðurálfunnar, sem hafa
tekið mestum framförum, ríkja þær skoðanir,
sem eru eins gagnstæðar hinum gömlu og verða
má. Það er eigi ákveðið með lögum, hver eigi
að inna af hendi eitthvert verklegt fyrirtæki og
hver ekki megi það, og heldur eigi er það ákveðið,
hverjar aðferðir séu einungis leyfilegar.
Sérhverjum er leyft að velja eptir eigin vild. Í
Englandi eru þau lög afnumin, sem gerðu verkamönnum
það að skyldu, að hafa kennslu. Það
er föst sannfæring, að í öllum þeim verknaði,
sem þörf er á kennslutíma, muni nauðsynin vera
nægileg til að gera hann að skyldu. Samkvæmt
fyrri skoðuninni mátti einstaklingurinn eigi velja
nema sem allra minnst eptir eigin vild, allar
gerðir hans áttu að stjórnast sem mest af afburða-kunnáttu.
Þá var sú sannfæring ráðandi,
að fengi einstaklingurinn að vera sjálfráður, mundi
hann villast á veginum. Sannfæring nýrri tíma
manna er numin af margra ára reynslu; er hún
sú, að þau störf, sem einhver er sérstaklega hneigður
fyrir, fari aldrei vel úr hendi, nema hann sé
algerlega látinn sjálfráður, og að afskipti yfirvaldanna
sé að eins til ills, þegar eigi er undir
því komið, að vernda réttindi annars manns.
Það hefur liðið langur tími áður en menn komust
að þessu; menn hafa eigi komizt að því fyr
en það var ljóst, að gagnstæð kenning gerði
mesta tjón, hvernig sem henni var beitt; en
reglunni er nú fylgt, að minnsta kosti hvað
verknað snertir, alstaðar í hinum mestu framfaralöndum
og næstum alstaðar meðal þeirra
þjóða, er vilja láta telja sig á framfara-rekspöl.
Eigi má skilja þetta svo, að allar aðferðir
séu jafn— góðar og allir menn jafn— hæfir til alls,
en það er ætlun manna nú á tímum, að eina
ráðið til þess að koma á fót góðu skipulagi og
fela hverjum það starf, sem hann er hæfastur
til, sé það, að gefa hverjum einstakling frjálsan
kost á að velja það, sem hann vill. Enginn
telur nauðsyn bera til þess, að ákveða með lögum,
að einungis kraptamenn megi vera járnsmiðir.
Frelsið og keppnin í öllum verknaðargreinum
er nægilegt til þess að stæla handleggi
smiðanna, þar sem allir kraptaminni menn geta
haft betur ofan af fyrir sér með því, að gefa
sig við þeim störfum, sem þeir eru hæfari til.
Samkvæmt þessari kenningu er það nú talin
vanbrúkun á valdinu, að fylgja einhverri almennri
skoðun svo fast fram, að vissir menn séu úrskurðaðir
óhæfir til að leysa viss störf af hendi.
Það er fullkomlega viðurkennt nú á tímum, að
þó að til séu þannig almennir hleypidómar, þá
séu þeir eigi óskeikulir. Jafnvel þótt þessir
hleypidómar hefðu í flestum atriðum við rök að
styðjast, sem lítil líkindi eru til, mundi þó ávallt
verða eptir eigi allfá atriði, þar sem þeim
yrði eigi komið að, og þá væri það ranglæti,
gegn hverjum einstökum og tjón fyrir mannfélagið,
að gera einstökum mönnum erfitt fyrir
að neyta krapta sinna þeim og öðrum til gagns.
Ef hins vegar hæfilegleika skortir til einhvers
starfs, þá mun sá, sem ófær er til starfsins, sjálfkrafa
mæta örðugleikum í viðleitni sinni og
hætta við tilraunina af sömu ástæðum; sem stjórna
athöfnum manna yfir höfuð að tala. —
Ef þessi grundvallarregla í almennum, hagfræðislegum
vísindum er ekki rétt, ef hver einstakur
maður, með því að njóta leiðbeiningar
kunningja síns, er eigi færari til að dæma um
köllun sína, en lög og stjórn, þá ætti mannkynið
þegar að hverfa frá þessari reglu og koma
á gömlu reglunni, þar sem nokkrir voru út valdir
til einstakra starfa, en aðrir útilokaðir frá þeim.
En ef reglan er rétt, þá eigum vér að breyta
eins og vér treystum henni og megum eigi telja
allan rétt til að ná í vissa stöðu í lífinu kominn
undir því, hvort það er piltur eða stúlka, sem
fæðist, hvítur maður eða svertingi, maður af borgara
ættum eða aðli.— Tilviljunin við fæðinguna
má eigi útiloka neinn frá hárri stöðu í mannfélaginu,
eða heiðarlegum störfum yfir höfuð að
tala. Jafnvel þótt vér tökum allar þær ástæður
góðar og gildar, sem færðar eru fyrir því, að
menn hafi meiri hæfilegleika til alls þess, sem
þeim er heimilað, gætum vér þó borið fyrir oss
sömu ástæðu sem bannar lögbundna takmörkun
á kjörgengi til þingsins. Það er mikils í misst,
ef kjörgengis skilyrðin synja að eins einu sinni
á tíu árum einum nýtum manni þingsetu, en
ekkert unnið við, að synja þúsund gagnslausum
mönnum; því ef að kjósendur eru hneigðir til
að velja ónýta menn, mun ávallt verða meira
en nóg af þess konar mönnum, sem býður sig
fram. Í öllum flóknum og þýðingarmiklum málum,
eru þeir menn, sem færir eru um, að leysa
verkefni sitt vel af hendi, miklu færri, en þeir
ættu að vera, og það þótt eins mikið frelsi sé
gefið til að kjósa og unnt er; við sérhverja takmörkun
á þessu frelsi missir mannfélagið skilyrði,
sem gera því það unnt, að fá nýta menn í þjónustu
sína, en nær við takmörkunina engri tryggingu
fyrir því, að ónýtir menn komist eigi að.—
Útilokun kvenna með lögum er nú á tímum
í hinum meiri framfaralöndum að einu einstöku
dæmi fráskildu, hið einasta dæmi þess,
að lög og fyrirskipanir ákveði þegar við fæðingu
einstaklinganna, að þeir aldrei á æfi sinni
fái leyfi til að keppa um vissar stöður. Konungstignin
er hið einasta afbrigði frá reglunni.
Menn eru enn fæddir til konungstignar; enginn
getur náð konungsvöldum nema hann sé af ætt
stjórnendanna, og af þessari ætt getur enginn
orðið konungur nema sá eini, sem erfir völdin
eptir fyrirrennara sinn. En að þessu einu fráskildu
eiga karlmenn kost á að ná í öll völd
og öll hlunnindi mannfélagsins; raunar eru það
ýms völd sem eigi er unnt að ná án þess auður
sé með, en sérhverjum manni er gefin heimild
til að afla sér auðs, og mörgum mönnum af
lágum stigum tekst það; reyndar mætir þorrinn
örðugleikum, sem eigi er unnt að bugast á, nema
því að eins að heppnin sé með; en enginn karlmaður
liggur undir lagalegu banni: hvorki lög
eða hefð bæta neinum örðugleikum við hina
eðlilegu örðugleika. Að eins konungstignin er
afbrigði frá reglunni, eins og áður er sagt;
en allir finna að þetta afbrigði er óeðlilegt nýrri
tíma stefnu, að það kemur í bága við venjur
nýrri tíma og grundvallarreglur, og að það eina,
sem mælir með því, er hagnaður, sem eigi snertir
fyrirkomulagið sjálft; eptir honum verða menn
að laga sig, og það þótt ýmsir menn og ýmsar
þjóðir telji eigi hagnað þennan jafn— þýðingarmikinn.
En þótt vér í þessu einstaka atriði
sjáum, að æzta staða í mannfélaginu getur eigi
orðið að keppiefni, og að hún af öðrum ástæðum
er komin undir fæðingunni, þá halda engu
að síður í raun réttri allir frjálsir menn fast við
þá grundvallarreglu, sem þeir að ytra áliti breyta
út af. Því að það er opinberlega viðurkennt,
að í rauninni sé þessi háa staða bundin skilyrðum,
sem menn af ásettu ráði láta miða að því,
að sá, sem að ytra áliti hefur völdin, fái eigi
kost á að beita þeim, en sá sem völdunum beitir,
þ. e. æzti ráðgjafinn, getur að eins með
keppni náð í stöðu sína, og er öllum borgurum,
sem náð hafa fullorðinsaldri, gefinn kostur á að
komast í þessa stöðu. Hin lögbundna útilokun
kvenna af þeirri ástæðu, að þær eru fæddar
kvenmenn, er því samkvæmt þessu hið einasta
dæmi af þessari tegund, sem lögin vernda. Hvergi
nema í þessu atriði, þar sem um helming mannkynsins
er að ræða, eru það fæðingarlögin, sem
hamla hverjum einstakling að ná í hin æztu
embætti; hér geta engir kappsmunir eða breyting
á lífskjörum unnið bug á. Þar sem mönnum
er synjað um eitthvað af einhverjum ástæðum
í trúarefnum, þá er þeim þó eigi fullkomlega
fyrirmunað að geta öðlazt það; sá, sem synjað
hefur verið um aðgöngu, getur fengið hana, ef
hann breytir trú (annars á þess konar útilokun
sér eigi stað lengur að nokkru ráði hvorki á
Englandi eða á meginlandi Norðurálfu).
Undirgefni konunnar undir manninn er þannig
hið eina afbrigði frá öllu fyrirkomulagi í mannfélaginu
nú á tímum; hún er hið eina brot á
grundvallarreglum þess; þetta eru hinar einu
eptirstöðvar gamals hugsunarháttar; hann er alstaðar
í öllum atriðum úr gildi genginn, nema
í þessu eina, sem mönnum er almennt svo mikið
áhugamál. Það er eins og geysi-stórt, tyrkneskt
bænahús eða tröllslegt Júpitersmusteri væri
byggt á þeim stað, sem St. Pálskirkjan (í Rómaborg)
stendur, og þangað kæmi daglega söfnuður,
en kristnu kirkjurnar væru að eins opnaðar
á hátíðisdögum. Sá, sem alvarlega virðir
fyrir sér framfaraviðleitni mannkynsins, hlýtur að
hugsa margt, þegar hann sér þessa miklu mótsögn
milli einstakrar niðurskipunar og alls annars
fyrirkomulags í mannfélaginu, og sér hvað
þetta atriði er gagnstætt framfarahreyfingunni,
sem nýrri tíma menn geta hrósað sér svo mjög
af, því að við hana hafa horfið allar aðrar fyrirskipanir,
þar sem jafnréttið náði eigi framgöngu.
Við þessa íhugun kemur fram þegar í fyrsta áliti
grunur um, að hin misjafna staða karla og
kvenna sé ranglát, og þessi grunur er miklu
sterkari en líkur þær, sem samkvæmt venju og
hefð er hægt að leiða að því, að fyrirkomulagið
sé réttlátt, en í öllu falli eru líkur þessar
nægilegar til þess, að láta spurningunni ósvarað
fyrst um sinn á sama hátt og þá, þegar um
þjóðveldi og einveldi er að ræða. —
Hið minnsta sem krafizt verður er, að hleypidómar
þeir, sem byggjast á hinum ríkjandi skoðunum,
séu eigi taldir einhlítir til úrskurðar í málinu,
en að leyft sé hins vegar að ræða það, til
þess að réttvísi og gagn nái fram að ganga.
Úrskurðurinn verður í þessu máli, eins og í
öllum öðrum málum, þar sem um eitthvert fyrirkomulag
í mannfélaginu er að ræða, að vera
kominn undir hagnaði þeim, sem menn eptir
skynsamlega rannsókn sjá, að mannkynið getur
haft af því, án tillits til hvers einstaks kyns.
Og þetta mál verður að íhuga rækilega; það
verður að taka málið frá rótum og eigi láta
staðar numið við almennar og órökstuddar kröfur.
Það verður t. a. m. að fylgja því sem reglu,
að reynslan hafi mælt með þessu fyrirkomulagi.
Reynslan hefur eigi getað lagt úrskurð sinn á
tvenns konar fyrirkomulag, þar sem að eins hefur
verið gerð tilraun með annað. Það er sagt,
að hugmyndin um jafnrétti karla og kvenna hafi
aldrei verið sýnd i verkinu; en þess verður að
gæta, að gagnstæð hugmynd hefur eigi við neinn
verklegan grundvöll að styðjast, Öll sú bót,
sem unnt er að mæla henni í reynslunnar nafni,
er, að mannkynið hefur getað lifað með þessu
stjórnarlagi og náð eins langt í framförum og
auðnu og það hingað til hefur náð. En reynslan
kennir oss eigi, að mannkynið hefði eigi hlotið
þessa auðnu fyr, að hún hefði eigi verið
meiri, ef fyrirkomulagið hefði verið annað. Hins
vegar kennir reynslan oss, að við sérhvert fótmál
á framfaraleið mannkynsins hefur staða
kvenna batnað smátt og smátt, og þetta er svo
óyggjandi sannleiki, að sagnaritarar og heimspekingar
hafa aðhyllzt þá skoðun, að staða
kvenna í mannfélaginu á ýmsum tímum sé hin
bezta sönnun og áreiðanlegasti mælikvarði fyrir
menningu þjóða og alda. Frá því vér höfum
sögur af framförum, sjáum vér ljóslega, að staða
kvenna hefur sótt í það horfið, að verða jöfn
stöðu karlmanna. Þetta sannar eigi, að fullkominn
jöfnuður þurfi að vera, en víst er um það,
að talsverðar líkur eru til þess, að svo muni
verða með tímanum. —
Það er jafn— árangurslaust að segja, að kynin
séu samkvæmt eðli sínu ætluð í stöðu þá,
sem þau nú eru í, og hvort um sig bezt fallið
til að vera í henni. Í nafni heilbrigðrar skynsemi
og samkvæmt eiginlegleikum mannlegs
anda neita eg því, að nokkur þekki eður geti
þekkt eðlisfar beggja kynja meðan þau að eins
eru dæmd eptir hlutföllum þeim, er þau lifa í
hvort við annað nú á tímum. Ef vér hefðum
nokkurn tíma rekizt á mannfélag, þar sem voru
menn og engar konur, eða konur og engir menn
eða menn og konur, og konurnar hefðu eigi
verið undir manninn gefnar, þá væri unnt að
vita með nokkurri vissu um mismun þann á getu
og siðferðislegum hæfilegleikum karla og kvenna,
sem getur verið sprottinn af náttúrufari þeirra.
Það, sem nú á tímum er kallað náttúrufar kvenna,
er í mesta máta afleiðing af meðferð þeirri, er
þær hafa sætt; það er orðið til við þvingun í
vissar stefnur og óeðlilega æsingu í aðrar stefnur.
Það má hiklaust fullyrða, að hvergi þar
sem ófrelsi hefur átt sér stað og hvernig sem
það hefur verið lagað, hefur hið upphaflega lunderni
þegnanna aflagazt svo gersamlega við hlutfallið
milli undirmanna og yfirboðara eins og
hér í þessu atriði. Því þó að ýmsir ættstofnar,
er hnepptir voru í ánauð, og þjóðflokkar, er unnir
voru í hernaði og brotnir á bak aptur, hafi
að sumu leyti sætt snarpari kúgun, þá hafa allar
framfaratilraunir þeirra þróast eptir öllu eðlilegu
lögmáli, svo framarlega sem þeim hefur
verið veitt nokkurt frelsi, og tilraunirnar eigi
verið kyrktar í fæðingunni. —
Hvað konur hins vegar snertir, hefur ávallt
verið farið með þær eins og jurtir í jurtahúsi,
þegar riðið hefur á að auka og efla einhverja
hæfilegleika þeirra, og ávallt hefur verið litið á
hagsmuni og ánægju mannanna. Sumir angar
af lífsmagni þeirra þjóta fljótt upp og þróast af
ylnum og vegna góðrar umönnunar, en aðrir
angar af sömu rót gefa ekkert af sér (eða
ná engum þroska), en skrælna upp og hverfa,
sökum þess að vetrarnæðingurinn hefur leikið
um þá og klakinn hefur með vilja verið látinn
liggja um þá; mennirnir eru svo hugsunarlausir,
að þeir skilja eigi sín eigin verk og ímynda sér,
að jurtin vaxi af sjálfu sér á þann hátt, sem hún
vex fyrir þeirra tilverknað, og að hún mundi
visna, ef öðrum helmingi hennar væri eigi haldið
í gufubaði, hinum í snjóbaði. —
Það sem nú á tímum hamlar mest framförum
hugmyndanna og réttri þekkingu á lífinu
og fyrirkomulaginu í mannfélaginu, er hin óumræðilega
fávizka og skeytingarleysi meðal manna
almennt með tilliti til áhrifa þeirra, er móta
lunderni mannsins. Þegar einhver hluti mannkynsins
er eða virðist vera svo eða svo gerður,
hvernig sem það svo er, ímynda menn sér, að
hann eptir náttúrufari sínu sé hneigður til að
vera þannig, og það þótt lélegasta þekking á
lífskjörum hans sýni ljóslega ástæðurnar til þess,
að hann er, eins og vér sjáum að hann er. Af
því að írskur leiguliði hefur eigi í langan tíma
getað staðið í skilum við húsbónda sinn með
afgjaldið af jörð sinni, og rækir því lítt vinnu
sína, ráða ýmsir það, að Írar séu latir af náttúru.
Af því að stjórnarfyrirkomulaginu í Frakklandi
er opt kollvarpað, þegar valdsmenn, sem eiga
að halda því uppi, snúa vopnum sínum móti
því, eru ýmsir sem ætla, að Frakkar séu
ekki skapaðir til að hafa frjálsa stjórn. Af því
að Grikkir beittu svikum við Tyrki, en Tyrkir
rændu að eins Grikki blygðunarlaust, níða
margir það, að Tyrkir séu af náttúrunni drenglyndari
en Grikkir. Og af því að konur, eins
og menn komast opt að orði, hirða í stjórnarmálum
eigi um annað en einstaka menn, ætla
menn, að þær hafi af náttúrunni minni áhuga
á almenningsheillum en karlmenn. Mannkynssagan,
sem nú er skilin miklu betur en fyr á
tímum, kennir oss annað. Hún sýnir oss, hve
afar-fljótt mannleg náttúra tekur við ytri áhrifum
og hversu afar-miklum breytingum þær hliðar
af henni geta tekið, sem taldar eru mest samkynja
og algildastar, En það gengur eins með
mannkyns-sögulestur og með ferðir, menn sjá almennt
að eins það, sem þeir þekktu áður, og
fáir læra nokkuð að ráði af sögunni, ef þeir
hafa eigi áður verið vel undir námið búnir. —
Eins og ástand mannkynsins er nú á tímum
er eigi unnt að byggja á neinum föstum
grundvelli, ef á að svara til hlítar spurningunni
um það, hver sé mismunur á náttúrufari karla
og kvenna; en af því, sem áður hefur verið sagt,
leiðir það, að næstum allir þylja upp órökstuddar
lærdómsgreinir í stað þess að kynna sér rækilega
hinn þýðingarmesta kafla sálarfræðinnar,
sem skýrir áhrif hinna ytri lífskjara á skaplyndi
mannsins; Það er hinn eini leiðarvísir í þessu
efni. Það er áreiðanlegt, að hversu mikill og
hversu afmáanlegur að ytra áliti sem þessi mismunur
á upplagi og siðferðislegum hæfilegleikum
karla og kvenna ef til vill er, getur það aldrei
orðið sannað með gildum rökum, að þessi mismunur
eigi rót sína að rekja til náttúrufarsins.
Það má eigi telja annan mismun náttúrlegan en
þann, sem á engan hátt getur verið kominn
fram við ytri áhrif, það er að segja: þær leifar,
sem verða eptir, þegar burt eru numin þau einkenni
hjá báðum kynjum, sem uppeldi og ytri
kjör geta valdið. Vér yrðum að þekkja til hlítar,
eptir hverju lögmáli skapferli vort lagast og
nærvissri mynd, ef vér ættum að hafa heimild til
að fullyrða, að mismunur sé á kynjunum, hvað
þá heldur til að segja, hvað það sé í siðferðislegu
tilliti, sem greinarmuninn gerir milli kynjanna
og að hverju leyti þau séu ólík sem skynsemi
gæddar verur. Enn í dag þekkir enginn
þetta til hlítar; því að það er naumast nokkurt
atriði, sem minna hefur verið rannsakað, þegar
litið er á, hve þýðingarmikið það er. Þess vegna
hefur enginn heimild til að kveða upp nokkurn
úrskurð um þetta mál. Hið eina, sem vér höfum
heimild til, er að leiða sennilegar getur að
málinu samkvæmt þekkingu vorri á kenningu
sálarfræðinnar um það, hvernig ytri áhrif móti
lunderni vort. —
Jafnvel þótt vér leiðum hjá oss að spyrja
um uppruna þessa mismunar og spyrjum að eins,
hver mismunurinn sé nú á tímum, þá fer því
fjarri, að vér fáum fullnægjandi svör. Læknar
og líffærafræðingar hafa að nokkru leyti sannað,
að líkamsskapnaðurinn sé ólíkur, og er það þýðingarmikið
atriði fyrir sálarfræðinga; en það er
vandfenginn læknir, sem líka er líffærafræðingur.
Athuganir þeirra um einkenni sálarinnar hjá konum
eru eigi meira virði en athuganir margra
manna. Kvennþjóðinni einni er kunnugt um
þetta efni, en framburður hennar í málinu er ónógur
og henni mútað til að tala þvert um huga
sinn, og meðan þessu er þannig varið, er eigi
unnt að fá áreiðanlega vissu um þetta atriði.
Það er eigi örðugt að læra að þekkja heimska
konu; heimskan er hér um bil alstaðar hin sama.
Það er hægt að ráða tilfinningar og hugmyndir
heimskrar konu af tilfinningum þeim og hugmyndum,
er ríkja meðal þess fólks, er hún lifir
með. Þannig er eigi þeim mönnum varið, þar
sem hugsanir og tilfinningar eiga rót sína að
rekja til náttúrufars þeirra og upplags. Það má
hér og hvar hitta menn, sem þekkja nokkurnveginn
lunderni þeirra kvenna, sem eru í ætt
við þá, en lunderni annara kvenna þekkja þeir
eigi. Eg tala eigi um hæfilegleika þeirra; þá
þekkir enginn, ekki einu sinni þær sjálfar, af því
mestur hluti þeirra hefur aldrei neytt þeirra. Eg
tala að eins um hugsanir þeirra og tilfinningar
nú á tímum. Margir menn ætla, að þeir þekki
konur til hlítar af því, að þeir hafi lifað í ástabralli
við ýmsar, ef til vill við margar. Séu
þessir menn aðgætnir og hafi þeir eigi að eins
lært að þekkja vissa tölu af kvenfólki, heldur
kynnt sér skaplyndi þeirra, þá má vera, að þeir
hafi fengið nokkra þekkingu um einstakar hliðar
af náttúrufari þeirra, og er það eflaust mjög
þýðingarmikið. En fáir menn eru að jafnaði fáfróðari
um allt annað hjá konum en þessir menn
af því að þær halda því fyrir fæstum jafn-leyndu.
Hentugasta tækifærið fyrir menn almennt til þess
að kynna sér skaplyndi kvenna, er tækifærið
til þess að þekkja eiginkonu sína; örðugleikarnir
eru fæstir og dæmi má finna, þar sem fullkomið
samræmi er í tilfinningum hjónanna. Eg
hygg í rauninni, að öll sú þekking í þessu efni,
sem hefur nokkra þýðingu, komi frá hjónabandinu.
En meiri hluti manna hefur ekki kost á,
að þekkja fleiri en eina konu á þennan hátt;
þess vegna er líka hægt með hlægilegri nákvæmni
að gizka á um lunderni kvenna, ef menn
þekkja skoðanir eiginmanna þeirra um konur almennt.
Til þess, að af þessu eina atriði sé
unnt að ráða nokkuð, útheimtist, að konan sé
makleg þess, að menn læri að þekkja hana, og
að maðurinn sé eigi að eins góður dómari, heldur
að tilfinningar hans samræmi svo vel við tilfinningar
konunnar og lundarfar hans standi í
svo mikilli samhljóðan við sál hennar, að hann
geti nákvæmlega lesið inn í hugskot hennar, og
hafi alls eigi neitt það í dagfari sínu, að konan
blygðist sín fyrir, að opna honum innstu fylgsni
tilfinninga sinna. Ekkert er ef til vill fágætara
en slík tilviljun. Tilfinningar og skoðanir
hjóna geta opt fallið saman, þegar um dagleg
málefni er að ræða, og þó getur hvoru um sig
verið jafn-ókunnugt um allt innra líf hins eins
og þau væru eigi meir en kunnug. Jafnvel þegar
svo ber undir, að þau bera sanna ást hvort
til annars, þá er valdið á aðra hlið og undirgefnin
á hina hliðina því til fyrirstöðu, að þau
geti verið fullkomlega einlæg hvort öðru.
Það má vel vel vera, að það sé eigi ásetningur konunnar,
að leyna nokkru, en það er
margt, sem hún eigi gerir uppskátt. Milli foreldra
og barna kemur hið sama í ljós. Þrátt
fyrir það, þótt faðir og sonur unni hvor öðrum
mjög, þá vill það þráfallt til, eins og allir vita,
að faðirinn þekkir eigi, meira að segja, hefur
eigi skímu um sumar hliðar af lunderni sonar
síns, sem stallbræður hans og jafnaldrar þekkja
nákvæmlega. Sannleikurinn er sá, að þegar
menn komast í stöðu, þar sem öðrum er boðið
að sýna þeim virðingu, þá er þetta fyrirkomulag
sízt lagað til þess að undirmenn sýni yfirmönnum
fullkomna einlægni og djörfung. Undirmennirnir
óttast fyrir, að þeir rýrni í áliti hjá
yfirmönnum sínum eða fari á mis við hollustu
þeirra manna, sem þeir virða, og þessi ótti er
svo mikill, að jafnvel drenglyndustu mönnum
verður það fyrir, án þess þeir viti af, að sýna
hið bezta í lunderni sínu eða að minnsta kosti
það, sem yfirmönnum þeirra líkar bezt. Það má
fullyrða, að tveir menn þekkja naumast nokkurn
tíma hvor annan til hlítar, nema þannig
standi á, að þeir eigi að eins sýni hvor öðrum
einlægni, heldur séu jafningjar. —
Á þetta þá eigi í fyllsta mæli heima, þar
sem annar málspartur lýtur eigi einungis valdi
hins, heldur hefur konunni ávallt verið kennt,
að það sé skylda hennar að gera allt sitt til,
að manni hennar vegni sem bezt, og hún
megi aldrei láta hann sjá eða skilja nokkuð annað
en það, sem honum gezt að. Allir þessir
annmarkar hamla því, að maðurinn geti þekkt til
hlítar hina einu konu, sem honum gefst kostur
á að læra að þekkja. Vér megum enn fremur
gæta að því, að þótt vér þekkjum eina konu
er það ekki sjálfsagt, að vér þekkjum aðrar konur;
og þótt vér gætum kynnt oss lunderni margra
kvenna í vissri stöðu og í vissu landi, mundum
vér samt eigi þekkja konur í annari stöðu og
öðru landi; og þó vér næðum þessu skilyrði,
mundum vér að eins þekkja konur frá einu tímabili
sögunnar. Þegar vér íhugum þetta, höfum
vér fulla heimild til að halda því fram, að þekking
manna á konum, eins og þær hafa verið
og eru nú, án tillits til þess, hvað þær gætu
verið orðnar, hlýtur að vera hörmulega ófullkomin
og ónóg, og vér höfum enn fremur heimild
til að fullyrða, að menn muni eigi afla sér
betri þekkingar um þetta mál, meðan konurnar
sjálfar geta eigi sagt oss allt, sem þær þurfa að
kenna oss. —
Sá tími er eigi kominn og kemur seint.
Það er öldungis nýtt, að gáfuðum konum sé gefið
opinbert leyfi til þess að snúa sér að alþýðu
í ritum sínum. Fáar konur áræða enn að segja
nokkuð, sem þeim mönnum mislíkar, er þær eiga
að þakka góðan árangur ritsmíðis tilrauna sinna.
Gætum að, hvernig almenningur hefur brugðizt
við, ef komið hafa fram óvanalegar skoðanir
eða tilfinningar, sem eptir almennings hyggju hafa
verið allt of ofsalegar, og það þótt karlmenn
hafi átt hlut í máli. Gætum að, hver viðtaka
þeim er veitt enn í dag, þá munum vér fá skímu
um örðugleika þá, sem mæta konum, þar sem
þeim hefur verið innrætt sú skoðun frá bernsku,
að tízkan og almenningsálitið eigi að vera hið
æzta lögmál þeirra, vilji þær sýna eitthvað það
í ritum, sem liggur í innstu fylgsnum náttúru
þeirra. Af konum er frú Staël fremst hvað ritsmíðar
snertir; hún hefur látið eptir sig svo frábær
verk, að hún á skilið einhvern hinn æzta
sess í bókmenntum lands síns; henni hefur þótt
nauðsyn bera til að setja þessi einkunnarorð framan
á hið berorðasta rit sitt: „Karlmaðurinn getur
boðið almenningsálitinu byrginn, konan verður
að laga sig eptir því“. Meiri hlutinn af því,
sem konur rita um konur, er að eins smjaður
fyrir mönnunum. Ef það er ógipt kona, sem
ritar, lítur út eins og hún geri það til þess að
eiga hægra með að fá mann. Margar giptar
og ógiptar konur láta, meira að segja, eigi hér
við lenda; þær breiða út skoðanir, sem eru
brennimerktar með miklu meiri undirgefni og
auðmýkt en nokkrum þeim mönnum þykir æskilegt
eða tilhlýðilegt, sem eigi hafa því hverndagslegri
hugsunarhátt. Nú á tímum ber þetta eigi
eins opt við og fyrir eigi all-löngum tíma síðan.
Konur rita með meiri einurð, og eru fúsari
á að gefa hinar sönnu tilfinningar sínar til kynna.
Til allrar ógæfu eru konur, einkum á Englandi,
orðnar þannig fyrir vana, að skoðanir þeirra eru
sambland af fáeinum persónulegum athugunum
og hugsunum sameinuðum við fjölda marga algenga
hleypidóma. Þessu ástandi fer hnignandi
dag frá degi, en það mun víða haldast við, meðan
því er þannig varið, að lagafyrirskipanirnar
í mannfélaginu leyfa eigi konum að neyta sinna
upphaflegu hæfilegleika og efla þá á sama hátt og
manninum er leyft það. Þegar sá tími kemur,
og eigi fyr, mun oss gefast kostur á að sjá, og
eigi að eins heyra allt, sem vér þurfum nauðsynlega
að læra til þess að þekkja náttúrufar
kvenna, og vita hvernig lífshlutföllin eiga við
það. —
Þar sem eg hef svo lengi dvalið við örðugleika
þá, er hamla mönnum frá að ná þekkingu
á náttúrufari kvenna, þá er sú ástæða til
þess, að í þessu atriði, eins og víða annarstaðar,
ríkir sú ætlun hjá mönnum, að þeir eigi einhvern
hlut, sem þeir eiga ekki, og setja sig því
úr færi um að verða hans aðnjótandi; í þessu atriði
hrósa menn sér af því, að þeir skilji fullkomlega
mál, sem fæstir vita nokkuð um, sökum
þess að nú á tímum er það óhugsandi, að
nokkur einstakur maður eða menn í heild sinni
geti haft nokkra þá þekkingu á málinu, að þeir
hafi heimild til að gefa konum reglur fyrir, hvað
sé köllun þeirra og hvað eigi, en meðan þessu
er þannig varið, eru litlar líkur til, að unnt sé
að breiða út skynsamlegar skoðanir um málið.
Til allar hamingju útheimtist eigi svo rækileg
þekking til þess að geta skipað fyrir um verkahring
kvenna í mannfélaginu, því að samkvæmt
öllum grundvallarreglum í stjórnarfyrirkomulagi
mannfélagsins, ber konum eingöngu að skipa
fyrir um slíkt og skera úr því samkvæmt eigin
reynslu og eptir eigin mætti. Með engu öðru
móti er unnt, að vita, hverju einn eða fleiri menn
geta afrekað, en að láta þá reyna sjálfa, og enginn
annar vegur er til þess að láta aðra koma
í þeirra stað og komast að því, hvað hentugast
sé fyrir þá að gera eða láta ógert. —
Eitt er það, sem vér þurfum eigi að bera
neina áhyggju fyrir. Þau verk, sem eru gagnstæð
náttúrufari kvenna, munu þær aldrei fást
til að vinna, þótt þeim sé gefinn laus taumurinn.
Þar sem mannkynið er gjarnt á að veita
náttúrunni hjálp sína, af því að það óttast,
að það muni eigi geta náð takmarki sínu ella,
þá er slíkur ótti öldungis ónauðsynlegur. Það
er öldungis óþarft, að banna konum það, sem
náttúrufar þeirra leyfir þeim eigi að gera.
Keppnin er einhlít til þess að banna þeim allt,
sem þær eru eigi færar um að vinna eins vel
og þeir menn, sem keppa við þær, með því að
enginn heimtar nein forréttindi eða verndunarlög
fyrir þær. Allt það, sem heimtað er, er það,
að þau forréttindi og verndunarlög, sem karlmenn
njóta góðs af, verði af numin. Ef konur
hafa af náttúrunni meiri hvöt til að vinna eitt
fremur en annað, þá er eigi þörf á lögum eða
neinum öðrum böndum til þess að neyða þorrann
til að vinna það, sem þær eru gefnastar
fyrir. Konur munu mest sækjast eptir þeirri
vinnu, sem þær samkvæmt frjálsri keppni finna
hvöt til þess að takast á hendur, og, eins og
sjálfsagt er, munu þær sækjast mest eptir því,
sem þær eru færastar til; ef því hindrunum þeim
verður rýmt burt, sem nú standa mannkyninu
fyrir þrifum, mun þannig fást trygging fyrir, að
hæfilegleikar karla og kvenna í sameiningu verði
neytt sem haganlegast.
Það er talið sem hjónabandið og móðurstaðan
sé, eptir almennri hyggju karlmanna, hin
eiginlega, eðlilega köllun kvenna. Eg segi, að
það sé talið svo, því að ætla mætti, að almenn
skoðun væri gagnstæð þessu, ef dæma ætti
eptir því, sem nú á sér stað, eptir öllu skipulagi
í mannfélaginu. Því ef litið er á ástandið
eins og það er, þá lítur svo út sem karlmenn
haldi, að það, sem í orði kveðnu er talin köllun
kvenna, komi mest í bága við náttúrufar
þeirra. Það lítur að minnsta kosti þannig út,
eins og þeir héldu, að væri konum veitt heimild
til þess að taka sér nokkuð annað fyrir hendur,
væri þeim leyft, að nota tíma sinn og hæfilegleika
á nokkurnveginn viðunanlegan hátt, mundu þær
eigi verða nægilega margar, sem af eigin vild
gegndu þeirri stöðu, sem sagt er að þær séu
lagaðastar fyrir samkvæmt náttúrufari sínu. Ef
þetta er ætlun flestra manna, væri það vel til
fallið, að hún væri látin í ljósi. Það er engum
vafa bundið að þessi hugsun liggur til grundvallar
fyrir miklu af því, sem ritað hefur verið
um þetta mál, en mér þætti gaman að heyra
einhvern gangast við henni og segja sem svo:
„Það er nauðsynlegt að konur giptist og eigi
börn. Þær munu eigi gera það, séu þær eigi
neyddar til þess. Þess vegna er nauðsynlegt
að beita þvingun við þær“. Þá mundi brátt
koma í ljós, hver er mergurinn málsins. Þeir,
sem þetta segðu, mundu komast harla líkt að
orði og þrælaeigendurnir í Suður-Karólínu og
Louisiönu. Þeir sögðu: „Það er nauðsynlegt, að
rækta sykur og baðmull. Hvítir menn geta það
eigi, svertingjarnir vilja það eigi fyrir það kaup,
er vér viljum gjalda þeim. Þess vegna verður
að neyða þá með valdi“. Annað miklu skýrara
dæmi er kúgunin við sjómenn: „Vér hljótum
að hafa sjómenn til þess að verja landið.
Það ber opt við, að þeir ganga eigi í hermannatölu
með frjálsum vilja. Þar af leiðir, að vér
verðum að neyða þá til þess með valdi“. Hversu
opt hefur eigi þessi hugsunarháttur verið notaður!
Hefði honum eigi verið ábótavant í einhverju,
mundi hann hafa ríkt fram á vora daga.
En svarið liggur nærri: „Gjaldið þér fyrst sjómönnum
yðar sæmilegt kaup fyrir vinnu þeirra.
Þegar þér hafið gert þannig við þá, að þeim
sé jafn-arðsamt að vinna hjá yður eins og hjá
öðrum skipaútgerðarmönnum, munu þeir eigi
verða ófúsari að ráða sig á skip hjá yður en
öðrum. - Þessu er eigi svarað með gildari rökum
en svo: „Vér viljum ekki“. Nú á tímum
fyrirverða menn sig fyrir að stela launum af
verkamönnum sínum, og vilja meira að segja
eigi gera slíkt; þess vegna ver enginn framar
þessa þvingun. Þeir eiga skilið að fá slíkt svar,
sem vilja þvinga konur í hjónaband með því að
láta þeim varnað alls annars. Ef þeir ætla það,
sem þeir segja, þá er ætlun þeirra auðsjáanlega
sú, að mennirnir geri eigi hjónabandið nógu
glæsilegt fyrir kvenfólkið; hlunnindi þau, sem
hjónabandinu eru samfara, freisti þeirra eigi.
Það lítur eigi út sem mönnum þyki mikið varið
í það, sem þeir bjóða öðrum, þegar þeir segja
um leið og þeir rétta þeim það: „Annað hvort
þetta eða ekkert“. Hér er eptir minni hyggju
lykillinn að tilfinningum þeirra manna, sem er það
alvarlega móti skapi, að konunni sé gefið
jafn-mikið frelsi og manninum. Þeir bera eigi
kvíðboga fyrir því, að konur vilji eigi giptast
framar — það held eg eigi að nokkur sé
hræddur um — en þeir óttast, að þær krefjist
jafnaðar í hjónabandinu; þeir óttast, að allar
þrekmiklar og ötular konur kjósi heldur að taka
sér fyrir hendur eitthvað annað, sem þeim sjálfum
þykir eigi minnkun að, en að gipta sig, ef þær
hreppa eigi annað við giptinguna en að gefa
sig í hendur yfirmanni, sem ræður þar að auki
yfir öllu, sem þær eiga. Ef það, sem eg gat
um áður er í raun og veru afleiðing af hjónabandinu,
þá virðist mér óttinn eigi ástæðulaus. Eg
óttast þetta líka, mér er nær að halda, að fáar
konur, séu þær færar um að gera eitthvað annað,
og láti þær eigi leiðast og blindast af óviðráðanlegum
og áköfum tilfinningum, kjósi heldur
að búa við slíkt, en að ná einhverri sómasamlegri
stöðu í mannfélaginu, ef þær eiga kost á.
Ef karlmennirnir eru einráðir í að halda því
stöðugt fram, að lögmál hjónabandsins eigi að
vera harðstjórn, þá breyta þeir rétt, þegar að
eins er litið pólitiskt á málið, ef þeir gera konum
einungis þá tvo kosti, er vér drápum á. En
þá hafa líka allar tilraunir nútímamanna til þess
að leysa hina andlegu fjötra kvenfólksins verið
yfirsjón. Það hefði aldrei átt að láta þær læra
að þekkja bókmenntir. Konur sem lesa, hvað
þá heldur konur, sem rita, eru mótsögn og gera
glundroða í mannfélaginu, eins og því er nú
háttað, Þá hefur það verið rangt, að kenna
konum annað en það, sem hjákonur Tyrkjasoldáns
eða vinnukonur almennt þurfa að vita
og kunna. —
II. Kafli.
VÉR erum komnir svo langt, að vér getum
tekið fyrir hin einstöku atriði málsins og
byggt á því, er vér hættum við, þ. e. stöðu
þeirri, er lög á Englandi og í öllum öðrum
löndum ákveða sem afleiðingu af hjónabandinu.
Hjónabandið er sú ákvörðun, sem mannfélagið
setur konunum, sú framtíð, sem uppeldið
á að gera þær hæfar fyrir, það mál, sem
allir eru ásáttir um, að þær eigi að keppa að,
að þeim fráskildum, sem eigi eru nægum kostum
búnar til þess að nokkur vilji velja þær
fyrir konur, af þessum ástæðum mætti ætla, að
mannfélagið hefði gert allt sitt til þess að gera
stöðu þessa sem glæsilegasta, til þess að konurnar
skyldu eigi hafa neina ástæðu til að kvarta
yfir því, að þær hafi eigi getað valið sér aðra
stöðu. Þannig er því eigi varið. Mannfélagið
hefur í þessu atriði, eins og í fleirum, heldur
kosið að ná takmarki sínu með ljótum meðulum
en heiðarlegum. En þetta er hið einasta
atriði, þar sem það hefur haldið þessum meðulum
til streitu. Upphaflega tók maðurinn konuna
með valdi, eða faðirinn seldi honum hana.
Það er eigi langur tími síðan að feður í Norðálfu
höfðu allt vald yfir dætrum sínum, svo að
þeir gátu gipt þær burt eptir því, sem þeim
líkaði bezt, án tillits til tilfinninga dætranna.
Kirkjan lét sér reyndar ávallt annt um betri
siðu að því leyti, að hún heimtaði að konan
gæfi jákvæði sitt við vígsluna; þetta jákvæði
var gefið fyrir siðasakir og varð því engan vegin
sannað af því, að samþykkið væri gefið af
frjálsum vilja. Ungri stúlku var eigi unnt að
neita hlýðni í verkinu. ef faðirinn gekk ríkt eptir
henni, nema ef vera skyldi þegar svo bar við,
að hún naut verndar hjá kirkjunni og kvaðst
einráðin í því að ganga í klaustur. Væri maðurinn
einu sinni kvongaður hafði hann áður
kristni var inn leidd, vald yfir lífi og dauða
móts við eiginkonu sína. Hún gat eigi borið
fyrir sig lög móti honum, hann eingöngu
var dómari hennar og lög. Um langan tíma
gat hann rekið hana frá sér, en hún hafði eigi
sama rétt gagnvart honum. Í gömlum Englands-lögum
er maðurinn kallaður höfðingi eiginkonu
sinnar, hann var bókstaflega skoðaður
sem einvaldshöfðingi yfir henni þannig, að ef
kona óg mann sinn, þá var slíkt kallað svik
(samt eigi fullkomlega drottinssvik) og þess var
hefnt grimmilegar en drottinssvika; hegningin
var að verða brenndur lifandi. Þetta guðlausa
ranglæti gengst eigi við framar — fáar af þessum
rangsleitnu venjum hafa nokkurn tíma verið
af numdar formlega, að minnsta kosti eigi
fyr en löngu eptir, að hætt var að beita þeim;
þess vegna ætla menn, að allt leiki í lyndi hvað
hjónabandið snertir nú á tímum, og stagast á
því, að menntun og kristni hafi veitt konum aptur
hin náttúrlegu réttindi þeirra. Það er allt
um það engu minni sannleiki, að konan er í
rauninni ambátt mannsins í eins fullum mæli
og hinir reglulegu svo nefndu þrælar, og það
innan takmarka lagalegrar skyldu. Hún heitir
manni sínum æfilangri hlýðni við altarið, og
hún er með lögum skylduð til þess að auðsýna
honum þessa hlýðni alla æfi. Það mætti með
hártogunum gera þá athugasemd, að þessi skylda
sé takmörkuð, þar sem hún nær eigi svo langt,
að hún geti neytt konuna til með hlýðni sinni
að gera sig meðseka í glæp; en hún nær til
alls annars. Konan getur ekkert gert, nema
maðurinn leyfi henni það, að minnsta kosti með
þögninni. Hún getur eigi aflað sér fjár nema
það sé handa honum; undir eins og einhver
munur er orðinn á hennar eign, þótt það sé að
arfi, þá er hann við hjónabandið orðinn eign
mannsins. Í þessu atriði er staða sú, sem konan
hefur eptir enskum lögum verri en staða
þræla eptir því sem lög eru til í ýmsum löndum.
Eptir rómverskum lögum gat þrællinn t. a. m.
eignast nokkurt fé, sem hann gat varið eingöngu
í sínar þarfir, og tryggðu lögin honum
fé þetta. Í æðri stéttunum á Englandi eru konum
veitt lík hlunnindi með sérstökum samningum,
er sveigja lögin, þar sem konum er leyft
að ráða sjálfar yfir vissri fjárupphæð, er kallast
„nálapeningar“. Þar sem föðurtilfinningarnar
hjá karlmönnum eru almennt máttugri en tilfinningin
fyrir sínu eigin kyni, þá tekur faðirinn
almennt dótturina fram yfir tengdason sinn,
sem hann þekkir heldur eigi. Auðmenn reyna
þá með ýmsum haganlegum ákvörðunum að slá
varnagla við því, að maðurinn verði einráður
yfir öllum föðurarfi dótturinnar eða að minnsta
kosti yfir nokkru af honum, en þeim tekst eigi
að koma málinu í það horf, að dóttirin hafi
ein yfir auðnum að ráða. Hið eina, sem þeir
geta gert, er að sporna við því, að maðurinn
sói honum burt, en um leið svipta þeir hinn
rétta eiganda frjálsri notkun á eign sinni. Auðurinn
gengur úr greipum beggja hjónanna, og
hvað tekjurnar af auðnum snertir er manninum
bannað að taka við þeim einum samkvæmt fyrirskipun
þeirri, er konunni er mest í vil; tekjurnar
ganga í gegnum hendur konunnar, en
ef maðurinn rænir hana peningum með valdi,
þá liggur engin hegning við slíku, og eigi
verður hægt að neyða hann til að skila þeim
aptur. Þetta er vernd sú, sem hinn voldugasti
aðalsmaður samkvæmt enskum lögum getur veitt
dóttur sinni gagnvart manni hennar. Við
fjölda mörg slík tækifæri er engin sérstök fyrirskipun
gerð; maðurinn gín yfir öllu, yfir
réttindum konu sinnar, eigum hennar og frelsi.
Í lagalegum skilningi er maður og kona eitt, þ. e.
allt, sem er hennar eign, það á hann líka,
en af þessu er eigi hægt að ráða hið gagnstæða,
að allt, sem hann á, er líka hennar eign; grundvallarreglunni
er eigi beitt við manninn nema
þegar svo ber undir, að hann gagnvart öðrum
verður að bera ábyrgðina fyrir gerðir konu sinnar
á sama hátt og höfðingjar báru ábyrgðina
fyrir það, sem þrælar þeirra eða peningur hafði
gert. Það er fjarri mér að fullyrða, að konur
almennt mæti eigi betri meðferð en þrælar, en
enginn þræll er eins ánauðugur og konan. Það
er fágætt, að þrællinn sé þræll hverja klukkustund
og hverja mínútu á dægrinu, nema því að
eins að hann fylgi yfirmanni sínum stöðugt; venju
lega á hann að leysa af hendi ákveðin störf eins
og t. a. m. hermenn; þegar hann hefur unnið þau
verk og hann hefur eigi meira að gera af skyldustörfum
sínum, er hann að nokkru leyti sjálfs sín ráðandi,
yfirmaðurinn skiptir sér sjaldan nokkuð
um heimilislíf hans. Sumir hafa heimili fyrir
sig í kofa sínum næstum á sama hátt og verkamenn,
sem vinna utan heimilis allan daginn hafa
heimili hjá fjölskyldu sinni. Þannig er því eigi
varið með konuna. Einkum og sér í lagi hafa
ánauðugar konur í kristnum löndum gilda heimild,
meira að segja siðferðislega skyldu til að
neita yfirmanni sínum um blíðu sína. Öðru
máli er að gegna um konuna; hversu grimmur
harðstjóri sem maður hennar er, og hversu ógæfusöm
sem hún er, jafnvel þótt hún viti, að
hann hati sig, þótt hann hafi daglega ánægju
af að særa hana og kvelja, jafnvel þótt henni
sé ómögulegt annað en að hafa andstyggð á
honum, þá getur hann heimtað af henni og
þvingað hana til, að gera sér sjálfri hina mestu
vanvirðu, sem nokkurri mannlegri veru er unnt
að gera sér, nefnilega að inna af hendi dýrslegt
ætlunarverk móti vilja sínum. Konan er þannig,
hvað hana sjálfa snertir, undirorpin hinni
verstu ánauð, en hver er þá staða hennar með
tilliti til barnanna, sem bæði henni og manni
hennar er sameiginlega annt um? Samkvæmt
lögunum eru þau börn mannsins. Hann eingöngu
hefur lögmætan rétt yfir þeim. Hún getur
ekkert gert fyrir þau eða með tilliti til þeirra,
nema þvi að eins að hún fái umborð til þess
frá manni sínum. Hún hefur meira að segja
eigi löglega gæzlu yfir börnum sínum eptir
dauða mannsins, nema því að eins að hann hafi
gert sérstaka ákvörðun um það. Til skamms
tíma gat hann gert hana viðskila við þau og
svipt hana tækifæri til að sjá þau og skrifast á
við þau; en nú er þetta vald takmarkað með
lögum. Þetta er hin löglega staða konunnar,
og hún á engan kost á, að hliðra sér hjá þessu.
Ef hún skilur við mann sinn, getur hún eigi
haft neitt með sér, hvorki börn sín né neitt af
því, sem er hennar lögleg eign. Ef hann vill,
getur hann í nafni laganna neytt hana til að
koma aptur; hann getur neytt ytra valds eða
látið sér nægja að taka allt undir sig, sem hún
getur aflað sér og allt, sem ættingjar hennar
gefa henni. Að eins með dómsatkvæði fær hún
heimild til að lifa út af fyrir sig, losast við að
komast aptur undir gæzlu hins reiða fangavarðar
síns og fær að nota nokkuð af því, sem hún
aflar sér, í eigin þarfir, en þarf eigi að óttast,
að maður, sem hún hefur ef til vill eigi
séð í tuttugu ár, brjótist inn til hennar einhvern
góðan veðurdag og ræni burtu frá henni öllu,
sem hún á. Til skamms tíma gerðu dómstólarnir
eigi þessa birtingu við hjónaskilnað, nema
hún hefði svo mikinn kostnað í för með sér,
að ókljúfandi var fyrir aðra en þá, sem voru af
háum stigum. Enn í dag er hjónaskilnaður að
eins leyfður, ef konan strýkur eða sætir hraparlega
illri meðferð, og samt er stöðugt kvartað
yfir því, að hjón eigi allt of hægt með
að fá skilnaðinn. En ef hlutskipti konunnar í
lífinu er eingöngu það, að verða bæði andlega
og líkamlega ambátt harðstjóra, ef allt er
komið undir því fyrir hana, að hún verði svo
heppin, að finna mann, sem gerir hana að
dalætisgoði sínu í stað þess að gera hana að
ánauðugri konu, þá versnar þó vissulega þetta
hlutskipti hennar mikið við það, að henni er
eigi leyft optar en einu sinni að freista gæfu
sinnar. Þar sem allt í lífinu er komið undir
því fyrir hana, að fá góðan yfirmann, ætti
það að vera eðlileg afleiðing af þessu, að hún
fengi heimild til að skipta um hvað eptir annað,
þangað til hún loks fengi hann. Eg segi
eigi, að hún eigi að hafa þessi einkaréttindi,
það er allt annað mál. Það er eigi tilgangur
minn, að fara að tala um hjónaskilnað, þar sem
konan fengi leyfi til að gipta sig aptur, Eg
læt mér nægja að segja sem svo, að fyrir þá,
sem eiga eigi val á öðru hlutskipti en ánauð,
er að eins vegur og hann enda ónógur til þess
að gera stöðu sína þolanlegri, og er hann sá,
að fá sjálfir heimild til þess að velja eptir eigin
vild, fyrir hvern þeir vilja þræla. Synjunin
á þessu frelsi gerir stöðu konunnar engu betri
en stöðu þrælsins, og það þar sem ánauðin var
mest; því að það hafa verið gefin út lög, sem
gáfu þrælnum löglega heimild til þess að krefjast
þess, að yfirmaður sinn seldi sig burt, ef
hann var mjög illa leikinn. Í Englandi gildir
einu hve opt konunni er þjakað, hún getur eigi
losnað við kvalara sinn, nema því að eins að
hjónabands-afbrot bætist við. —
Eg vil eigi fara með ýkjur, og eg þarf þess
heldur eigi. Eg hef lýst stöðu þeirri, er konan
hefur samkvæmt lögum, ekki meðferð þeirri, er
hún sætir í raun og veru. Lög í flestum löndum
eru miklu verri en menn þeir, sem beita þeim,
og mörg af lögum þessum halda að eins lagagildi
sínu sökum þess, að þeim er sjaldan eða
aldrei beitt. Ef hjónabandslífið væri eins og
ætla mætti samkvæmt lögunum að það væri,
þá væri mannfélagið jarðneskt helvíti. Því fer
betur, að tilfinningar og hagnaður margra manna
býður þeim að bæla niður hvatir þær og tilhneigingar,
sem leiða til harðstjórnar, að minnsta
kosti optast að draga úr þeim, og af öllum þessum
tilfinningum er band það, sem tengir saman
mann og konu, hið öflugasta, og má ekkert við
það jafnast; því fer svo fjarri að ást föðursins
til barnanna veiki þetta band, að hún hjálpar
til þess að treysta það. En af því að þessu
er þannig varið, af því að menn almennt láta
eigi konurnar þola alla þá eymd, er þeir gætu
látið þær þola, ef þeir neyttu hins fullkomna
harðstjórnarvalds síns yfir þeim, þá ímynda þeir
sér, sem halda vörn uppi fyrir hjónabandinu í
þeirri mynd sem það nú er, að allt þetta ranglæti
sé afplánað, og að umkvartanir þær, sem
eru gerðar um það, séu eigi annað en sakargipt
fyrir eitthvert böl, sem hljóti ávallt að vera
samfara miklum ávinning. En þótt þessu eða
öðru harðstjórnarvaldi sé eigi ætíð fylgt strangt
fram í verkinu, og þótt þessi vægðarsemi komi
eigi í bága við fulla löglega notkun valdsins,
þá fer því fjarri, að slíkt mæli harðstjórninni
bót, heldur sýnir það krapt mannlegrar náttúru
til þess að veita mótspyrnu hinum svívirðilegustu
fyrirskipunum og ber vott um, hversu lífseigt
sáðkornið til hins góða er, engu síður en
sáðkornið til hins illa, og hversu það útbreiðist
og frjófgast í lunderni mannsins. Eigi er unnt
að mæla þeirri harðstjórn í heimilislífinu nokkra
bót, sem eigi getur samrýmzt við ofríkisvald í
stjórnarmálum. Það eru eigi allir ótakmarkaðir
konungar, sem sitja við gluggann sinn og hafa
skemmtun af að sjá, hve hörmulega þrælar þeirra
bera sig meðan þeir eru píndir, þeir ræna þá
heldur eigi einu spjörunum, sem þeir eiga, svo
að þeir deyi úr kulda á alfaraveginum. Einvaldsdæmi
Loðvíks 16. var eigi líkt grimmdarvaldi
Filipps fríða, Nadir Shah eða Caligulu, en
það var nógu illt til þess að réttlæta frakknesku
stjórnarbyltinguna og til að mæla afsökun hryðjuverkum
hennar. Það gagnar eigi neitt að klifa
á ást kvenna til manna sinna; það mætti eins
bera fyrir sig þess konar dæmi úr þrælalífinu.
Í Grikklandi og Rómaborg var það eigi fágætt,
að þrælar létu pína sig til dauða heldur en að
bregðast yfirmönnum sínum. Meðan stóð á útlegðardómunum
eptir rómversku innanríkis-styrjaldirnar,
sýndu konur og þrælar, eins og kunnugt
er, tryggð og hugprýði, en synirnir gerðust
títt uppljóstursmenn. Og þó vitum vér hvílíkri
grimmd Rómverjar beittu opt og tíðum við
þræla sína. En í rauninni þróast þessar tilfinningar
hvergi eins aðdáanlega og þar, sem fyrirkomulagið
er hryllilegast. Það er einn þáttur
af lífsins glensi, að hinar öflugustu þakklætis-
og hollustu tilfinningar, sem finnast í mannlegri
náttúru, þroskast hjá oss gagnvart þeim, sem
hafa vald til þess að spilla allri tilveru vorri, en
eru svo vorkunnlátir, að neyta eigi þessa valds.
Það mundi vera grimmd, að rannsaka hve ummálsrík
þessi tilfinning er hjá flestum mönnum,
og hve þýðingarmikil hún er fyrir guðhræðslu
þeirra. Vér sjáum daglega, hversu rík þakklátssemi
við guð kviknar í hjörtum manna, þegar
þeir sjá einhvern meðbræðra sinna hafa farið á
mis við eins mikla miskunn guðs eins og þeir
hafa sjálfir orðið fyrir.
Þegar vér eigum að mæla einhverju harðstjórnar-fyrirkomulagi
bót, hvort sem það er þrælahald,
einvaldsdæmi í stjórnarmálum eða einvaldsráð
hjá höfðingja fjölskyldunnar, þá er ávallt
krafizt, að vér sníðum dóm vorn eptir beztu
dæmunum. Þá er lýst fyrir oss, hversu ástúðlega
völdunum er beitt annars vegar og hversu
ástúðlega þeim er hlýtt hins vegar, þar sem
valdsmaðurinn af viti sínu skipar öllu niður svo
þegnum hans sé fyrir beztu, og nýtur ánægju
þeirra og blessunar fyrir. Þetta mundi allt eiga
vel við, ef vér fullyrtum það, að engir góðir
menn væru til. Hver efast um það, að þar sem
góður maður hefur ótakmörkuð yfirráð, þar geti
blómgast mikil manngæzka, mikil hamingja og
mikil hollusta? En þegar rita skal lög og gera
fyrirskipanir, skal ávallt hafa vonda menn fyrir
augum. Hjónabandið er eigi stofnað fyrir fáeina
útvalda. Það er eigi heimtað, að nokkur
maður skuli sanna það með vitnum fyrir brúðkaupið,
að hann geti neytt hina ótakmörkuðu
yfirráða á þann hátt, að honum verði treyst.
Þau hollustu- og skyldubönd, sem tengja saman
mann og konu hans og börn, eru mjög sterk
hjá öllum þeim mönnum, sem finna glöggt til
skyldna sinna í mannfélaginu, meira að segja,
hjá mörgum þeim, sem finna lítt til annara almennra
skyldna. En það má finna tilfinningu
og tilfinningarleysi á öllum stigum gagnvart þessum
skyldum, eins og finna má manngæzku og
mannvonzku á öllum stigum allt niður til þeirra
einstaklinga, sem engin bönd liggja á, og sem
mannfélagið getur eigi ráðið við, nema með því,
að leggja á þá hegningu þá, sem lögin ákveða.
Á öllum þessum stigum niður eptir eru menn
til, sem hafa hin sömu löglegu völd, er eiginmaðurinn
hefur. Hinn aumasti glæpamaður á ógæfusama
konu; hana getur hann leikið eins
illa og hann vill; hann hefur að eins eigi leyfi
til að drepa hana; þó getur hann, ef hann er
slóttugur, ráðið hana þannig af dögum, að
hann getur komizt hjá mikilli lagalegri refsingu.
Hversu margar þúsundir manna eru það
eigi í hverju landi, og það þótt eigi séu að öðru
leyti glæpamenn í lagalegum skilningi, þ. e. þegar
svo stendur á, að yfirgangi þeirra mundi verða
veitt mótspyrna, sem þó beita hinu mesta ofríki
við ógæfusama eiginkonu; að fráskildum
börnunum er hún sú eina, sem hvorki getur borið
hönd fyrir höfuð sér, eða firrst ofbeldisverkin.
Þótt konan sé algerlega háð þessum lítilmótlegu
ofríkismönnum, finna þeir þó eigi til
neinnar drenglundaðrar vorkunsemi eða sómaskyldu
til þess að fara vel með þann, sem leggur
hið jarðneska hlutskipti sitt í þeirra hönd,
heldur hugsa þeir sem svo, að lögin hafi fengið
sér hana eins og einhvern hlut; hann geti þeir
notað eptir vild; þeir séu eigi skyldir til að taka
eins mikið tillit til konunnar og til annara. Lögin
hafa til skamms tíma, þar sem um viðbjóðslega
grimmd í heimilislífinu var að ræða, látið
slíku óhegnt, en á seinustu árum hafa þau gert
ónógar tilraunir til þess að hegna því. Það hefur
haft lítið að þýða, enda er ekki neins að
vænta, því að það er gagnstætt skynseminni
og reynslunni, að unnt sé að hafa verulegan
hemil á ofríkinu, jafnframt því að konan situr
í kvalarans höndum. Meðan því er þannig
varið, að konan getur eigi heimtað skilnað að
lögum eða að minnsta kosti skilnað að borði og
sæng, þótt hún geti sannað að ofríki, og meira
að segja ítrekuðu ofríki hafi verið beitt við
hana, þá mun það verða þýðingarlaust, að ætla
sér að reyna, að halda misþyrmingunni í skefjum
með hegningu, sökum þess að hér vantar
bæði ákæranda og vitni. —
Þegar vér lítum á, hve mikill sægur manna
það er í öllum löndum, sem ber lítið af dýrum,
og ef vér hugleiðum, að ekkert er til fyrirstöðu
fyrir því, að þeir samkvæmt hjónabandslögunum
geti náð í bráð, þá sjáum vér, hve hryllilega
mörg hryðjuverk að eins þetta fyrirkomulag hefur
að geyma. Þó eru þetta að eins öfgarnar,
undirdjúpin; en áður en þangað er komið sjáum
vér hverja gjána af annari niður eptir. Í
heimilislífinu og opinberu lífi, þar sem harðstjórn
er, votta verstu þrælmennin ástandið með því
að sýna, að eigi eru til nein illvirki, sem eigi
er hægt að fremja undir þessu stjórnarfyrirkomulagi,
ef harðstjórinn vill svo; þess vegna eru
glæpir, sem eru engu síður viðbjóðslegir, ávallt
fegraðir sem mest, hversu opt sem þeir koma
fyrir.
Djöflar eru eins fágætir í mannkyninu og
englar, ef til vill fágætari, en það er alltítt að
finna menn, sem líkjast villidýrum, og eru þó
með köflum sem mennskir menn. Og þegar svo
dýrsæðið hleypur í þá og þeir eru eigi mönnum
líkir, á hversu mörgum stigum og í hversu
mörgum myndum leynist eigi óhemjuskapur og
eigingirni undir gljáskán menntunar og menningar!
Hversu margir eru eigi þeir menn, sem
lifa í friði við lögin og eru að ytra áliti látprúðir
við alla þá, sem þeir hafa eigi yfir að ráða,
en þrátt fyrir það, eru þeir nógu mikil varmenni
til þess að gera þeim mönnum lífið óþolandi,
sem undir þá eru gefnir. Það mundi verða leiðinlegt,
að hafa upp allt það, sem sagt hefur verið
viðvíkjandi því, hve óhæfir karlmenn séu almennt
til þess að hafa völd á hendi; eptir það,
að menn hafa kynnt sér margra alda pólitík
kunna allir slíkt utanbókar; en næstum engum
dettur í hug, að nota þessar setningar þar, sem
þær eiga betur við en alstaðar annarstaðar;
engum dettur í hug, að heimfæra þær til valds
þess, sem eigi er gefið neinum einstökum manni
eða flokk manna í hendur, heldur er gefið sérhverjum
fullorðnum karlmanni, hversu aumur
og dýrslegur sem hann er. Þó að einhver maður
hafi eigi brotið neitt af boðorðunum, svo
menn viti, þótt hann njóti góðs orðstírs meðal
þeirra, sem hann getur eigi þvingað til að hafa
nein mök við sig, og þótt hann glæpist eigi á,
að beita ofurvaldi við þá, sem eigi eru skyldugir
til að þola slíkt, þá er eigi unnt að ráða
af þessu, hvernig dagfar hans muni vera heima
hjá honum, þar sem hann er ótakmarkaður valdsmaður.
Að öllum jafnaði hafa menn lag á, að
láta eigi á því bera við menn, þótt þeir séu
uppstökkir, fúllyndir eða ramm-eigingjarnir, en
beita þessum ókostum við þá, sem eigi megna
að veita mótspyrnu. Hlutfallið milli yfirmanns
og undirmanns er gróðrarstía þessara skaplasta;
alstaðar þar, sem þeir eru til, magnast þeir við
þetta hlutfall; sá maður, sem er bráður og önugur
við jafningja sína, hefur áreiðanlega einhvern
tíma haft yfir öðrum að ráða, og getað
kúgað þá með ótta eða ama. Sé heimilislífið
sá skóli, þar sem læra á, að sýna öðrum vináttu
og viðkvæmni og gleyma sjálfum sér af
ást til annara, þá er það miklu optar sá skóli,
þar sem höfðingi fjölskyldunnar lærir þrályndi,
hroka og takmarkalausa ónærgætni, enn fremur
magnast eigingirni hans, en getur tíðum komið
fram í þeirri mynd að hann leggi sig sjálfan í
sölurnar, manninum er opt eigi annt um konu
sína og börn af öðru en því, að þau eru nokkur
hluti af því sem hann á, og leggja með öllu
móti velferð sína í sölunnar til þess að gera
honum lífið ánægjulegt. Hvers betra má væntast
af hjónabandinu eins og það er nú! Vér
vitum, að eigi er unnt að hafa taum á illum
tilhneigingum mannsins, nema því að eins að
þeim sé eigi leyft að hamast eins og þær vilja.
Vér vitum, að næstum öllum, sem hafa yfir
öðrum að ráða, verður það á, annaðhvort af
tilhneigingu eða vana, sé það eigi af ásetningi,
að beita ójöfnuði við undirmenn sína, þangað
til þeir neyðast til að veita mótstöðu. Með því
að maðurinn er þannig gerður, þá liggur það í
augum uppi, að við það að mannfélagið á vorum
dögum gefur honum næstum ótakmarkað
vald yfir einum, sem hann á að búa saman við
og ávallt er með honum, þá kveykir slíkt eigingirni,
sem dylst í leyndustu fylgsnum mannlegs
hjarta, það blæs lífi í hina minnstu neista hennar,
og sleppir beizlinu fram af illum girndum,
sem manninum hefði við önnur tækifæri fundizt
nauðsynlegt, að bæla niður og halda leyndum,
þangað til þessi vani var orðinn hans annað
eðli. Mér dylst eigi, að málið verður rætt á
annan veg; eg veit, að þótt konan geti eigi
veitt mótstöðu, getur hún þó goldið líku líkt;
hún hefur sín megin vald til þess, að gera mann
sinn mjög ófarsælan í lífinu, og hún getur neytt
þessa valds til þess að koma fram vilja sínum
í mörgum atriðum, þar sem hann ætti að vera
ráðandi, en auk þess opt þar, sem hann ætti
eigi að vera það. En þessi persónulegu vopn,
sem kalla mætti mátt rifrildisins, húskross-valdboð
mislyndisins, eru hraparlegum annmörkum
bundin; þeim er beitt með beztum árangri gegn
vægustu yfirmönnunum og þeim af hinum undirgefnu
til hagnaðar, sem ómaklegastir eru. Þessum
vopnum beita uppstökkar og einþykkar
konur; mundu þær neyta verst valdsins, ef það
væri þeirra megin, er neyta illa þess valds,
sem þær hrifsa undir sig. Blíðlyndar konur
grípa eigi til slíkra vopna, sómakærar konur
fyrirlíta þau. Því næst er það, að með þessum
vopnum verður beztum höggstað náð á þeim
mönnum, sem eru viðkvæmastir og lingerðastir,
þeim mönnum, sem aldrei fást til, að láta neitt
til sín taka, hversu miklum ertingum sem þeir
verða fyrir. Vald það, sem konan hefur til þess
að vera óþolandi, veldur venjulegast mót-harðstjórn
frá hennar hlið, og ræðst einkum á þá
menn, sem hneigjast sízt til harðstjórnar. —
Hvað er það þá, sem í raun réttri dregur
úr hinum skaðvænlegu áhrifum valdsins og
gerir það að verkum, að það getur samrýmzt
svo miklu góðu, er vér sjáum alstaðar kring um
oss. Blíðulæti konunnar hafa við einstök tækifæri
mikla þýðingu, en megna lítt að breyta
hlutfallinu í heild sinni. Þess konar áhrif haldast
þar að auki einungis við, meðan konan er
ung og fögur, eða meðan fegurðin er ný fyrir manninum
og eigi farin að fyrnast við stöðuga samveru;
loks eru margir þeir menn, sem finnst
eigi mikið til um þetta. Það, sem verulega
stuðlar að því að mýkja þetta fyrirkomulag, er
persónuleg vinátta; hún skapast með tímanum,
þegar náttúrufar mannsins getur fundið til hennar,
og lunderni konunnar er nógu skylt lunderni
mannsins til þess að vekja hana; því næst
sameiginleg umhyggja beggja fyrir börnum sínum
og sameiginlegur áhugi þeirra á öðrum málum;
sömuleiðis það, að hin daglegu þægindi
og skemmtun í heimilislífinu er svo mikið komið
undir konunni, og að maðurinn þess vegna
hefur svo miklar mætur á henni vegna sjálfs sín;
frá þessari tilfinningu sprettur hjá hverjum veglyndum
manni vinátta sú, sem hann ber til hennar
vegna hennar sjálfrar; loks áhrif þau, er
næstum allir menn verða fyrir frá sínum nákomnustu;
séu þessir menn eigi allt of nærgöngulir
geta þeir haft afarmikil, já, óskynsamlega
mikil áhrif á dagfar annara og það þótt
séu yfirmenn þeirra; yfirmennirnir láta leiðast
fyrir bænastað þeirra og án þess þeir viti af
verða tilfinningar og tilhneigingar hinna að tilfinningum
og tilhneigingum þeirra sjálfra; þannig
er þessu varið svo framarlega sem yfirmennirnir
hafa eigi jafnmikil áhrif á hina og geta
þannig spyrnt á móti broddunum. — Með öllu
þessu nær konan geysimiklu valdi yfir manninum
og hefur áhrif á framferði hans, jafnvel þar
sem þessi áhrif eru eigi góð, þar sem þau eru
eigi að eins óhyggileg, heldur verða jafnvel til
þess að greiða götu einhverju, sem er siðferðisislega
illt; mundi maðurinn breyta þar betur, ef
hann færi eptir eigin hvötum. En hvorki í heimilislífinu
eða í ríkinu er unnt að bæta upp
frelsismissi með valdi. Vald það, sem kona hefur
yfir manni sínum, veitir henni opt það, sem
hún hefur enga heimild til að fá, og gerir henni
þó eigi unnt að tryggja sér eigin réttindi sín.
Dálætisambátt soldáns hefur jafnvel þræla; þá
kúgar hún; betra væri að hún hefði enga þræla
og væri sjálf eigi ambátt. Konan lætur allt líf
sitt renna saman við tilveru mannsins, hún hefur
engan vilja, eða telur honum trú um, að hún
hafi engan annan vilja en hans vilja í sameiginlegum
málefnum þeirra, hún ver öllu lífi sínu
til þess að hafa áhrif á tilfinningar hans;
getur hún þannig notið þeirrar gleði, að hafa
áhrif á hann og glepja fyrir honum, þegar
hann fæst við málefni, sem hún aldrei hefur
aflað sér þekkingar á, eða þar sem hún lætur
algerlega stjórnast af hleypidómum eða einhverjum
persónulegum hvötum. Meðan þannig
er ástatt, hafa því þeir, sem fúsastir hafa
verið til þess að hlýða ráðum eiginkvenna sinna,
optsinnis breytt ver vegna þess, einkum þegar
svo hefur borið undir, að áhrif konunnar hafa
orðið ráðandi í þeim málum, sem eigi hafa snert
fjölskylduna. Konunni hefur verið kennt, að
hún eigi ekki að fást við málefni, sem liggja
fyrir utan hennar verkahring; hún getur því
sjaldan dæmt heiðarlega og samvizkusamlega um
þau; af því leiðir, að hún gefur sig næstum
aldrei við þeim í réttum tilgangi, heldur í einhverju
eigingjörnu augnamiði. Í stjórnarmálum
veit hún eigi, hverju megin rétturinn er, og hirðir
eigi um að vita það; hún veit, hvernig vinna
á auð og njóta heimboða; hún veit, hvernig maður
hennar getur öðlazt nafnbót, hvernig sonur
hennar getur komizt í góða stöðu og hvernig
dóttirin getur fengið góðan ráðahag.
Nú mun verða spurt, hvernig mannfélagið
geti staðizt án stjórnar. Í heimilislífinu verður
einhver að hafa úrskurðarvaldið eins og í ríkismálefnum.
Hver á að skera úr, þegar hvor af
bandamönnum hefur sína skoðun. Báðir geta
eigi komizt fram með hana.
Það er eigi satt, að þegar tveir gera samband
sín á milli af frjálsum vilja, þá hljóti annar
að vera ótakmarkaður yfirmaður; því síður
er það hlutverk laganna, að skera úr, hvor eigi
að vera það. Sú mynd af frjálsu sambandi, sem
algengust er næst hjónabandinu, er félagsskapur
í verzlunarsökum. Það er eigi talið nauðsynlegt,
að ákveða með lögum, að í þess konar
félagsskap skuli annar hluttakenda vera fyrir
verzluninni og hinir vera skyldugir til þess
að hlýða honum í öllu. Enginn mundi ganga
inn í félagið eða taka á sig ábyrgð þá, sem
yfirmaður hefur, ef hann ætti um leið eigi að
hafa önnur völd en verzlunarþjónn eða undirtylla
hefur. Ef lögin færu eins með alla skilmála
og þau fara með hjónabandið, mundu þau
gera þá fyrirskipun, að annar félaginn skyldi
stjórna verzluninni, eins og hann einn ætti hana,
að allir hinir skyldu að eins hafa umboð frá honum,
og að þessi eini skyldi vera sjálfkjörinn
yfirmaður með einhverri almennri ákvörðun, t. a. m.
skyldi vera elztur. Lögin hafa aldrei gert
slíka ákvörðun, og reynslan hefur aldrei sýnt,
að nauðsynlegt væri að ákveða, að sambandsmennirnir
skyldu hafa misjöfn völd, eða að bæta
þyrfti nýjum tryggingum við þær tryggingar,
sem þeir sjálfir ákveða í skilmála sínum. Qg
þó mætti ætla, að ótakmarkað vald væri eigi
eins hættulegt í verzlunarfélagi og í hjónabandinu,
þar sem undirmennirnir mundu hafa fullt
frelsi til þess að brjóta þetta vald með því að
ganga úr félaginu. Konan hefur eigi þetta frelsi,
og þó að hún hefði það, er það næstum ávallt
æskilegt, að hún freisti alls annars áður en hún
notaði sér það.
Það er fullkomlega satt, að þau málefni,
sem verður að gera út um daglega, sem ekki
verður ráðstafað smátt og smátt eða eigi
þola bið, þangað til úr þeim verður skorið eptir
samkomulagi, — þessi málefni verða að vera
komin undir einum vilja. Einn maður verður
að höggva þessa hnúta. En af því leiðir eigi,
að þetta eigi ávallt að vera sami maðurinn. Eðlilegust
er sú niðurröðun, að skipta völdunum
milli beggja, þannig að hvorugt um sig ræður
ótakmarkað yfir sínum hluta, og ef gera skal
einhverja breytingu á fyrirkomulagi eða reglum,
þá útheimtist samþykki beggja. Þessi skipting
á völdunum á eigi að vera fyrirskipuð með lögum
og getur heldur eigi orðið það, því að hún
er komin undir ásigkomulagi og hæfilegleikum
hvors einstaks. Ef hjónin kjósa það heldur,
geta þau ákveðið skiptinguna fyrirfram í kaupmála
sínum, eins og peningasökum er ráðstafað
nú. Það mundi sjaldan valda miklum örðugleikum,
að ráðstafa þessu eptir samkomulagi
beggja, þegar frá eru skilin þau ófarsælu hjónabönd,
þar sem allt gefur tilefni til þrætu og ágreinings.
Skipting réttindanna verður að vera
eðlileg afleiðing af skiptingu skyldna og starfa,
og sú skipting er nú gerð með frjálsu samþykki,
eða í öllu falli eigi með lögum, heldur eptir
venju; geta þeir, sem hlut eiga að máli breytt
þessari venju eptir því, sem þeim líkar, og breyta
henni líka í raun og veru. —
Hvoru hjónanna, sem trúað er fyrir völdum
þessum, þá mun hinn verulegi úrskurður í
málefnum þeim, sem fyrir liggja, mjög fara eptir
hlutfallinu milli gáfnalagsins, eins og sést þegar
nú á tímum. Optast mun maðurinn verða
tekinn fram yfir konuna einungis af því, að hann
er venjulega eldri, að minnsta kosti þangað til
bæði hafa náð þeim aldri, þar sem áramunurinn
hefur eigi lengur neitt að þýða. Það leiðir
ennfremur af sjálfu sér, að það hjónanna ráði
meiru, sem efnin koma frá. Sá mismunur, er
þannig verður, fer því eigi eptir hjónabandslögunum,
heldur eptir kjörum mannfélagsins, eins
og það er nú. Ef annað stendur hinu framar
að öllum gáfum, eða að einhverri sérstakri þekkingu
og þreklyndi, þá hljóta slíkir andlegir yfirburðir
að ráða miklu. Þannig er því ávallt varið
nú á tímum, og sýnir þessi sannleikur bezt,
hversu ástæðulaus sé óttinn fyrir því, að eigi
sé unnt svo viðunanlegt sé og eptir samkomulagi,
að skipta völdum og ábyrgð milli þeirra,
sem hafa gert samband æfilangt, á sama hátt
og milli þeirra, sem hafa gert samband í verzlunarmálum.
Þessi skipting á sér eigi stað, nema
þegar svo ber undir, að hjónabandið fer illa. Í
raun og veru sjáum vér aldrei í nokkru sambandi,
að allt valdið sé öðru megin, og hlýðnin
að eins hinu megin, nema þar sem sambandið
hefur fullkomlega misheppnazt, og þar sem
bezt mundi vera fyrir báða málsparta, að losast
við byrði sína. Ef til vill mun sú athugasemd
verða gerð við þetta, að þar sem ágreiningur
sé, verði því að eins unnt að miðla málum
í bróðerni, að menn vita, að bak við liggur
þvingunarvald laganna á sama hátt og menn
leggja mál í gerð, af því að dómstólarnir liggja
bak við og þeim eru menn neyddir til að hlýða.
En til þess að þessi atriði ættu að vera sömu
tegundar, yrðum vér að setja svo, að dómstólarnir
gerðu sér það eigi að reglu, að rannsaka
málið, heldur stöðugt að kveða upp dóm sama
málspartinum í vil, þ. e. hinum ákærða. Ef
þannig stæði á, ef ákærandi ætti að gera slíkum
dómstól grein fyrir gerðum sínum, mundi
slíkt vera hvöt fyrir hann til þess að sætta sig
við gerðina, hvernig sem hún væri, en allt öðru
máli væri að gegna með hinn ákærða. Harðstjórnarvald
það, sem lögin gefa manninum, getur
auðveldlega verið hvöt fyrir konuna til þess
að fallast á hvern samning, þar sem valdinu er
skipt milli hennar og mannsins, en maðurinn
hefði hins vegar enga ástæðu til að samþykkja
slíkt. Allir, sem fara heiðarlega að, gera samning
sín á milli, og þó verður að minnsta kosti
annar þeirra eigi þvingaður til þess, hvorki með
líkamlegu né andlegu ofurvaldi; sannar þetta, að
það hefur í raun réttri mesta þýðingu að fyrirkomulagið
sé ákveðið af frjálsum vilja samkvæmt eðlilegum
ástæðum, þannig að lífið verði viðunanlegt
fyrir hvorttveggja hjónanna; þó eru einstök
ófarsæl hjónabönd undanskilin. Eigi mundi það
bæta nú, þótt ákveðið væri með lögum, að lögbundið
kúgunarvald skyldi liggja til grundvallar
fyrir frjálsri stjórn annars vegar, en undirgefni
hins vegar, og að hve nær sem harðstjórinn
slakaði til, gæti hann tekið það aptur, þegar
honum réði svo við að horfa og án þess að gera
hinum aðvart. Sleppum því, að allt frelsi er einskisvert,
þegar það stendur á veikum fótum; en
það eru litlar líkur til þess að skilyrðin fyrir því
verði réttlát og jöfn, þegar lögin leggja slíkan
afarþunga í aðra metaskálina, þegar svo er hagað
til, að annað hjónanna hefur heimild til að
gera allt, og hitt hefur eigi heimild til annars
en að gera vilja hins fyrnefnda, og er þó samkvæmt
siðferðiskenningu og trúarbrögðum skyldugt
til þess að þola allan yfirgang og kúgun
án þess að veita nokkra mótstöðu. —
Þrályndir mótstöðumenn, sem finna, að þeir
eru brátt þrotnir að vörn, munu ef til vill segja
sem svo, að eigi sé hætt við, að eiginmennirnir
vilji eigi slaka til við konur sínar, svo viðunanlegt
sé, þótt þeir verði eigi neyddir til þess,
þeir muni verða viðráðanlegir og skynsamir, en
konurnar muni eigi verða það; að ef konum
væru veitt réttindi yfir höfuð að tala, mundu
þær eigi viðurkenna nein réttindi hjá öðrum, og
að þær mundu eigi sýna tilhliðrunarsemi í neinu
atriði, ef þær væru eigi þvingaðar til þess með
valdi mannanna, að láta undan í öllum atriðum.
Fyrir nokkrum ættliðum síðan mundi þannig
hafa verið komizt að orði, þegar háðsögur um
konur voru í mestu gengi, og þegar mennirnir
þóttust af því, er þeir í móðgunar-skyni álösuðu
konum fyrir það, að þær væru eins og þeir
sjálfir hefðu gert þær. En nú á tímum mun
enginn, sem maklegur er svars, láta sér slíkt um
munn fara. Það er eigi framar ætlun manna á
þessum tímum, að konur ali góðar tilfinningar
í brjóstum sér í minna mæli en karlmenn eða
að þær sýni þeim minni nákvæmni, sem þær
eru sameinaðar æfilangt með hinum sterkustu
böndum. Þvert á móti. Þeir menn, sem mest
sporna móti því, að farið sé með konur eins
og þær væru jafn-góðar og karlmenn, þeir ítreka í
sífellu, að þær séu betri en karlmenn, svo að
þessi setning er að síðustu orðin að viðbjóðslegum
hræsnis-formála, og er tilgangurinn með
honum að skýla móðguninni með gullhamraslætti;
minnir þetta á það, þegar konungurinn
úr Þumlungsmannalandi í ferðabók Gullivers
hefur það sem formála fyrir hinum grimmilegustu
skipunum sínum, að vegsama mildi konunganna.
Ef konur standa karlmönnum framar
í nokkru atriði, þá er það vissulega í sjálfsafneitun
þeirri, er þær sýna gagnvart fjölskyldu
sinni; en eg met þetta eigi svo mikils, meðan
þeim er alstaðar innrætt það, að þær séu fæddar
og skapaðar til þess að láta á móti sjálfum
sér. Eg hygg, að jafnrétti mundi draga úr
hinni óhóflegu sjálfsafneitun, sem krafizt er nú
á tímum af konum, er eiga að vera fyrirmyndir
annara, og að góð kona mundi eigi verða
tilleiðanlegri til þess að leggja sig í sölurnar,
en beztu mennirnir, en hinsvegar mundu karlmenn
verða ósérplægnari og fúsari á, að leggja
sig í sölurnar, sökum þess, að þeim yrði eigi
framar kennt það, að tilbiðja sinn eiginn vilja,
þar sem hann væri slíkt kostaþing, að hann
ætti að vera lögmál fyrir aðra skynsemisveru.
Maður lærir ekkert eins fljótt og þess konar
sjálftilbeiðslu; allir menn og mannflokkar, sem
hafa haft einhver einkaréttindi, hafa lifað í henni.
Á því lægra stigi, sem mennirnir standa, því
meir brennandi verður þessi sjálfdýrkun, og
heitust er hún hjá þeim, sem eigi standa öðrum
ofar en ófarsælli konu og nokkrum börnum.
Þessi breyzkleiki er að tiltölu algengari en nokkur
annar mannlegur breyskleiki. Í stað þess,
að heimspekingar og guðfræðingar ættu að berjast
á móti honum, er þeim mútað til þess að
verja hann, og það er ekkert, sem reisir rönd
við honum, nema tilfinningin fyrir almennum
jöfnuði, sem kemur fram í verkinu; þessi tilfinning
er hugmynd kristninnar, en kristnin
mun aldrei kenna hana í verkinu, meðan hún
staðfestir og helgar fyrirkomulag, er grundvallast
á forréttindum eins manns fram yfir annan.
Það eru vafalaust til bæði konur og menn,
sem eigi þykir það einhlítt, að báðum sé gert
jafn-hátt undir höfði, og eru eigi í rónni fyr
en vilji þeirra og óskir eru hið eina, sem kemur
til skoðunar. Gagnvart þeim koma hjónaskilnaðarlögin
að góðu haldi. Þau eru sköpuð til
þess að lifa ein, og engan mann ætti að þvinga
til að búa við þau. En í stað þess að fækka
þess konar kvenfólki, gerir hin lögbundna undirokun
kvenna það að verkum, að þeim fjölgar.
Ef maðurinn neytir alls valds síns kúgar
hann konuna fullkomlega, en ef farið er
vorkunnlátlega með hana, og hún fær heimild
til þess að ná í völd, þá er engin regla, sem
setur ráðríki hennar takmörk. Lögin ákveða
eigi réttindi hennar, þar sem þau í orði kveðnu
heimila henni engan rétt, en við það gera þau
þá ákvörðun í verkinu, að réttur hennar nái til
alls þess, sem hún getur áorkað að ná völdum yfir.
Jafnrétti hjónanna gagnvart lögunum er eigi
að eins hinn eini vegur til þess að hjónabandið geti
byggzt á réttlæti á báðar hliðar og orðið þeim
til gæfu, heldur er hann auk þess eina ráðið til
þess að gera daglegt líf mannanna að siðferðislegri
uppeldisstofnun. Jafnvel þótt margar kynslóðir
komi og hverfi áður en þessi sannleikur
er almennt viðurkenndur, þá er þó enginn annar
skóli til fyrir hreina siðferðislega tilfinningu, en
félag meðal jafningja. Mannkynið hefur hingað
til að mestu leyti í siðferðislegu tilliti verið
alið upp við rétt hins meiri máttar, og uppeldið
hefur næstum eingöngu verið lagað eptir
hlutföllum, sem myndazt hafa við þvingun. Hjá
þeim mönnum, sem skemmst eru komnir, þekkist
varla nokkurt jafnaðarhlutfall; jafningi er þar
óvinur. Samband þessara manna er ofan frá
og niður eptir löng keðja eða réttara sagt
stigi, þar sem hver einstaklingur er yfir eða
undir nágranna sínum; alstaðar þar sem hann
skipar eigi fyrir, verður hann að hlýða. Hinar
siðferðislegu fyrirskipanir, sem gangast við nú
á tímum, eru einkum gerðar viðvíkjandi yfirmönnum
og þjónum. Og þó er skipun og
hlýðni að eins nauðsynlegt böl í mannlegu lífi,
reglulega ástandið er jöfnuður í mannfélaginu.
Skipun og hlýðni eru þegar nú á tímum orðin
afbrigði frá reglunni og verða það því meir,
því meiri sem framfarirnar verða. Samband
meðal manna með jöfnum réttindum er almennt
orðið að reglu. Siðafræði fornaldarmanna byggðist
á skyldunni til þess að gefa sig undir valdið,
seinna hefur siðferðiskenningin byggzt á
rétti hins minni máttar til þess að njóta hlífðar
og verndar hins meiri máttar. Hversu lengi
mun eitt fyrirkomulag í mannfélaginu láta sér
nægja þá siðafræði, sem átti við í öðru fyrra
fyrirkomulagi. Vér höfum haft siðafræði ánauðarinnar;
vér höfum haft siðafræði riddaraskaparins
og veglyndisins, nú er sá tími kominn, er
siðafræði réttvísinnar á að ryðja sér til rúms.
Alstaðar þar sem menn fyrrum komust næst
því að búa saman í jöfnuði, þar hafa menn skírskotað
til réttvísinnar sem grundvallar alls góðs.
Þannig var því varið í hinum frjálsu þjóðveldum
fornaldarinnar. En jafnvel í hinum beztu af
þessum þjóðveldum náði jöfnuðurinn að eins til
frjálsra borgara af karlkyni. Þrælar, konur og
íbúar þeir, sem höfðu eigi borgararréttindi urðu
að lúta rétti hins meiri máttar. Rómverska
menntunin og kristnin í sameiningu námu burt
þennan stéttamun, og það var birt í orði kveðnu,
þó að það hafi eigi sózt í verkinu, að mannréttindin
séu fremri réttindum kynsins, stéttarréttindum
og réttindum þeim, sem fylgja einhverri
stöðu í mannfélaginu. Þannig tóku menn
að vinna bug á tálmununum, en þær hófust
aptur, þegar ósiðaðar þjóðir fóru að leggja lönd
undir sig, og í allri nýju sögunni hefur eigi
gengið á öðru en að reyna að afnema mismuninn,
og hefur framförum í þá stefnu miðað smátt og
smátt áfram. Nú er þannig orðið ástatt í
heiminum, að réttvísin mun verða talin æzta
dyggð, og mun, eins og áður, byggjast á jafnrétti,
þar sem um samband er að ræða, og enn
fremur mun hún héðan af grundvallast á hjartanlegri
sameiningu, sem eigi mun framar eiga
rót sína að rekja til sjálfsverndunarhvata jafningjanna,
heldur til samræmis í tilfinningum, er leiðir
af menntun; mun engum verða synjað, en
öllum verða sett sama mark. —
Það er eigi nýtt, að mannkynið sjái eigi
glöggt fyrir breytingar þær, sem eru fyrir höndum
og taki eigi eptir því, að tilfinningar þess
eru sniðnar eptir ásigkomulagi liðna tímans og
eru eigi samhljóða ókomna tímanum. Andagiptarmenn,
og þeir, sem notið hafa kennslu
þeirra, hafa öðrum fremur verið færir um að sjá
fram í ókominn tíma kynslóðanna. En að hafa
tilfinningar komandi kynslóða, það hefur ávallt
aflað enn færri afbragðsmönnum frægðar og rauna.
Stofnanir, bækur, uppeldi, mannfélag, allt
veitir það mönnum menntun eptir gömlu sniði,
og það löngu eptir að nýtt er komið í ljós, hve
miklu fremur þá, þegar hið nýja hefur eigi birzt?
En hin sanna dyggð mannanna er hæfilegleikinn
til þess að geta lifað saman sem jafningjar,
þannig, að hver einstakur krefst eigi annars fyrir
sjálfan sig en þess, sem hann veitir öðrum
af frjálsum vilja. Það mun einhverntíma reka
að því landi, að sérhver skoðar alla skipun, hvernig
sem hún er, sem afbrigði frá reglunni, og í
mesta lagi sem nauðsyn um stundarsakir, og kýs
heldur að vera með þeim, sem hann getur ráðið
yfir og hlýtt jöfnum höndum, þar sem hvor
hefur áhrif á annan, heldur en að vera í
drottnarastöðu. —
Í lífinu, eins og það er nú á tímum, er ekkert,
sem æfir og glæðir þessar dyggðir. Heimilislífið
er skóli harðstjórnar, þar sem dyggðir
harðstjórnarinnar, en jafnframt lestir hennar þróast
ríkulega. Í frjálsum löndum er pólitiskt líf
reyndar að nokkru leyti skóli, þar sem menn
læra jöfnuð; en hið pólitiska líf ræður mjög
litlu í lífi nútímans, rýmir sér eigi inn í daglegar
venjur og hefur eigi áhrif á hinar innilegustu
tilfinningar. Ef heimilislífið væri byggt á réttlátum
grundvelli, mundi það vera hinn sanni
skóli fyrir dyggðir frelsisins. Það má reiða sig
á, að í þeim skóla má læra allt annað. Heimilislífið
mun ávallt verða sá skóli, þar sem börnin
læra hlýðni, og foreldrarnir læra að drottna.
En mest er undir því komið, að það verði sá
skóli, þar sem læra má samræmi í tilfinningum
meðal jafningja og sambúð í ást, þar sem völdin
eru eigi öll annars vegar og hlýðnin öll hins
vegar. Þetta ætti heimilislífið að vera fyrir foreldrana.
Þá mundi mega læra þar allar þær
dyggðir, sem menn gætu óskað að hafa til að
bera í öðrum samböndum; þá mundu börnin
finna, að heimilislífið væri fyrirmynd tilfinninga
þeirra og hegðunar, sem eiga að vera náttúrlegar
og stöðugar hjá þeim; þessar tilfinningar
og þetta háttalag er leitazt við að innræta þeim
með undirgefni þeirri, sem við uppeldið er heimtuð
af þeim. Uppeldi kynslóðanna mun eigi verða
samhljóða allsherjarlífi því, sem allar framfarir
vorar miða að að skapa, meðan eigi er fylgt
hinu sama siðferðislögmáli í heimilislífinu, sem
skipar fyrir um hið annað siðferðislega fyrirkomulag
í mannfélaginu. Frelsistilfinningin hjá
manni, sem hefur hlýjastar og innilegastar tilfinningar
fyrir þeim, er hann hefur ótakmarkað
vald yfir, — það er eigi hin hreina, kristilega
ást til frelsisins, það er ástin til frelsisins, eins
og hún var almennt hjá fornaldarmönnum og
miðaldarmönnum: — sterk tilfinning fyrir sinni
eigin virðingu og upphefð; kemur hún hlutaðeiganda
til að skoða okið sem vanvirðu fyrir
sig, þótt hann í sjálfu sér hafi enga óbeit á því,
þar sem hann er mjög gjarn á að leggja þetta
ok á aðra, til þess að hafa sjálfur hagnað af því,
eða til þess að fullnægja hégómagirni sinni. —
Eg er boðinn og búinn til þess að kannast
við (og jeg vona það líka), að hjá mörgum
hjónum, meira að segja að líkindum hjá meiri
hluta hjóna af hærri stigum ríkir andi réttláts
jafnaðarlögmáls, þótt lögin séu eins og þau eru
nú. Lögin mundu aldrei taka neinum bótum, ef
eigi væru margir þeir menn, sem hafa betri tilfinningar
en lögin gera ráð fyrir. Þessir menn ættu
að styðja grundvallarreglur þær, er eg berst fyrir,
því að þær miða eigi að öðru, en að koma
öllum hjónum til að líkjast þeim. En þó að
menn hafi mjög mikla siðferðistilfinningu, þá eru
þeir gjarnir á að ætla, séu þeir eigi því meiri
andans menn, að ýms lög og ýmsar venjur séu
eigi skaðlegar, ef þeir hafa eigi sjálfir beðið neinn
óhag af þeim, menn ætla, meira að segja, —
einkum, ef þær eru almennt teknar góðar og
gildar, — að þær að öllum líkindum hafi góð
áhrif, og að það sé rangt, að hreifa við þeim.
Mörg hjón hugsa eigi einu sinni á ári um hin
löglegu skilyrði fyrir bandi því, er sameinar þau.
Þau lifa þannig, að þeim finnst að þau séu jafningjar
gagnvart lögunum, hvernig sem á málið
sé litið. En þeim skjátlast, ef þau byggja á þessu,
að því sé þannig varið alstaðar, þar sem maðurinn
er eigi mesta varmenni. Slík ætlun mundi bera
vott um jafn-mikla fáfræði viðvíkjandi mannlegri
náttúru eins og viðvíkjandi lífinu yfir höfuð að
tala. Því óhæfari sem maðurinn er til þess að
hafa völd á hendi, því minni líkur sem hann sér
að eru til þess að hann geti nokkurn tíma náð
völdum yfir nokkrum manni með frjálsum vilja
hans, því ánægðari er hann með þau völd, sem
lögin gefa honum, því meir beitir hann hinum
löglega rétti sínum og neytir allrar þeirrar hörku,
er venjan leyfir, og því meiri ánægju hefur hann
af að neyti valdsins til þess að halda lifandi
hjá sér tilfinningunni fyrir því, að hann hafi það.
Meira að segja, í hinum lægri stéttum, sem
eru á lægsta siðferðisstigi, fyrirlítur maðurinn
konu sína að nokkru leyti sökum hinnar löglegu
ánauðar hennar og sökum þess, að hún
er honum líkamlega háð og sem viljalaust verkfæri
í höndum hans; þannig fyrirlítur hann
eigi nokkra konu eða nokkurn annan, en skoðar
konu sína sem hlut, er skapaður sé til þess
að þola alla illa meðferð. Ef maður, sem er fær
um að taka vel eptir og hefur tækifæri til þess,
freistar, hvort þessu er eigi þannig varið og líti
hann eins á málið og vér, þá er það eigi kynlegt,
þótt hann furði sig eigi á viðbjóð þeim og gremju,
sem þær fyrirskipanir geta vakið hjá oss, er hljóta
að steypa manninum í svo mikla spillingu. —
Ef til vill mun það verða sagt, að trúarbrögðin
leggi á oss hlýðnisskylduna, því að
þegar einhver málstaður er svo illur, að ekkert
getur mælt honum nokkra bót, þá er ávallt
sagt, að trúarbrögðin skipi fyrir um slíkt, Það
er satt, að kirkjan býður hlýðni í lögum sínum
en það mundi verða örðugt að sýna rót þessara
fyrirskipana í kristninni. Vér erum fræddir
um, að Páll postuli hafi sagt: „Þér konur, verið
mönnum yðar undirgefnar!“. En hann hefur
líka sagt við þrælana: „Hlýðið yfirmönnum
yðar“! Köllun Páls postula var eigi það, að
hvetja til uppreisnar gegn lögum þeim, er þá
voru; það var eigi samkvæmt ætlunarverki hans,
sem var að breiða út kristni. En þó að postulinn
tæki fyrirkomulagið í mannfélaginu eins
og það var á hans dögum, þá höfum vér eigi
heimild til þess að ráða af því, að honum mundi
eigi geðjast að tilraunum þeim, sem síðar kynnu
að verða gerðar til þess að bæta fyrirkomulagið;
og þó að hann hafi lýst því yfir, að guð
hafi skipað þau yfirvöld, sem eru, þá er eigi
heldur unnt að ráða af því, að honum hafi
geðjast vel að hervaldinu eða lýst því yfir, að
þetta stjórnarlag væri hið eina kristilega og
heimtað hlýðni gagnvart því. Ef því er haldið
fram, að kristnin hafi það fyrir mark og mið,
að halda við öllu stjórnar- og mannfélagsfyrirkomulagi,
sem átti sér stað er hún hófst, þá er
henni um leið eigi skipaður hærri sess en Múhameðstrú
eða Brahmatrú! Það er einmitt
sökum þess, að kristnin hefur eigi gert þetta,
að hún hefur verið trúarbrögð framfaraþjóðanna
og að Múhameðstrú og Brahmatrú hafa verið
trúarbrögð þeirra þjóða, er staðið hafa í stað,
eða réttara sagt þeirra þjóða, er farið hefur
aptur, því að ekkert mannfélag stendur í stað.
Það hafa ávallt, á öllum öldum kristninnar verið
til margir menn, sem reyndu að gera kristnina
líka þessum óhagganlegu trúarbrögðum,
reyndu að gera kristna menn að Múhameðstrúarmönnum
og ritninguna að Kórani; þessir
menn hafa haft mikil völd, og margir hafa látið
lífið í baráttunni við þá; en þeim hefur verið
veitt mótspyrna, og vegna mótspyrnunnar erum
vér orðnir það sem vér erum, og verðum
það sem vér munum verða framvegis.
Eptir að vér höfum rætt þannig um hlýðnisskylduna,
er það næstum óþarft, að bæta nokkru
við viðvíkjandi hinum einstöku atriðum, sem eru
liðir úr heildinni, þ. e. viðvíkjandi heimild konunnar
til þess að ráða yfir eigum sínum, því að
eg geri mér enga von um, að þeim mönnum
finnist nokkuð til um þetta rit, sem þurfa að fá
sannanir fyrir því, að það fé, sem konan erfir
eða öðlast með vinnu sinni, eigi hún að eiga
eptir það að hún giptist, á sama hátt og hún
mundi hafa átt það áður en hún giptist. Einföldust
regla er þetta: Allt, sem mundi vera
eign mannsins eða konunnar, ef þau væru eigi
gipt, yfir því á hvort um sig eingöngu að ráða
í hjónabandinu; þetta er þó eigi því til tálmunar
að þau geti komið sér saman um, að ráðstafa
auðnum þannig, að hann sé tryggður börnum
þeirra. Tilfinningar sumra særast við umhugsunina
um það, að hvort hjónanna ráði yfir
sínu fé; þeim þykir slíkt mótmæla hugmynd
hjónabandsins: að tvö líf eigi að renna saman
í eitt. Eg fyrir mitt leyti mæli manna mest
með sameign, þegar hún sprettur af fullkominni
samhljóðun í tilfinningum, þar sem allt er sameiginlegt
þeim, sem eiga auðinn saman. En eg
aðhyllist eigi þá kenningu, að allt, sem þú átt,
sé mitt, en allt, sem eg á, sé þó eigi þitt; slíkan
samning vildi eg eigi gera við neinn, og
það eigi þótt hann væri gerður mér í vil.
Það er almennt viðurkennt, að þess konar kúgun
kvenna sé óréttlát. Það má ráða bót á henni,
þótt önnur atriði málsins séu eigi snert, og er
því engin efi á, að hún verður fyrst afnumin.
Í mörgum nýjum ríkjum og í mörgum hinum
gömlu ríkjum Bandaríkjanna í Ameriku hefur
verið skotið eigi að eins inn í lögin, heldur
inn í stjórnarfyrirkomulagið, ákvörðunum, sem
tryggja konunni sömu réttindi og manninum
í þessu atriði og bætir í líkamlegu tilliti að
minnsta kosti stöðu þeirra kvenna, sem eiga
auð, þar sem þessar ákvarðanir gera konum það
unnt, að ná völdum, og þetta færi á að ná þeim
missa þær eigi við giptinguna. Þannig verður
komið í veg fyrir hina svívirðilegu vanbrúkun
hjónabandsins, sem verður þegar maður fær talið
auðuga stúlku á að eiga sig, án þess að gera
nokkurn samning, að eins til þess ná undir sig
auð hennar. Þegar fjölskyldan lifir eigi á eignum
sínum, heldur á því, sem hún aflar sér með
vinnu sinni, þá virðist mér að bezt fari á því,
að vinnunni sé þannig skipt milli beggja hjónanna,
að manninum sé, eins og títt er, falið á
hendur að afla tekjanna, en konunni að annast
búsýsluna. Ef konan, auk hinna líkamlegu
þjáninga, sem hún tekur út við barnsburðinn,
auk ábyrgðarinnar fyrir nauðsynlegri hjúkrun
barnanna og uppeldi þeirra fyrstu árin, tekst
enn fremur þá skyldu á hendur, að verja afla
mannsins með umhyggju og sparsemi eins og
fjölskyldunni hentar bezt, þá tekur hún á sig
drúgan hluta af byrðinni og venjulega örðugasta
hlutann af hinni andlegu og líkamlegu vinnu,
sem sambúðin heimtar. Ef hún tekst á hendur
önnur störf, losnar hún sjaldan við þetta, og
verður örðugar að rækja það vel. Enginn annar
tekst á hendur umhyggju þá, sem hún
sjálf er eigi fær um að sýna börnum sínum og
heimili; þau af börnunum, sem eigi deyja, vaxa
upp og engin rækt er lögð við uppeldi þeirra,
heimilisstjórnin verður svo ill, að meira tjón
hlýzt af en svo, að afli húsfreyjunnai gæti bætt
það upp. Þó að því fullkomið réttlæti ætti sér
stað að öðru leyti, þá væri það eptir minni
hyggju eigi æskilegt, að konan stuðlaði að því
með vinnu sinni að auka tekjur heimilisins. Þar
sem ranglætið ræður getur það verið gagnlegt
fyrir hana að stuðla að því, vegna þess að við
það vex hún í augum manns þess, er samkvæmt
lögunum er yfirmaður hennar; en hins vegar
getur maðurinn við það því fremur neytt valds
síns illa með því að þvinga hana til vinnu og
með því að fela henni á hendur að hafa ofan
af fyrir fjölskyldunni, en eyðir sjálfur miklum
hluta af tíma sínum í drykkjuskap og ómennsku
Það er einkum til að halda uppi virðingu konunnar,
að hún hefur heimild til að afla sér einhvers
sjálf, ef hún á eigi auð, sem er óháður
manninum, hvort sem hún notar sér þessa heimild
eða eigi: En ef hjónabandið væri réttlátur
samningur, þar sem hlýðni væri eigi gerð að
skyldu, ef enginn, sem væri vansæll í þessu
sambandi, væri framar neyddur til þess að
vera í því, en hver kona, sem hefði siðferðislega
heimild til þess að fá réttlátan skilnað,
gæti fengið hann, og ef kona þessi gæti með
hæfilegleikum sínum komizt að öllum embættum
og störfum jafnt og maðurinn, þá mundi
eigi vera þörf á því til þess að vernda hana,
að hún neytti sérstaklega þessara hæfilegleika í
hjónabandinu. Á sama hátt og maðurinn velur
sér einhverja lífsiðn, þannig velur konan, eptir
almennum skilningi, það við giptinguna sem sitt
einkastarf, að stjórna heimilinu og ala upp
börn sín; þessu starfi tekst hún á hendur að
gegna öll þau ár af lífi sínu, sem þarf til þess
að fullkomna þessa köllun hennar, og þótt hún
afsali sér eigi tilkalli til alls annars, þá leiðir
hún þó hjá sér öll störf, sem eigi fá samrýmzt
við kröfur þessa takmarks. Það er þessi ástæða,
sem í rauninni bannar meiri hluta giptra kvenna
að gegna stöðugt þeim störfum, er draga þær
frá heimilinu, og yfir höfuð að tala bannar þeim
að fást við allt það, sem þær geta eigi annast
heima. En það ætti, eins frjálslyndislega og
unnt er að laga almennar reglur eptir sérstökum
hæfilegleikum hvers eins, og ekkert ætti að
vera því til fyrirstöðu, að konur, sem eru gæddar
óvenjulegum hæfilegleikum og sérstaklega lagaðar
fyrir einhverja iðn, að þær geti gegnt þessari
iðn, þótt þær séu giptar, en þó verður að gera ráð
fyrir því, að hlutaðeigendur gætu á annan hátt greitt
úr örðugleikum þeim, sem geta orðið og hljóta að
verða, þar sem um almenn heimilisverk húsfreyju
er að ræða. Þegar heilbrigð skynsemi einhvern
tíma tæki að fást við málið, þá mundi ekkert
vera því til tálmunar, að hún fengi að ráðstafa
þessu fyrirkomulagi, væri þá engin þörf á að
lögin hlutuðust nokkuð um slíkt. —
III. KAFLI.
EG hygg eigi, að mér mundi veita örðugt að
sannfæra þá, sem hafa fylgt mér í röksemdaleiðslu
minni viðvíkjandi jafnri stöðu manns og
konu í heimilislífinu, um aðra afleiðingu af fullkomnum
jöfnuði, sem sé, að konan fái heimild
til þess að komast að öllum störfum og sýslum,
sem sterka kynið hefur hingað til eingöngu haft
forgönguréttinn til. Eg hygg, að þeim sé synjað
allra þessara starfa einungis til þess að halda
við undirgefni þeirra í heimilislífinu, og það af
því að flestir menn mega eigi hugsa til þess
að búa með jafningja sínum. Væri eigi þessi
ástæða til þessa, þá hygg eg, að samkvæmt
hinum pólitisku og hagfræðislegu grundvallarreglum
vorra tíma mundu næstum allir viðurkenna,
hversu ranglátt það sé, að synja helmingnum
af mannkyninu um flestar arðsamar sýslur
og um næstum öll æðri embætti í mannfélaginu,
og að lýsa því yfir, annaðhvort að konurnar
séu frá fæðingu eigi og verði eigi færar
um að gegna embættum þeim, sem standa opin
hinum heimskustu og lítilsigldustu karlmönnum,
eða að þessi embætti eigi að vera lokuð
fyrir þeim, þótt þær séu þeim vaxnar, og eingöngu
ætluð karlmönnum.
Þegar menn á tveim hinum síðustu öldum,
sem sjaldan bar við, hugsuðu sér að leita að
einhverri verulegri ástæðu til þess að konunni
væri synjað um allt, þá var það sjaldan notað
sem átylla, að konan væri minni hæfilegleikum
gædd en maðurinn, enda trúðu fáir slíku á þeim
tímum, er barátta hins opinbera lífs reyndi á
krapta hvers einstaks og konur höfðu ástæðu til
þess að sýna krapta sína. Ástæðan, er menn
báru fyrir sig, var eigi sú, að konur væru óhæfar
til að gegna sömu störfum og menn, heldur
var litið á hagnað mannfélagsins, þ. e. hagnað
karlmannanna, öldungis á sama hátt og það
var talið nægilegt til þess að gera það skiljanlegt
og fyrirgefanlegt að menn drýgðu hina svívirðilegustu
glæpi, ef glæpamennirnir höfðu gagn
ríkisins fyrir augum og var þá átt við það, sem
stjórninni hentaði og studdi valdsmennina. — Á
vorum dögum er valdið mýkra í máli, og þegar
það kúgar einhvern, þá heldur það því ávallt
fram, að það geri það, sem honum má að mestu
gagni verða. Samkvæmt þessu ætla menn, þegar
konum er synjað um eitthvað, að það sé
nauðsynlegt að segja það og trúa því, að þær
séu óhæfar til að gera slíkt, og ef þær sækist
eptir því, þá fjarlægist þær hinn sanna veg til
frama og auðnu. En til þess að hægt væri að
hlusta á slíka röksemdaleiðslu, hvað þá heldur
að láta sannfærast af henni, útheimtist það, að
þeir sem bera hana fram, færi lengra en nokkur
hefur þorað að fara þegar litið er á, hvað
reynslan hefur sýnt oss: Það er eigi nægilegt,
að staðhæfa það, að konur séu, hvað æðri hæfilegleika
snertir að; meðaltali ver úr garði gerðar
en karlmenn að meðaltali; eða að færri konur
en karlmenn séu lagaðar fyrir þær iðnir og embætti,
þar sem útheimtist mestir vitsmunir. Þessir
menn hljóta að staðhæfa; að alls engar konur
séu hæfar til að gegna þessum störfum og
að lökustu menn, sem nú á tímum gegna þeim,
standi miklu framar hvað andans hæfilegleika
snertir en frábærustu konur. Því að ef keppnin
ræður hver er skipaður í þessi embætti eða
einhver önnur úrvals-aðferð, þar sem séð er fyrir
almenningsgagninu þá þurfum vér eigi að
bera kvíðboga fyrir því, að nokkur þýðingarmikil
sýsla verði veitt þeim konum, sem standa
karlmönnum að meðaltali á baki, eða sem eru
óhæfari til sýslunnar en þeir karlmenn eru að
meðaltali, sem sækja með þeim um embættið.
Það mundi að eins reka að því, að færri konur
en karlmenn yrðu skipaðar í slíka stöðu, og
mundi að líkindum fara þannig, hvernig sem á
stæði, af því að það er sennilegt, að meiri hluti
kvenna mundi heldur kjósa hina einu stöðu, þar
sem enginn keppti við þær. Nú mun samt enginn,
hvað lítið sem hann gerir úr kvenfólki, dirfast
að mótmæla því, að þegar vér bætum reynslu
vorra tíma við reynslu liðinna tíma, þá hafa fjöldamargar
konur og það ef til vill afbrigðislaust
sýnt, að þær eru færar um að gera allt, sem
karlmenn geta gert, og að gera það þannig, að
það fer fallega og heiðarlega úr hendi. Það
eina, sem sagt verður, er það, að þeim hefur lánazt
margt miður en sumum karlmönnum, og það
er margt, sem þær hafa eigi borið af öðrum í.
En það er í örfáum greinum, þar sem andlegir
hæfilegleikar eingöngu útheimtast, að þær hafa
eigi staðið næstum jafnhliða karlmönnum. Er
þetta eigi nægilegt og miklu meir en nægilegt
til þess að sanna það, að það er harðstjórn gagnvart
konum og tjón fyrir mannfélagið, að konum
er eigi leyft að keppa við menn um embætti
þessi? Er það eigi hverjum manni kunnugt,
að slíkar sýslur og embætti eru opt skipuð
mönnum, sem eru miklu óhæfari til þess að
gegna þeim en fjöldi kvenna er, og sem konur
mundu hafa sigrað, ef þeim hefði verið leyft
að etja kappi við þá á réttlátan hátt?
Hvaða þýðingu hefur það, að í sumum embættum
sitja menn, sem ef til vill eru enn hæfari
til þess að gegna embættum sínum, en þessar
konur? Vill slíkt eigi til alstaðar þar sem
um keppni er að ræða? En svo mikil gnægð
nýtra manna í hinum æztu embættum, að mannfélagið
hafi heimild til að hafna þjónustu nokkurra
þeirra, sem gagnlegir eru? Höfum vér svo
mikla vissu fyrir að eiga ávallt völ á mönnum
í allar þýðingarmiklar sýslur í mannfélaginu, sem
losna, að vér missum einskis í, þótt vér lýsum
banni yfir helming mannkynsins með því að aftaka
það fyrir fram, að vér viljum taka nokkurt
tillit til hæfilegleika þeirra, hversu frábærir
sem þeir kunna að vera? Og þótt vér gætum
verið án þeirra, mundi það samrýmast réttlætinu,
að sneiða konur frama þeim og heiðri, er
þeim ber með fullum rétti, eða að synja þeim
um heimild þá, sem hver maður hefur til þess,
að kjósa sér sína iðn eptir því sem hann er
hneigður fyrir og upp á eigin ábyrgð, sé svo
að þessi iðn verði eigi öðrum til baga? Og
ranglætið nær lengra en til kvennanna. Það
lendir einnig á þeim, sem gætu haft góð not af
þjónustu þeirra. Að gera þá fyrirskipun, að
sérstökum flokki manna sér meinað að vera
læknar, málfærslumenn eða þingmenn, er eigi
að eins að gera þessum mönnum rangt til, en
auk þeirra öllum þeim, sem þurfa á læknum,
málfærslumönnum og þingmönnum að halda —
Það er tjón fyrir þessa menn að bæla niður þau
vekjandi áhrif, sem meiri keppni mundi hafa á
þá, sem um embættin sæktu og að takmarka
kosningarnar við minni flokk af einstaklingum.
Það mun, ef til vill, vera nægilegt, að eg
með tilliti til hinna einstöku atriða málsins tali
að eins um opinber réttindi og sýslur. Ef eg
kem ár minni vel fyrir borð í þessu atriði, munu
menn að líkindum kannast við, að konur ættu
að eiga kost á að geta náð í öll önnur störf,
sem þeim mættu að gagni koma. Eg vil fyrst
tala um eitt starf, sem er mjög ólíkt öllum
öðrum störfum; heimildin til þessa starfs er alls
eigi komin undir hæfilegleikum kvenna. Eg á
við atkvæðagreiðslu bæði með tilliti til þingkosninga
og sveitarkosninga. Heimildin til þess að
taka þátt í kosningu þeirra, er hafa á höndum
opinber embætti, er allt annað en heimildin til
þess að sækja sjálfur um þessi embætti. —
Ef enginn gæti gefið þingmönnum atkvæði,
sem eigi væri sjálfur fær um að bjóða sig fram
til þingsetu, þá mundi stjórnin vera mjög takmörkuð
fámennis-stjórn. Það, að eiga kost á
að gefa þeim mönnum atkvæði sitt, sem eiga
að stjórna mönnum, er vegur til þess að vernda
sjálfan sig, og á hver maður skyldu á slíku,
þótt honum sé stöðugt synjað um hluttöku í
stjórninni, og að konur séu taldar hæfar til að
hafa slíka kosningu á hendi, má ráða af því,
að lögin gefa þeim heimild til þess, þar sem
þeim riður mest á henni. Það er ávallt gert
ráð fyrir því, að konan kjósi sjálf af frjálsum
vilja þann mann, sem á að stjórna henni alla
æfi hennar. Hvað snertir kosningar til opinberra
embætta, þá á stjórnarfyrirkomulagið að
vera þannig lagað, að það tryggi og takmarki
atkvæðisréttinn á þann hátt, sem nauðsynlegt er,
en þær tryggingar, sem einhlítar eru, þegar um
karlmenn er að ræða, hljóta einnig að vera það,
þar sem um kvenfólk er að ræða. Með hverjum
skilyrðum og innan hverra takmarka sem
karlmenn hafa heimild til að taka þátt í atkvæðagreiðslunni,
þá er eigi minnsta ástæða til að
veita eigi konum heimildina með sömu kjörum.
Það eru eigi líkur til þess, að nokkur verulegur
pólitiskur meiningarmunur sé með þorra kvenna
í nokkurri stétt mannfélagsins og karlmönnum
í sömu stétt, nema því að eins að um hagnað
kvenna sjálfra sé að ræða, og ef svo er, þurfa
þær einmitt á atkvæðisréttinum að halda, því
að hann er eina tryggingin fyrir því, að mótbárur
þeirra séu réttlátlega og sangjarnlega
teknar til skoðunar. Þetta ætti jafnvel þeim
að vera ljóst, er eigi hafa neinar af þeim skoðunum,
er eg berst fyrir. Jafnvel þótt sérhver
kona væri gipt kona, og þótt sérhver gipt kona
ætti að vera ambátt, þá ættu þó þessar ambáttir
því heldur að njóta lagalegrar verndar; en
vér vitum hverrar lagalegrar verndar þrælar
geta vænzt, þar sem yfirmenn þeirra gefa lögin.
Hvað snertir hæfilegleika kvenna eigi að
eins til þess að taka þátt í kosningum, heldur
til að gegna sýslum eða embættum, sem hafa
mikla opinbera ábyrgð í för með sér, þá hef eg
þegar getið þess, að slíkt kemur eigi svo mjög
til greina þar sem er að ræða um hin verulegu
atriði málsins, er eg fæst við, þar sem sérhver
kona, er rækir vel lífsiðn þá, sem allir geta komizt
að, sýnir með því, að hún er henni vaxin.
Og hvað viðvíkur opinberum embættum, þá er
annað tveggja, að stjórnarlögum landsins er þannig
varið, að enginn ónýtur maður kemzt að embættum
þessum og þá eigi fremur nein ónýt
kona, eða því er eigi þannig varið og þá er eigi
meira í húfi, þótt sá, sem í embættið er skipaður,
sé kona heldur en karlmaður. Jafnskjótt og
það er viðurkennt, að einhverjar fáar konur séu
hæfar til embætta þessara, þá er það eigi unnt
að mæla þeim lögum bót, sem synja þessum fáu
konum um embættin, hverja skoðun sem menn
hafa á hæfilegleikum kvenna almennt. En jafnvel
þótt þessu íhugun hafi eigi verulega þýðingu,
þá er hún þó eigi þýðingarlaus; þegar litið
er hlutdrægnislaust á hana magnast og styrkjast
ástæðurnar gegn hinni lögbundnu synjun
kvenna og fá festu, þegar hið verulega almenningsgagn
er tekið til greina. —
Vér skulum fyrst um sinn leiða hjá oss allar
sálarfræðislegar íhuganir, er miða að því að
sýna, að munur sá, sem í orði kveðnu er á karlmönnum
og kvenmönnum í andlegu tilliti, sé
að eins eðlileg afleiðing af muninum á uppeldi
þeirra og lífshlutföllum, og að af þessum mismun
sé eigi unnt að ráða neinn grundvallarmismun
í náttúrufari þeirra, hvað þá heldur það,
að annað eigi að vera hinu undirgefið. Vér skulum
að eins skoða konurnar eins og þær eru nú,
eða eins og vér vitum að þær hafa verið, og
enn fremur skulum vér líta á hæfilegleika þá, er
þær hafa sýnt í verkinu. Það liggur í augum
uppi, að þótt þær geti eigi gert annað, þá geta
þær að minnsta kosti gert það, sem þær hafa
þegar gert. Ef vér gætum að, hve mjög menn
kappkosta við uppeldið að halda þeim frá hverju
starfi og hverju takmarki, sem karlmenn eiga
kost á að ná, þá er það ljóst, að eg krefst eigi
of mikils konum í vil, þegar eg byggi á því,
sem þær þegar hafa framkvæmt. Hér hefur
að minnsta kosti óbein sönnun vissulega mjög
litla þýðingu, en allar beinar sannanir eru
óhrekjandi. Það verður eigi ályktað, að kona
geti alls eigi orðið sem Homer, Aristoteles
eða Beethoven, af því að engin kona til þessa
tíma hefur afrekað neitt, sem getur komizt í samjöfnuð
við verk þessara afbragðsmanna í neina
þá stefnu, þar sem þeir hafa sýnt frábæra snilld.
Þessi óbeini sannleiki lætur málið að eins óútkljáð,
svo það stendur opið þeim, sem vilja ræða
það frá sálarfræðislegu sjónarmiði. En það er
víst, að kona getur verið Elisabet drottning eða
Deborah eða Jeanne d' Arc, því að þetta er eigi
ályktun, heldur beinn sannleikur.
Nú er það kynlegt, að hið eina, sem lögin
nú á tímum synja konum um að gera, eru
þeir hlutir, sem þær hafa sannað, að þær geta
gert. Það eru engin lög til, sem banna konum
að rita sjónleiki eins og sjónleiki Shakespears eða
söngleiki eins og söngleiki Mozarts. En hefði
Elisabet drottning eða Viktoría drottning eigi
erft konungsvöld, hefði þeim eigi verið trúað
fyrir hinu minnsta pólitiska embætti, og þó sýndi
Elisabet, að hún var vaxin hinum örðugustu
hlutverkum.
Ef vér leiddum hjá oss allar sálarfræðislegar
rannsóknir, og ef reynslan sannaði nokkuð,
þá mundi það vera það, að það, sem konum
er bannað að gera, er hið eina, sem þær eru
sérstaklega lagaðar fyrir; þar sem þeim hefur
gefizt kostur á að stjórna hafa þær sýnt frábæra
hæfilegleika til þess, þótt þær hafi sjaldan fengið
tækifæri til þess, en hins vegar fer því fjarri,
að þær hafi að sama skapi aflað sér ágætis á
þeim heiðursbrautum, sem að ytra áliti hafa staðið
þeim opnar. Vér vitum, hversu fáar stjórnandi
drottningar mannkynssagan getur um í
samanburði við fjöldann af konungum, en af
þessum fáu drottningum hefur miklu fleirum að
tiltölu verið list sú lagin að stjórna vel, jafnvel
þótt margar af þeim hafi setið að völdum þegar
illa stóð á. Hér má einnig geta þess, að
þær opt og einatt hafa áunnið sér orðstír einmitt
með þeim eiginlegleikum, sem eru mest
gagnstæðir því lundarfari, er menn samkvæmt
gamalli hefð ímynda sér að sé einkenni þeirra;
þær hafa getið sér jafnmikinn orðstír með festu
og krapti í stjórninni sem með hyggindum. Ef
vér auk meykonunga og meykeisara teljum konur
þær, er hafa haft stjórn og aukastjórn yfir
skattlöndum, þá verður skráin yfir konur þær,
er hafa stjórnað mannkyninu frábærlega vel,
mjög löng[* Það liggur í augum uppi, að þetta er sannleikur, þegar vér
tökum Asíu engu síður en Evrópu til skoðunar. Þegar Hindúafurstadæmi
er stjórnað með atorku, árvekni og sparsemi, þegar þar ríkir gott
skipulag, en engin kúgun, þegar akuryrkja er út breidd og þjóðin er
farsæl, þá er í þrem tilfellum af fjórum slíku furstadæmi stjórnað af konu.
Því fór fjarri, að eg sæi þennan sannleik fyrir, en eg hef uppgötvað hann,
er eg sem embættismaður hafði lengi fengizt við indversk stjórnarmál.
Það eru til mörg slík dæmi, því að þótt konum sé synjað um konungsvöld
samkvæmt indversku stjórnarfyrirkomulagi, þá er þeim leyft að
hafa ríkisstjórn á hendi þangað til erfingjarnir eru komnir til lögaldurs;
vill slíkt opt til í löndum, þar sem furstarnir deyja snemma sökum aðgerðaleysis
og óreglu. Þegar vér nú hugleiðum, að þessar furstakonur
hafa aldrei komið fram opinberlega, aldrei talað við nokkurn mann, sem
var eigi úr fjölskyldu þeirra, nema bak við gluggatjald, og að þær kunna
eigi að lesa, og þó að þær gætu það, að þá er eigi nokkur bók á þeirra
máli, sem getur gefið þeim minnstu hugmynd um stjórnarmál. Þá er
þetta mjög ljóst dæmi þess, að konur eru vel fallnar til að stjórna.]
Þessi sannleikur er svo ómótmælanlegur, að
reynt hefur verið þegar fyrir löngu síðan að
snúa sönnuninni við og gera sannleik þann, sem
viðurkenndur var, að nýrri móðgun gegn konum
og sagt að ef drottningar stjórni betur en konungar,
þá sé það vegna þess, að þegar konungar
sitji að völdum, ráði konur og þegar drottningar
sitji að völdum, ráði karlmenn. —
Það getur sýnzt svo sem það sé tímatöf að
hrekja léleg hæðnisyrði með ástæðum; en þess
konar hefur áhrif á múginn, og eg hef heyrt
menn bera slíkt fyrir sig, og hefur mátt ráða af
svip þeirra, að þeim fannst eitthvað til í þessu.
Í öllu falli má leggja þessi orð eins og hver
önnur til grundvallar fyrir rannsókninni. Eg
neita þá, að konur ráði þegar konungar sitja að
völdum. Þegar svo ber við, þá er slíkt afbrigði
frá reglunni og það hefur borið við jafn-opt að
duglausir konungar hafa stjórnað illa vegna áhrifa
þeirra, er gæðingar þeirra af karlkyni hafa
haft á þá, eins og að slíkt hafi verið konum að
kenna. Þegar konungur lætur stjórnast af konu
af því að hann er ástfanginn í henni, þá er eigi
líklegt að stjórnin geti farið vel úr hendi og þó
er því eigi ávallt þannig varið. En í sögu
Frakklands má finna tvo konunga, sem hafa
um mörg ár af frjálsum vilja falið konum stjórnarvöldin
á hendur; annar þeirra fékk þau í
hendur móður sinni, hinn systur sinni; hinn
fyrri, Karl áttundi, var barn að aldri, en fór í
öllum athöfnum sínum eptir ákvörðun Lúðvíks
ellefta, föður síns og Lúðvík ellefti var hinn
nýtasti einvaldskonungur á sínum tíma, hinn
Lúðvík níundi, var hinn bezti og einn af hinum
öflugustu stjórnendum og sat að völdum allt
frá tímum Karls mikla. Báðar þessar konur
stjórnuðu þannig, að naumast nokkur stjórnari
á þeim tíma komst í samjöfnuð við þær. Karl
fimmti var stjórnkænastur höfðingi á sínum
tíma; hafði hann fleiri dugandi menn í þjónustu
sinni en nokkur annar stjórnari hefur nokkru
sinni haft og var einn af þeim höfðingjum, er
allra sízt má ætla að hafi hneigzt til að láta
hagnað sinn sitja á hakanum fyrir persónulegum
tilfinningum sínum; hann fól tveimur konum
af ætt sinni stjórnarvöldin yfir Niðurlöndum
á hendur meðan hann lifði (seinna fékk þriðja
konan þau í hendur). Báðar voru mjög nýtir
stjórnendur, og önnur þeirra, Margrét frá Austurríki,
var einhver mesti stjórnvitringur á þeim
tímum. Þetta er nægilegt hvað aðra hlið málsins
snertir; vér skulum líta á hina hliðina. Þegar
það er sagt, að karlmenn ráði, þegar drottningar
sitja að völdum, er það þá svo að skilja
sem sagt væri, að konungar láti stjórnast af
konum? Er það svo að skilja að drottningar
velji í ríkisþjónustu sína þá menn, sem þær hafa
mesta persónulega ánægju af að vera með? Þetta
ber sjaldan við jafnvel hjá þeim, er víla slíkt
jafn-lítið fyrir sér og Katrín önnur gerði og hér
var heldur eigi um hina góðu stjórn að ræða,
sem ætti að vera þakka áhrifum karlmanna. Ef
það því er satt, að ríkisstjórnin sé í höndum
betri manna, þegar drottningar sitja að völdum
en hún er að meðaltali, er konungar sitja að
völdum, hlýtur slíkt að stafa frá því, að konur
hafa mjög mikla hæfilegleika til þess að velja
þessa menn; hljóta þá konur að vera betur lagaðar
til þess en menn bæði að hafa ríkisvöld á hendi
og til þess að gegna embættisstörfum æzta ráðgjafa,
því að aðalstarf æzta ráðgjafa er eigi það
að stjórna sjálfur, heldur að finna þá menn, sem
að öllu leyti eru færastir um að vera yfirvöld.
Hið eina atriði, þar sem viðurkennt er að konur
standi framar en karlmenn er, að ná fljótri
þekkingu á lundarfari manna; en það er öldungis
víst, að þó að karlmenn og kvenfólk séu
að öðru leyti jöfn hvað hæfilegleika snertir, þá
verða þær sökum þessa færari til þess en menn
að velja undirtyllur sínar, og ríður hverjum
þeim næstum mest á slíku, er fæst nokkuð
við stjórnarstörf. Jafnvel Katrín frá Medici, sem
hafði enga stefnu í stjórn sinni, gat þó metið
de l'Hospital kanslara, eins og hann átti skilið.
En það er þó engu síður sannleikur, að mestu
drottningar hafa unnið sér frægð vegna eigin
stjórnkænsku sinnar og hafa þess vegna haft
menn, er þjónuðu þeim vel. Þær áskildu sér,
að hafa sjálfar á hendi æztu stjórn, og þegar
þær fóru eptir ráðum góðra ráðgjafa, sýndu
þær ljósast með því, að þær vegna dæmigreindar
sinnar voru færar um, að eiga við hin vandasömustu
mál, sem stjórnarar þurfa að fást við.
Er það skynsamlegt að hugsa sem svo, að
þeir, sem hafa hæfilegleika til æðri stjórnarstarfa
hafi enga hæfilegleika til þess að fást við minni
stjórnarstörf? Er nokkur eðlileg ástæða til þess
að konur og systur fursta ættu, ef á hæfilegleika
þeirra reynir, að reynast jafn nýtar sem
furstarnir jafnvel til þess, sem þeir eiga að gera,
en að konur og systur stjórnfræðinga embættismanna,
félags-formanna og yfirmanna yfir opinberum
stofnunum ættu að vera óhæfar til þess
að afreka það, sem bræður þeirra og menn fá
afrekað. Hin sanna ástæða er augljós. Hún er
sú, að konungadætur vegna fæðingar sinnar
standa miklu meir fyrir ofan karlmenn almennt
en þær vegna kynsins standa undir þeim; þeim
hefur aldrei verið kennt að hugsa sem svo, að
eigi ætti við fyrir þær að fást við stjórnarmál,
en hafa haft leyfi til, að fylgja með athygli hinum
miklu viðburðum, sem urðu um heiminn; er
slíkt eðlilegt fyrir hvern, sem fullþroska er, hvort
sem það er karl eða kona. Kvenfólk af stjórnanda
ættum eru hinar einu konur, sem gefin er
heimild til að fást við hinar sömu æðri sýslur
sem karlmenn og er veitt sama frelsi til þess
að ná þroska og þeim, og það hefur reynzt,
að þær hafa engu minni hæfilegleika til að bera
en menn. Alstaðar og að sama skapi sem
reynt hefur verið á dugnað kvenna í ríkisstjórn,
að sama skapi hefur það reynzt, að þær voru
stöðu sinni vaxnar. —
Þessi sannleikur er samhljóða hinum áreiðanlegustu,
almennu ályktunum, sem virðist mega
gera samkvæmt reynslu þeirri, er vér höfum
viðvíkjandi hinum sérstöku tilhneigingum, er konur
hafa sýnt hingað til, og hæfilegleikum þeim,
er einkenna þær; en reynsla vor er í þessu efni
mjög ófullkomin. Eg tala eigi um, hvað konur
munu verða framvegis; því að eins og eg
hef þegar sagt optar en einu sinni, tel eg það
dirfskulegt að skera úr, hvað konur samkvæmt
hinum náttúrlegu hæfilegleikum þeirra eru eða
eru ekki, geti orðið eða geti ekki orðið. Í stað
þess, að láta þær ná frjálsum þroska, hefur þeim
hingað til verið haldið í svo ónáttúrlegum böndum,
að náttúrufar þeirra hlýtur, eins og gefur
að skilja, að vera orðið mjög aflagað og ólíkt
sjálfu sér, og enginn getur sagt með vissu, að
hefði kvenmannsnáttúrunni verið leyft að velja
stefnu sina á jafn-frjálsan hátt og karlmannsnáttúrunni
er leyft það, og eigi hefði verið reynt
til þess með íþrótt, að skapa hjá henni aðrar
tilhneigingar en þær, er útheimtast samkvæmt
skilyrðum mannfélagsins og eru sameiginlegar
báðum kynjum, — að þá mundi vera nokkur
verulegur munur eða yfir höfuð að tala nokkur
munur á eiginlegleikum og hæfilegleikum karla
og kvenna. Eg skal bráðum sýna fram á, að
jafnvel þar sem skýlausastur mismunur á sér stað,
þá er honum þannig varið, að hann getur auðveldlega
verið kominn af lífshlutföllunum án þess
nokkur munur sé á náttúrlegum hæfilegleikum.
Þó, ef vér skoðum konurnar eins og vér höfum
þekkt þær af reynslunni, þá getum vér sagt um
þær með meiri sanni en almennt er fólginn í
því sem sagt er um þetta mál, að þær séu almennt
bezt lagaðar fyrir allt verulegt (praktiskt).
Þessi setning styðst við allt, sem mannkynssagan
kennir oss um konur fyr og nú og styrkist
eigi síður við almenna og daglega reynslu. Vér
skulum líta á hið sérstaka gáfnalag, sem einkennir
greindar konur. Hjá öllum þeim eru gáfurnar
þannig, að þær gera konurnar lagaðar fyrir
hið verulega (praktiska) og koma þeim til að
keppa að því. Hvað eigum vér við, er vér eignum
konum skarpa skoðunargáfu? Vér eigum við
fljótan og réttan skilning á máli, sem fyrir liggur.
Þessi eiginlegleiki á ekkert skylt við almennar
reglur. — Með skarpri skoðunargáfu komst
enginn nokkurn tíma svo langt, að hann gæti
stílað náttúrulögmal eða sett almennar skyldu-
og skynsemisreglur. Slíkt kemur fram, er vér
höfum safnað því hægt og vandlega, er vér höfum
reynt, og borið það saman hvað við annað,
en það er eigi venjulegt, að þeir menn eða þær
konur, sem vér teljum hafa skarpa skoðunargáfu
til að bera, beri af öðrum hvað þetta snertir,
nema því að eins, að hin nauðsynlega reynsla
sé slík, að þau geti aflað sér hennar sjálf. Því
að það, sem kallast hvass skilningur hjá þeim
gerir þau einkum fær um, að safna saman þeim
almennu sannindum, er þeim gefst sjálfum kostur
á að athuga. Þegar konur þá eru svo heppnar,
að þær við lestur eða uppeldi hafa lært að
þekkja niðurstöðuna af því, sem aðrir hafa reynt,
eins vel og karlmenn eg segi „heppnar“, af
því að einu konurnar, sem hafa þá þekkingu
til að bera, að þær séu hæfar til að gegna einhverju
miklu lífsstarfi, hafa lært af sjálfum sér),
þá eru þær fremur en meiri hluti karlmanna
gæddar helztu kostunum, er útheimtast til nýtilegra
og heppilegra verklegra framkvæmda. Mönnum,
sem hafa lært mikið, hættir til, að hafa
skakkan skilning á máli því, er fyrir liggur; þeir
sjá opt og einatt eigi hver er hinn verulegi
mergur málsins í því, er þeir fást við, heldur
hvers þeim hefur verið kennt að væntast. Þetta
verður þeim konum sjaldan á, sem eru að nokkru
nýtar. Hin hvassa skilningsgáfa þeirra hamlar
því. Þótt maður og kona hafi jafn-mikla reynslu
og jafn-mikla hæfilegleika yfir höfuð, sér konan
almennt betur en maðurinn, hvað beinlínis liggur
fyrir. Nú er þessi næma tilfinning fyrir því,
sem er fyrir höndum, sá aðaleiginlegleiki, sem
gáfan til að fást við hið verulega (praktiska) líf
er komin undir, gagnstætt á sér stað við hugmyndalífið.
Þeim, sem hefur ríkt hugsunarafl,
ber að finna almennar reglur; að vinsa úr og
greina í sundur hin sérstöku atriði, þar sem
grundvallarreglunum verður komið við eða eigi,
það er þeim bezt lagið, sem hefur opið auga
fyrir hinu verulega (praktiska), og til þess eru
konur, eins og þær eru nú, gæddar sérstökum
hæfilegleika. Eg viðurkenni að engin góð, verkleg
framkvæmd verður án grundvallarregla, og
að konum er einkum gjarnt til að álykta allt of
fljótt eptir reynslu þeirra sjálfra vegna þess, að
hröð athugunargáfa er aðaleiginlegleiki þeirra;
en þær eru engu síður reiðubúnar til að leiðrétta
þessar hugmyndir sínar undir eins og reynslu
þeirra opnast stærra sjónarsvið. Þessi annmarki
mun hverfa undir eins og konum er gefinn kostur
á, að afla sér reynslu mannkynsins, og almennrar
þekkingar, og slíkt getur uppeldið veitt bezt.
Konum skjátlast venjulega í því sama, sem vér
sjáum að duglegum mönnum skjátlast í, sem
hafa menntast af eigin rammleik; þeir sjá opt
það, sem skólalærðir menn finna eigi, en þeir
gera glappaskot af því, að þá vantar þekkingu
til þeirra hluta, er aðrir hafa lengi þekkt. Eins
og að líkindum ræður, hafa þeir aflað sér mikils
fróðleiks, er til var fyrir þeirra tíma, annars
mundu þeir alls eigi hafa komizt neitt áfram;
en það, sem þeir vita, hafa þeir fengið í molum
og fyrir sérstakar tilviljanir eins og konur
gera.
Þessi tilhneiging, sem konur hafa til að fást
við hið verulega, og það sem er fyrir höndum,
leiðir þær opt í gönur, ef hún ræður eingöngu,
en er jafnframt hin gagnlegasta vörn gegn gagnstæðri
villu. Hinn mesti og einkennilegasti galli
þeirra, sem hafa ríkt hugsunarafl, er sá, að þá
skortir þennan eldfljóta skilning og þetta sívakandi
auga fyrir því er fyrir liggur. Þess vegna
gæta þeir opt og einatt eigi að því, hve mikil
mótsögn er milli hinna ytri sanninda og hugsana
þeirra sjálfra, og eigi nóg með það, heldur
missa þeir algerlega sjónar á hinu rétta marki
og miði hugleiðinga sinna og láta hugsunarríki
sitt hlaupa með sig í gönur þangað, sem hvorki
eru lifandi eða dauðar verur, meira að segja ekki
hugsjónarverur, heldur svipir í manngerfi, sem
orðnir eru til við frumspekilegar sjónhverfingar
eða við tóma orðabendu; telja þeir þessa svipi
aðalefnið, sem hin æzta og yfirgripsmesta heimspeki
eigi að fást við, Naumast getur nokkuð
verið þýðingarmeira fyrir mann, sem hefur hugmyndaríki
og skoðandi gáfur og neytir eigi krapta
sinna til þess að safna ávöxtum lífsreynslu sinnar,
heldur til þess að sameina þá í huganum og
að skýra þá með yfirgripsmiklum, vísindalegum
sannindum eða almennum, siðferðislegum lögum,
en að hugleiða slíkt í viðurvist andríkrar konu,
þannig að hún geti dæmt um. Þetta er hinn
allra bezti vegur til þess að halda hugsununum
innan takmarka hins verulega og náttúrlega.
Konum hættir sjaldan við að greina andlega undirstöðu
hlutanna frá hlutunum sjálfum. Af því
þeim er almennt gjarnara til að fást við hlutina
sinn í hvoru lagi en saman, og af því þeim
er mikið áhugamál um persónulegar tilfinningar,
svo að þær fyrst af öllu, þegar um eitthvað
praktiskt er að ræða, íhuga, hver áhrif það muni
hafa á hlutaðeigendur, af þessu tvennu eru þær
mjög ófúsar á, að reiða sig á hugleiðingar, þar
sem eigi er gætt að hinu einstaka, en farið með
hlutina, eins og þeir væru til fyrir einhverja ímyndaða
veru, eitthvert heilafóstur, er ekki getur
átt við neinar tilfinningar lifandi vera. Hugsanir
kvenna eru þá jafn-gagnlegar til þess að
skorða hugmyndir hugsunaríkra manna við hið
verulega, eins og hugsanir manna til að gera
hugmyndir kvenna yfirgripsmiklar og fjölhæfar.
Hvað djúpsæi snertir, sem er nokkuð annað en
ummál hugmyndanna, þá efast eg mjög um, að
konur jafnvel nú á tímum standi þar á baki
karlmönnum, þótt þær séu bornar saman við þá.—
Ef hinir andlegu eiginlegleikar kvenna, jafnvel
á því þroskastigi, sem þær eru nú á, geta
orðið að svo miklu liði við rannsóknir í huganum,
þá hafa þeir þó enn meiri þýðingu, þegar
öllum hugleiðingum er lokið, og þegar undir því
er komið að láta niðurstöðuna sjást í verkinu.
Af áður greindum ástæðum, er konum, þegar
þær eru bornar saman við menn, mjög ógjarnt
til, að láta sér verða á hin sífelldu glappaskot
mannanna: að halda fast við reglur sínar, þó
þannig beri undir, að reglunum verði annað
hvort alls eigi komið við, eða að sérstaklega
verði að liðka þær til, ef þeim á að verða beitt.
Vér skulum gæta að hinni hvössu skilningsgáfu
kvenna; er hún hið annað atriði, þar sem
viðurkennt er, að duglegar konur beri af karlmönnum.
Er það ekki einkum og sér í lagi þessi
eiginlegleiki, sem gerir oss vel lagaða til verklegrar
starfsemi? Þar sem til framkvæmda kemur,
er allt komið undir fljótum úrskurði. Þar
sem um hugleiðingar eingöngu er að ræða, er
ekkert komið undir slíku. Sá, sem beitir hugsunaraflinu
tómu getur beðið, getur haft tímann
fyrir sér til þess að leggja allt niður með sér,
getur safnað sýjum sönnunum; hann þarf eigi
að bera kvíðboga fyrir því, að honum gefist
eigi seinna meir færi til hugleiðinga sinna og
þarf því eigi að gera enda á þeim allt í einu.
Það er vissulega eigi gagnslaust í heimspekinni
að geta ályktað eins vel og auðið er, þar sem fátt
er til að byggja á; að búa sér til undirbúnings
aðferð til þess að skýra hlutina samkvæmt sannindum
þeim, er vér höfum öðlast fyrir reynslu,
það er opt nauðsynlegt til þess að byggja á
meiri rannsóknir. En þó má fremur kalla slíkan
hæfilegleika gagnlegan en óhjákvæmilegan í heimspekinni,
og til þessarar aukastarfsemi getur
heimspekingurinn þurft eins langan tíma og til
aðalstarfsins. Hann þarf eigi að vera leikinn í
því að geta flýtt sér; hann þarf fremur að halda
á þolinmæði til þess að fara hægt að öllu þangað
til það, sem var lítt ljóst, er orðið fullljóst
og þangað til getgátan er þroskuð og orðin að
kenningu. Þeim hins vegar, sem fást við hið
snögga og stopula, við einstök sannindi, en eigi
við tegundir af sannindum, ríður eins mikið á
að vera hraðir að hugsa, eins og að hafa mikið
hugsunarmagn. Sá, sem eigi getur haft beina
stjórn á hæfileikum sínum, þegar hann á að
framkvæma eitthvað, er jafn-illa farinn og hann
hefði eigi þessa hæfilegleika. Hann getur verið
lagaður til að dæma um gerðir annara, en er
sjálfur óhæfur til framkvæmda. Það er viðurkennt,
að í þessu atriði hafa konur og þeir menn,
sem líkjast konum mest í þessu tilliti, yfirburði
yfir aðra. Menn, sem eru öðruvísi gerðir, fá
opt mjög seint stjórn yfir hæfilegleikum sínum,
hversu frábærir sem þeir eru því, hraða hyggju
og snarræði til hyggilegra framkvæmda hafa
þeir öðlast smátt og smátt; það er orðið til
fyrir mikla kappsmuni og hefur smátt og smátt
orðið að vana. —
Ef til vil mun verða sagt, að konur séu
tauganæmari en menn, og því óhæfar til verklegrar
starfsemi í öllu, sem eigi snertir heimilið,
af því að þær séu hviklyndar og breytanlegar,
láti allt of mikið stjórnast af snöggum
innblæstri, vanti seigju og þol, séu óstöðugar og
á báðum áttum, þegar þær eiga að neyta hæfilegleika
sinna. Eg hygg, að hér sé upp talinn
meiri hluti þeirra mótmæla, er almennt eru gerð
gegn hæfilegleikum kvenna til alvarlegra, æðri
sýsla. Mest af þessum göllum er eigi annað en
of mikið tauganæmt fjör, sem eyðist, og mundi
þess vegna hætta, ef þessum krapti væri beint
gegn einhverju verulegu takmarki. Nokkuð af
göllunum kemur af því, að þeir eru annaðhvort
afvitandi eða óafvitandi örfaðir, vér sjáum sönnunina
fyrir þessu af því, að móðursýki og öngvit
hafa næstum fullkomlega horfið, síðan þeir
hafa lagzt niður. Þegar fólk auk þess, eins og
margar konur af æðri stéttum (þótt slíkt sé fágætara
í Englandi en annarstaðar) er alið upp
eins og nokkurs konar jurtahúsplöntur, og er
haldið frá öllum styrkjandi umskiptum lopts og
hita og er eigi vanið við nokkra sýslu eða æfingar,
sem veita blóðrásinni og vöðvakerfinu líf
og þroska, en taugakerfið og einkum þær taugar,
er verða fyrir áhrifum geðshræringanna,
verða að gegna óeðlilegu og stöðugu starfi, þá
er það engin furða, þótt heilsufar þeirra kvenna,
sem eigi deyja úr uppdráttarsýki, verði þannig
með aldrinum, að það raskist við hinar minnstu
innri eða ytri orsakir, og verði ófært til þess
að þola alla líkamlega eða andlega vinnu, sem
útheimtir stöðuga áreynslu. — Á þessari veiklu
ber eigi hjá þeim konum, sem eru aldar upp til
þess að vinna fyrir brauði sínu, nema eins og
eðlilegt er, þegar þær sitja fastar við einhverja
innivinnu í lokuðum og óheilnæmum herbergum.
Konur, sem í æsku hafa tekið þátt í hinu holla
líkamsuppeldi og frelsi bræðra sinna, og seinna
hafa eigi farið varhluta af hreinu lopti og hreifingu,
eru sjaldan svo ákaflega tauganæmar, að
þær geti eigi þess vegna tekið þátt í framkvæmdalífinu.
Það er auðvitað, að það er til fólk af
báðum kynjum, sem samkvæmt líkamsbyggingu
sinni er mjög tauganæmt, og kveður svo rammt
að því, að þessi tauganæmleiki einkennir og
mótar allar lífshræringar þess. Þessi líkamsbygging
er arfgeng eins og aðrir líkamseiginlegleikar,
og kemur eigi síður fram á sonum en
dætrum; þá er það mögulegt og sennilegt, að
fleiri konur en menn erfi þetta næma skaplyndi.
Setjum svo, að þessu sé þannig varið; þá spyr
eg, hvort menn með næmum skapsmunum séu
taldir óhæfir til þeirra starfa og embætta, sem
menn eiga annars kost á? Ef þessu er eigi
þannig varið, hvers vegna skyldum vér þá telja
konur með sömu skapsmunum óhæfar til þeirra.
Lundarfarseinkenni eru án efa innan vissra takmarka
til fyrirstöðu framförum í sumum greinum,
en koma að gagni í öðrum greinum, Þegar
þannig ber við, að sýslan og lundernið eiga
saman, og jafnvel stundum þótt því sé eigi þannig
varið, þá sýna mjög tauganæmir menn, að
jafnaði af sér frábæran dugnað. Þeir þekkjast,
þegar til framkvæmda kemur, einkum á því, að
þeir eru stundum færir um að sýna meira fjör
og meiri ákafa en aðrir, og þess vegna er það,
að þegar þeir vekjast til starfa á annað borð,
þá er meiri munur á hæfilegleikum þeirra þá og á
hæfilegleikum þeirra hversdagslega, en hjá öðrum
mönnum; þá má svo að orði kveða, að þessir
menn gangi fram af sér og vinni hæglega
þá hluti, sem þeir annars eru alls eigi færir um.
En þetta fjör er eigi nema hjá veikbyggðum
mönnum að eins stundarfuni, sem hverfur undir
eins og lætur eigi eptir sig neinar menjar, og
sem eigi verður komið við, þar sem til fastrar
og stöðugrar áreynslu kemur. Það er einmitt
einkenni manna með næmum skapsmunum, að
þeir eru færir um, að sýna langvinnt fjör, sem
þolir langar raunir. Það er sama skapið og hjá
góðum kappreiðarhesti, þegar hann hleypur og
hægir ekki sprettinn fyr en hann dettur niður
dauður. Það er þessu að þakka, að svo margar
veikbyggðar konur hafa verið færar um, að
sýna hina aðdáanlegustu staðfestu eigi að eins
á bálinu, heldur við hinar löngu andlegu og
líkamlegu píslir, er á undan fóru. Það er augljóst,
að menn með þessu lundarfari eru einkum
lagaðir til þeirrar forustu hjá mannkyninu, sem
kalla mætti framkvæmdarvaldið. Af þessu efni
eru gerðir miklir mælskumenn, ræðusnillingar og
menn, sem geta haft mikil andleg áhrif á aðra.
Það mætti ætla, að eigi væri hentugt fyrir stjórnfræðinga
eða dómara að vera þannig gerðir.
Það mundi vera hentugt ef sú ályktun væri
rétt, að þeir menn, sem geti orðið æstir, hljóti
þess vegna allt af að vera í æstu skapi. En
þetta heyrir algerlega uppeldinu til. Mikil tilfinningasemi
er skilyrði fyrir því og verkfæri til
þess að stjórna sjálfum sér; en til þess verður
að laga hana. Ef þetta er gert, þá veitir hún
eigi að eins augnabliks-innblástur, heldur skapar
hún hetjur með óbilandi vilja. Mannkynssagan
og reynslan sýna, að menn með ofsalegustu
skapi eru ósveigjanlegastir í skyldutilfinningum
sínum, þegar ákafa þeirra er beint í þá
stefnu. Sá dómari, sem kveður upp réttlátan
dóm í þeim málum, þar sem tilfinningar hans
bjóða honum stranglega að draga taum gagnstæðs
málparts, finnur glöggt til þess sökum
tilfinningamagns síns, að á honum hvílir skylda
til að vera óhlutdrægur, og þess vegna verður
honum auðið að sigrast á sjálfum sér. Hæfilegleikinn
til þess að geta fyllzt háleitum guðmóði,
sem hefur manninn upp yfir daglegt skapferli
hans, hefur aptur áhrif á þetta daglega skapferli.
Af þeim hvötum og hæfilegleikum, sem maðurinn
finnur til í þessu afbrigðisástandi, skapast
sú fyrirmynd, er hann ber tilfinningar sínar og
athafnir saman við á öðrum tímum og metur
þær eptir. Hin almennu áform hans mótast og
lagast eptir augnablikum þeim, er hann fyllist
þessum göfuga guðmóði, jafnvel þótt þessi áform
sökum heilsufars mannsins geti breytzt
fljótt. —
Það, sem vér vitum um flokka manna og
einstaka menn; sýnir eigi, að menn með því
skapferli, er lýst hefur verið, séu að meðaltali
óhæfari til að hugsa eða framkvæma, en menn
sem eru kaldari og rólyndari. Frakkar og Ítalir
eru vafalaust næmari að náttúrufari en germanskir
þjóðflokkar, og ef þeir eru bornir saman
við Englendinga, kveður vissulega miklu
meir að geðshræringum hjá þeim í almennu og
daglegu lífi. En hafa þeir þess vegna verið
eptirbátar annara í vísindum, í pólitík, í löggjöf
eða í hernaði? Það er sannað meir en nægilega,
að Grikkir hinir fornu (og eptirmenn þeirra enn
í dag) voru óstöðugastir af öllum þjóðflokkum.
Það er óþarft að spyrja, í hverju þeir hafi
ekki borið af öðrum. Það er líklegt, að Rómverjar,
sem voru Suðurlandaþjóð eins og hinir
hafi upphaflega verið eins skapi farnir. En fyrir
strangan þjóðaraga urðu þeir eins og Spartverjar
dæmi upp á gagnstæða þjóðernis-fyrirmynd
og hinn mikli máttur náttúrlegra tilfinninga
þeirra varð bezt augljós af þeim öflugu áhrifum,
er þessar tilfinningar höfðu á hinar sjálfsköpuðu
tilfinningar þeirra. Ef þessi dæmi sýna, hvað
getur orðið úr hviklyndri þjóð, þá sjáum vér
einna bezt, er vér lítum á Kelta í Írlandi, hvað
verður úr slíkri þjóð, þegar ekkert er skeytt um
hana; — ef annars verður sagt, að eigi sé skeytt
neitt um þjóð, þegar hún hefur öldum saman
orðið að sæta þungum búsyfjum af óbeinum áhrifum
vondrar stjórnar, af beinum áhrifum kaþólsks
klerkavalds og af hreinni trú á kaþólska
kenningu. Þess vegna má skoða lunderni Íra
sem óhenntugt dæmi, en allt um það, hvaða
þjóð hefur staðið Írum framar í því, að leiða
fram menn með hinum ólíkustu og fjölhæfustu
hæfilegleikum, undir eins og ástandið var nokkurn
veginn þolanlegt? Á sama hátt og Frakkar
í samanburði við Englendinga, Írar í samanburði
við Svisslendinga, Grikkir og Ítalir í samanburði
við germanskar þjóðir, þannig mun það að líkindum
koma í ljós, að konur í samanburði við
menn eru að meðaltali færar um að vinna hið
sama með nokkrum mismun í þeim greinum, þar
sem þær hafa sérstaklega frábæra hæfilegleika.
En mér finnst eigi að minnsti efi geti leikið á
því, að þær gætu framkvæmt þessa sömu hluti
eins vel og karlmenn, ef uppeldi þeirra miðaði
að því, að laga hina eðlilegu lundernisgalla þeirra
í stað þess að auka þá. —
Setjum samt svo, að andi kvenna sé að
náttúrufari hvikulli, síður fær um að þola lengi
sömu áreynslu, meir fallinn til þess að beita hæfilegleikunum
við margt, en að fást við einn hlut,
þangað til þar er náð eins mikilli fullkomnun
og unnt er. Þetta getur verið satt um konurnar
eins og þær eru nú, (þótt hér séu mörg
og mikil afbrigði frá reglunni) og getur það
gefið skýringu á því, hvers vegna þær hafa
staðið að baki frábærum mönnum einmitt í þeim
hlutum, þar sem komið er undir því, að sökkva
sér niður í einhverja eina tegund af hugmyndum
og störfum. En ef þessu er þannig varið,
þá er allt um það þessi mismunur þannig lagaður,
að hann snertir vissa yfirburði, ekki yfirburðina
sjálfa eða hið verulega gildi þeirra, og
auk þess er eptir að sanna það, að það sé reglulegt
og eðlilegt ástand mannlegra hæfilegleika,
jafnvel þótt þeir fáist við rannsóknir, að nota
þannig eingöngu nokkuð af anda sínum, að
sökkva sér þannig með öllu hugarmagni sínu
niður í einn hlut, og leiða athygli að einu einstöku
starfi. Eg hygg, að að því skapi sem andan
þroskast í einstaka stefnu við þessa einangrun,
að sama skapi missi hann mátt til þess
að fast við önnur verkefni lífsins, og jafnvel
þar sem um almenna hugsun er að ræða, þá er
það föst hyggja mín, að andinn fái áorkað meiru
ef hann hverfur opt að einhverju örðugu efni,
en þótt hann búi stöðugt yfir því. Í öllu falli
er, þegar til framkvæmda kemur, í öllum málum,
frá hinu minnsta til hins mesta, miklu þýðingarmeira,
að geta hlaupið fljótt úr einu efni
í annað, án þess að hugurinn missi krapt sinn
við þessi mörgu stökk, en hið gagnstæða, og
þetta geta konur í fyllsta mæli einmitt vegna
hviklyndis þess, sem þeim er álasað fyrir. Þær
hafa það ef til vill að náttúrufari, en þær hafa
það vissulega líka fyrir uppeldi og vana; því
að allar iðjur kvenna eru fólgnar í því, að fást
við einstaka hluti, lítilfjörlega og fjölbreytta,
þar sem andinn getur eigi dvalið svipstund við
hvern af þeim, en er neyddur til að hverfa að
öðru, svo að þær verða að stela tíma frá þeim
augnablikum, sem annars mundu eyðast til ónýtis,
til að hugsa um málefni, er þurfa langa
íhugun. Vér höfum opt og einatt tekið eptir
hæfileka þeim, sem konur eru gæddar til þess
að hugsa um málefni þeirra undir þeim kringumstæðum
og á þeim tímum, þar sem næstum
hver maður mundi þykjast afsakaður að reyna
slíkt. Þótt andi konunnar eigi að eins við smámuni,
veitir honum aldrei hægt að leyfa sjálfum
sér að vera iðjulaus, eins og andi mannsins
er svo opt, þegar hann hefur eigi nóg að gera
við það, sem hann telur lífsiðju sína. Hin almenna
sýsla í lífi konunnar er sýslan með allt
mögulegt, og þessari sýslu linnir eigi fremur en
jörðin getur hætt að snúast. —
Menn segja: Líkskurðarfræðin sannar, að
karlmenn hafi meiri sálargáfur en konur: þeir
hafa stærri heila. Eg svara, að í fyrsta lagi er
þetta mál mjög efasamt. Það er engan veginn
sannað, að heili konunnar sé minni en heili karlmannsins.
Ef menn geta einungis ráðið það af
því, að líkami konunnar er almennt minni um
sig en líkami karlmannsins, þá mundu ef til vill
margar kynlegar ályktanir leiða af slíku einkenni.
Hár og hraustlegur maður ætti eptir því að bera
undarlega mikið af litlum manni hvað skynsemi
snertir og fíll eða hvalur ætti að standa langtum
framar en maður. Það er miklu minni munur á
heilastærð manna en á líkamsstærð eða jafnvel
höfuðstærð og hvorugt er unnt að ráða af
öðru. Það er víst, að sumar konur hafa eins
stóran heila og nokkur karlmaður. Eg veit af
reynslu, að maður, sem hafði vegið marga mannsheila,
sagði, að þyngsti heili, sem hann hefði
hitt á, og jafnvel þyngri en heilinn í Cuvier (er
áður var talinn þyngstur), væri konu heili einn.
Því næst verð eg að geta þess, að hið nána
samband milli heilans og sálargáfnanna þekkist
enn ekki, heldur greinir menn mjög á um það.
Vér getum eigi efast um það, að þau standa í
mjög nánu sambandi. Heilinn er að vísu verkfæri
hugans og tilfinningarinnar, og án þess að
dvelja við hinn mikla ágreining, er enn ríkir
um það, hverjir sérstakir hlutar heilans séu aðsetur
hinna ýmsu hæfilegleika, þá viðurkenni eg,
að það mundi vera afbrigði frá reglunni og afbrigði
frá öllu, er vér vitum inn hin almennu
lög lífsins og líffæranna, ef stærð heilans kæmi
starfsemi hans alls eigi við, svo að líffæri þetta
ætti eigi að gefa því meiri krapt, því stærra
sem það væri um sig. En undantekningin og
afbrigðin frá reglunni mundi verða öldungis eins
mikil ef áhrif líffærisins í þessu tilfelli væri
einungis komið undir stærð þess. Alstaðar þar
sem starfsemi náttúrunnar er smágerð — en smágerðust
er starfsemi lífsins og þar af smágerðust
starfsemi taugakerfisins — þar eru hin ýmsu
áhrif jafn-mikið komin undir ásigkomulagi líkamsfæranna,
eins og undir stærð þeirra, og ef sjá
má, hvernig verkfærið er af því, hve nákvæmt
og smágert verk það vinnur, þá er mikil ástæða
til að ætla, að heili Og taugakerfi kvenna sé
smágerðara en heili og taugakerfi karlmanna.
Vér skulum leiða hjá oss að tala um hinn almenna
mismun á ásigkomulagi líffæranna, því
að örðugt er að rannsaka það efni, en þó vitum
vér í öllu falli, að þýðing líffæranna fer eigi
að eins eptir stærð þeirra, heldur líka eptir
starfsmagni þeirra, og að vér höfum nokkurn
veginn áreiðanlegan mælikvarða fyrir þessu
starfsmagni þegar vér gætum að, hve fjörug
blóðrásin er í gegnum líffærið, þar sem það
er mjög komið undir blóðrásinni bæði að það
geti starfað vel og bætt upp það, sem það hefur
misst. Oss mundi nú eigi koma á óvart
þótt karlmenn að meðaltali bæru af kvenfólki
hvað stærð heilans snertir, en kvenfólk bæri
af karlmönnum hvað hraða blóðrasarinnar í heilanum
snertir. Sú ætlun mundi vera mjög samhljóða þeim mismun, er vér sjáum nú á tímum
að er á hugarstarfsemi beggja kynja. Sú niðurstaða,
er vér fyrir samanburð gætum vænzt
eptir að komast að af þessum mismun á líffærabyggingunni,
mundi vera samkvæm nokkru af
því, er vér almennt tökum eptir. Í fyrsta lagi
yrðum vér að búast við, að sálarstarfsemi mannsins
væri hægri. Hann mundi almennt eigi vera
eins fljótur að hugsa og konur og tilfinningar
hans eigi vera eins fljótar að vakna. Stórir líkamir
þurfa lengri tíma til þess að komast í hreifingu
en litlir líkamir. Hins vegar mundi heili
mannsins, þegar hann væri tekinn til starfa á
annað borð, geta unnið meiri vinnu. Hann mundi
vera þolbetri til þess að starfa að því, sem hann
byrjaði einu sinni á, honum mundi veita örðugra
að skipta um störf; en hann mundi vinna
lengur án þess að missa krapta og án þess að
finna til þreytu. Og finnum vér eigi, að þar
sem karlmenn bera mest af konum er í þeim hlutum,
þar sem komið er undir því, að ríghalda
sér við einhverja einstaka hugmynd og hugsa
hana til hlítar, en konur gera það bezt sem á
að gera fljótt? Heili konunnar verður fyr þreyttur,
kraptar hans réna fyr; en eins og við er
að búast, þegar kraptar hans eru þannig þrotnir,
vinnst honum aptur fyr þróttur en heila
karlmannsins Eg ítreka það, að þessar hugmyndir
eru tómar ágizkanir; þær miða einungis
að því, að birta rannsókninni braut. Eg hef
þegar áður getið þess, að menn vita eigi enn
með vissu, hvort það er verulegur, náttúrlegur
mismunur á afli og stefnu sálargáfnanna hjá báðum
kynjum, og því síður í hverju þessi mismunur
er fólginn. Það er heldur eigi auðið að þekkja
hann, meðan menn hafa kynnt sér svo lítt hið
sálarfræðislega lögmál fyrir lundernis-myndun
manna, og það jafnvel þótt menn hafi kynnt
sér slíkt almennt, og geta því alls eigi enn á
nokkurn hátt komið því við í einstökum tilfellum,
og meðan menn hirða ekkert um hinar
ljósustu ytri ástæður til lundarfarsmismunarins;
þetta taka þeir eigi til greina, sem íhuga málið
og sálarfræðis- og líffærafræðisskólar,
sem ráða mestu, líta á slíkt með þóttafullri fyrirlitningu.
Því að hvort sem þessir skólar leita
að upprunanum til þess, sem einkum að greinir
mannlegar verur í hinu líkamlega eða andlega,
þá kemur þeim þó öllum saman um það
að úthúða þeim, sem kjósa heldur að leita skýringar
á slíkum mismun í hinum ýmsu hlutföllum,
sem menn hafa búið við í mannfélaginu og
í lífinu yfirhöfuð að tala.
Hinn venjulegi skilningur á náttúrufari kvenna
eru tómar allsherjarímyndanir, byggðar á reynslu;
hann er orðinn til án þess að heimspeki eða
rannsókn sé tekin til hjálpar, en styðst við hin
og þessi atvik, er fyrst verða fyrir, kveður svo
hlægilega mikið að þessu að almenningsskilningurinn
á náttúrufari kvenna er mismunandi í
hinum ýmsu löndum og fer eptir því, hvert tækifæri
konur, sem lifa í hverju landi, samkvæmt
skoðunum og ásigkomulagi mannfélagsins í landinu,
hafa fengið til þess að framast eða eigi í
einhverja stefnu. Austurlandamenn ætla, að konan
sé að náttúrufari afar-munaðargjörn, þess vegna
eru konur grimmilega svívirtar í indverskum ritum.
Englendingar ætla almennt, að þær séu
kaldar að náttúrufari. Orðtækin um hverflyndi
kvenna eru að mestu leyti frakknesk að uppruna
og hafa myndast á undan og eptir það, að
Franz I. gerði hinar alkunnu vísur. Í Englandi
heyrist almennt, að konur séu langtum stöðuglyndari
en karlmenn. Hverflyndið hefur nefnilega
í Englandi lengur en í Frakklandi verið
skoðað sem niðurlæging fyrir konuna, og enskar
konur eru þar að auki miklu meir háðar almenningsálitinu
en frakkneskar konur. Hér má
snöggvast drepa á það, að Englendingar eru
einkum og sér í lagi illa farnir, þegar þeir eiga
að dæma um, hvað er náttúrlegt eða eigi, og
það eigi einungis konum, heldur líka karlmönnum
og fólki yfir höfuð, að minnsta kosti ef þeir
hafa reynslu sína eingöngu úr Englandi; því að
til er enginn staður, þar sem mannleg náttúra
hefur haldið jafn-fáum upphaflegum einkennum
sínum eins og þar. Bæði í góðum og illum
skilningi eru Englendingar komnir fjær hinu
náttúrlega ástandi sínu en nokkur önnur nútímaþjóð.
Fremur en nokkur önnur þjóð eru þeir
afkvæmi menntunar og aga. England er það
land, þar sem mannfélagsaganum hefur tekizt
bezt fremur að bæla niður allt, sem gat orðið
honum til fyrirstöðu, en að bugast á því. Fremur
en nokkur önnur þjóð fara Englendingar eptir
reglunum, eigi að eins í framkvæmdum, heldur
í tilfinningum sínum. Í öðrum löndum getur
hin tillærða, opinbera meining eða mannfélagskrafan
einnig ráðið meiru, en fýsnir einstaklingseðlisins
má þó ávallt sjá undir okinu og þær
veita því opt mótspyrnu: reglan getur mátt sín
meir en eðlið, en eðlið helzt þar samt enn við.
Í Englandi hefur reglan að miklu leyti skipað
sess náttúrunnar. Mestum hluta lífsins er varið
eigi til þess að fara eptir fýsn sinni, þannig að
láta regluna takmarka hana, heldur til þess að
hafa enga aðra fýsn en þá, að fara eptir reglu.
Nú hefur þetta eflaust sína kosti, en því fylgir
einnig afarmikill ókostur; meðal annars veldur
það því, að Englendingurinn verður mjög óhæfur
til þess að dæma samkvæmt eigin reynslu
um upphaflegar tilhneigingar manneðlisins. Athugendur
í öðrum löndum gera sig seka í misjöfnum
villum. Englendingurinn þekkir eigi
manneðlið, Frakkinn hefur fordóma um það.
Englendingnum skjátlast negativt, Frakkanum
positivt. Englendingurinn ímyndar sér, að hlutir
séu eigi til, af því að hann sér þá aldrei,
Frakkinn ímyndar sér, að þeir hljóti að vera
alstaðar til og nauðsyn beri til þess, af því að
hann sér þá. Englendingurinn þekkir eigi manneðlið,
af því að hann hefur ekki haft neitt tækifæri
til þess að athuga það, Frakkinn þekkir almennt
mikinn hluta þess, en skjátlast opt, af því
að hann hefur að eins séð það rangfært og afmyndað.
Fyrir báðum hefur hin íþróttlega mynd,
sem mannfélagið hefur gefið hinum athugaða,
breitt hulu yfir hinar eðlilegu tilhneigingar hans,
með því að nema burt eða ummynda manneðlið.
Í öðru tilfellinu eru að eins eptir litlar leifar
af manneðlinu, sem unnt er að kynna sér, í
hinu tilfellinu er meira af eðlinu, en hefur þroskast
í allar aðrar stefnur en þær, sem það mundi
hafa kosið sér, hefði það getað náð frjálsum
þroska.
Eg hef sagt, að nú á tímum er eigi unnt
að vita, hve mikið af hinum andlega mismun
milli manns og konu er eðlilegt og hve mikið
íþróttlegt, eigi heldur, hvort það er yfir höfuð
nokkur eðlilegur mismunur, eigi heldur, hvort
eðlilegt lundarfar mundi koma í ljós, væru allar
íþróttlegar orsakir til mismunarins afnumdar.
Það er því eigi ætlun mín að freista þess,
sem eg hef lýst yfir, að eigi væri unnt, en efi
útilokar eigi tilgátur, og þar sem eigi er auðið
að öðlast vissu, getur þó gefizt nokkur kostur
á að komast að nokkrum líkum. Fyrsta atriðið,
uppruninn til mismunar þess, er á sér stað,
er hægast aðgöngu fyrir hugsunina; eg ætla
að freista þess, að nálgast það á hinn eina hátt,
er auðið er, með því að grennslast eptir áhrifum
ytri orsaka á hugarfarið. Vér getum eigi
einangrað mann frá þeim hlutföllum, er hann
lifir í, til þess þá að komast eptir með tilraunum,
hverja stefnu þroski hans eptir eðli sínu
mundi hafa tekið, en vér getum rannsakað, hvað
þessi maður er, og hver lífshlutföll hans hafa
verið, og hvort þau hafa getað gert manninn að
því sem hann er orðinn.
Vér skulum nefna hið einasta átakanlega atriði,
er vér sjáum, þegar vér gætum að, þar sem
konan í snöggu áliti stendur skör lægra en maðurinn,
þótt því sé sleppt, að hún hefur minni
líkamskrapta. Í heimspeki, í vísindum, í íþróttaverkum
hafa engin frábær snilldarverk legið
eptir konur. Er unnt að skýra þetta án þess
að ímynda sér, að konur séu eptir eðli sínu óhæfar
til þess að afreka slíkt?
Í fyrsta lagi höfum vér heimild til þess að
spyrja, hvort reynslan hafi veitt oss nægilega
undirstöðu, til þess að byggja á henni ályktun.
Það eru naumast þrír mannsaldrar síðan að
kvenfólk, að einstökum konum undanskildum,
hefur farið að reyna hæfilegleika sína í heimspeki,
vísindum eða íþróttaverkum. Það er fyrst
hjá núlifandi kynslóð, að tilraunir þessar eru orðnar
nokkuð margar, og þær eru jafnvel nú mjög
fáar í öllum öðrum löndum en Englandi og Frakklandi.
Ályktað eptir beinum líkum er það
vafasamt, hvort búizt verði við því, að á þessu
tímabili bæri á anda, gæddum frábærum gáfum
til hugsana eða skapandi íþróttaverka, meðal þeirra
kvenna, er tilhneiging höfðu í þá stefnu og jafnframt
stöðu, er gerði þeim það unnt að helga sig
þessum störfum. Á öllum þeim starfsviðum, þar sem
þær hafa haft nauðsynlegan tíma, einkum þar, sem
þær hafa unnið lengst, nefnilega í bókmenntum
(bæði í bundnu og óbundnu máli), hafa
konur, þótt þær hafi eigi náð æzta sessi,
unnið sér fullt svo fríða og marga frægðarsveiga,
sem búast mátti við, þá er litið var á tímalengdina
og viðurkeppenda-fjöldann. Þá er vér færum
oss aptur í aldirnar, þá er mjög fáar konur
reyndu sig, heppnuðust tilraunir nokkurra af
þessum fáu konum ágætlega. Grikkir hafa jafnan
talið Sapho með hinum miklu skáldum sínum,
og vér höfum heimild til þess að ætla, að
Myrtis, er sagt er, að hafi kennt Pindar, og Korinna,
sem fimm sinnum gat sér meira lof í skáldskap
en hann, hafi átt skilið að jafnast við þetta
mikla nafn. Aspasia hefur eigi látið eptir sig
neitt heimspekilegt rit, en vitum vér eigi, að
Sókrates gekk til hennar til þess að njóta fræðslu
hennar og viðurkenndi sjálfur, að hann hefði
haft gagn af því?
Ef vér lítum á þau verk, er á nýrri tímum
liggja eptir konur, og berum þau saman við
verk karlmanna bæði í bókmenntum og í listum,
þá er það einkum í einu atriði, að hinir minni
hæfilegleikar kvenna, er vér tökum eptir, koma
fram, og er það atriði að vísu eptirtektavert:
það er skortur á frumleik. Eg tala eigi um
fullkominn skort á frumleik, því að sérhver
framleiðsla, sem er nokkurs virði, er að vissu
leyti frumleg, er undir komin hjá framleiðanda
sjálfum og er ekki eptirmynd af neinu öðru.
Frumlegar hugsanir, ekki lántöku hugsanir, heldur
hugsanir, sprottnar af eigin athugunum eða
eigin anda hugsandans, af þeim er yfirgnæfanlega
mikið í ritum kvenna. En þær hafa
enn eigi komið fram með neina af þeim hinum
miklu og lýsandi nýju hugmyndum, er
valda byltingar-tímabilum í sögu hugans, eigi
heldur hafið neina af þeim hinum gersamlega
nýju stefnum í listinni, er opna heilt sjónarsvið
af mögulegri fegurð, er menn óraði eigi áður fyrir,
og grundvallað með því nýjan skóla. Framleiðsla
þeirra byggist optast nær á hugsanahöfuðstól,
er þegar var fenginn, og það sem þær
skapa fjarlægist eigi þær fyrirmyndir, sem þegar
má finna fyrir sér. Það eru þessháttar vanefni,
er lýsa sér í verkum þeirra, því að í gagnrekstri
hugmyndarinnar í einstökum atriðum og
í fullkomleika stílsins standa þær eigi karlmönnum
á baki. Þeir af skáldritasmíðum vorum, er
standa fremst með tilliti til samsetningar og
meðferðar á einstökum atriðum, hafa að mestu
leyti verið konur; og það er eigi til á öllum
nýrri bókmenntum snilldarlegri orðbúningur fyrir
hugann en ritháttur frú de Staël, eigi heldur
í algerlega listfræðilegu tilliti neitt, sem ber af
því óbundna máli, er George Sand ritar, því að
ritháttur hennar hefur önnur eins áhrif á taugakerfið,
eins og samhljómslag eptir Haydn eða
Mozart. Öflugur frumleiki í grundvallarskoðun er,
eins og eg hef sagt, það sem konum einkum er áfátt,
og vér skulum því grennslast eptir, hvort
nokkur vegur sé til að skýra þennan ófullkomleik.
Hvað fyrst snertir einungis hugsun, þá verðum
vér að muna eptir því, að á öllum sagna-
og menningartímunum, þá er unnt var að öðlast
mikinn og arðsaman nýjan sannleika með andríki
eingöngu, þótt lítil fræðsla færi á undan og
lítill menntunarforði væri fyrir, allan þann tíma
fengust konur alls eigi við hugleiðingar. Frá
tímum Hypatiu fram að siðabótinni er hin nafnfræga
Héloise næstum hin eina kona, er unnt
var að gefa sig við slíkri sýslu, og vér vitum
ekki, hversu mikillar heimspekigáfu mannkynið
hefur í misst við ógæfu hennar. Frá þeim tíma
þá er fleiri konum hefur verið unnt að sökkva
sér niður í alvarlegar hugleiðingar, hefur frumleiki
aldrei verið mögulegur með hæfilegum
kostum. Allar þær hugsanir, er öðlast má eingöngu
fyrir krapt meðfæddra hæfilegleika, eru
fyrir löngu fengnar, og frumleik í orðsins æðri
merkingu er nú naumast nokkru sinni unnt að
öðlast, nema fyrir þá andans menn, sem hafa
leitað sér undirbúningsmenntunar með erfiðismunum,
og sem þekkja til hlítar niðurstöðu hugleiðinga
þeirra, er á undan hafa farið. Það er,
að því er eg ætla, Maurice, sem hefur getið
þess, að hinir frumlegustu hugsanskörungar séu
nú á dögum þeir, sem bezt og vandlegast hafi
þekkt hugmyndir fyrirrennara sinna og framvegis
mun það ætíð verða þannig. Hvern steinn á
bygginguna verður nú að setja ofan á svo marga
aðra, að langur tími hlýtur að ganga til þess að
klifra upp og hefja upp byggiefnið fyrir sérhvern
þann, er vil taka þátt í verkinu á hinu núverandi
þroskastigi. Hversu margar konur skyldu
það vera, sem hafa getað komið slíkri aðferð
við? Frú Sommerville er nú á tímum ef til
vill sú eina kona, sem kann svo mikið í stærðfræði,
sem út heimtist til þess að gera merka, stærðfræðislega
uppgötvun. Er það nokkur sönnun
fyrir minni hæfileikum konunnar að hún hefur
ekki borið auðnu til, að vera ein af þeim tveim
eða þrem persónum, sem um hennar æfidaga
hafa gert nafn sitt frægt fyrir einhverja eptirtektaverða
framför í vísindunum? Síðan ríkishagfræðin
varð að vísindagrein, hafa alls tvær
konur haft næga þekkingu á henni til þess að
gefa út nytsöm rit um viðfangsefni hennar; um
hve marga af hinum ótallegu rithöfundum af
karlmönnum, er á sama tíma hafa ritað um hana,
er unnt að segja meira, og halla þó eigi á sannleikanum?
Hafi engin kona enn verið mikill
sagnfræðingur, hvaða kona hefur þá haft nauðsynlegan
lærdóm til þess að verða það? Sé
engin kona mikill málfræðingur, hvaða kona hefur
þá numið sanskrít, slavnesku, gotnesku í Ulfilas
eða persnesku í Zend-Avesta? Jafnvel í
praktiskum málefnum vitum vér allir, hversu lítið
fáfróðir vitmenn hafa að þýða. Þeir uppgötva
af nýju fyrsta grundvöllinn til þess, sem
þegar fyrir löngu hefur verið uppgötvað og fullkomnað
af fjölda fundningsmanna. Þegar konur
fyrst hafa notið þeirrar undirstöðufræðslu, sem
sérhver karlmaður verður nú að hafa til þess að
geta verið frumlegur í ströngum skilningi orðsins,
þá er tíminn kominn til þess af reynslu að
dæma um hæfileika þeirra til frumleika.
Án efa ber það opt við, að manni, sem
eigi hefur með kostgæfni eða að neinu leyti til
hlítar kynnt sér hugmyndir annara um eitthvert
málefni, hugkvæmist ýmislegt nýtt af náttúrlegri
skarpgreind, sem hann getur leitt í ljós, en ekki
sannað, en þó getur það, er það nær þroska,
aukið talsverðu við mannlega þekkingu. En
jafnvel í þessu tilfelli er eigi unnt að færa sér
slíkt í nyt eður láta það njóta réttar síns fyr en
aðrir, sem hafa fengið nauðsynlega frumþekkingu,
taka það fyrir, rannsaka það og setja á
það vísindalegt eður raunhæft snið og skipa
því sinn sess meðal sanninda þeirra, er heimspekin
og náttúruvísindin hafa orðið að njótandi.
Er það ætlun manna, að konur hafi eigi slíkar
góðar hugmyndir. Sérhver gáfuð kona hefur
þær svo hundruðum skiptir. En þær glatast að
mestu sökum þess að þær vantar eiginmann eða vin,
sem hefur til að bera aðra þekkingu, sem eingöngu
veldur því, að hugmyndir þessar geti
orðið metnar, og komist fyrir almenningssjónir,
og jafnvel þótt þannig fari, eru þær almennt
taldar hans hugmyndir. Enginn getur sagt, hve
margar af hinum frumlegustu hugsunum, sem rithöfundar
af karlkyni hafa komið fram með, eru
konum að þakka, og á rithöfundurinn eigi aðra
hlutdeild í þeim en þá, að hann hefur reynt þær
og gefið þeim meiri víðáttu. Ef eg má dæma
eptir eigin reynslu, er mörgum hugmyndum
þannig varið. —
Ef vér nú snúum oss frá hreinni hugsan
að bókmenntum í þrengra skilningi, þá liggur
mjög nærri ástæðan til þess, að kvenna-bókmenntirnar
eru eptirlíking af ritsmíðum karlmanna
í grundvallarskoðunum og aðalblæ. Hvers vegna
voru rómversku bókmenntirnar eptirlíking af
grísku bókmenntunum í stað þess að vera frumlegar,
eins og ritdómendur hafa svo opt sagt
oss frá? Hreint og beint þess vegna að Grikkir
voru fyrri. Ef konur hefðu lifað í öðru landi
en karlmenn og hefðu aldrei lesið nein rit þeirra,
mundu þær hafa bókmenntir fyrir sig. Nú hafa
þær ekki skapað neinar bókmenntir, af því að
þær fundu þegar fyrir sér þroskaðar bókmenntir.
Ef þekkingin til fornlistarinnar hefði staðið
óhögguð, eða ef endurfæðingar-tímabilið hefði
runnið upp áður en gotnesku kirkjurnar voru
byggðar, mundu menn aldrei hafa byggt þær.
Vér sjáum að eptirlíking fornaldarbókmenntanna
í Ítalíu og Frakklandi dró skyndilega úr hinum
frumlega þroska, er þegar var byrjaður. Allar
konur, sem rita, hafa lært af miklum rithöfundum
af karlkyni. Fyrstu verk málara, þótt hann
væri Rafael sjálfur, er eigi auðið að þekkja frá
verkum kennara hans að sniðinu til. Jafnvel
Mozart birti eigi í fyrstu verkum sínum hinn
volduga frumleik sinn. Þar sem þurfa ár
til fyrir velgáfaðan einstakling, þá útheimtast
heilar kynslóðir fyrir fjöldann. Ef ritsmíði kvenna
sem heild er ákvörðuð til þess að bera á sér
annað snið en ritsmíði karlmanna, sökum einhvers
mismunar í náttúrlegum tilfinningum þeirra,
þá er nauðsyn á miklu lengri tíma en liðinn er,
til þess að þær geti firrst áhrif fyrirmynda þeirra,
er þegar eru til, og farið sína leið eptir eigin
hvötum. En þótt það, að því er eg hygg, muni
koma í ljós, að eigi sé nein náttúrleg tilhneiging,
sem sé sameiginleg konum og greini anda þeirra
frá anda karlmanna, þá mun engu að síður hver
einstök kona, sem ritar, hafa sína sérkennilegu
tilhneigingu, sem á vorum tímum er niðurbæld
af venjum og fyrirmyndum. Það munu hverfa
margar kynslóðir, áður en sérkennileiki kvenna
hefur náð nægilegum þroska, til þess að spyrna
á móti þessum áhrifum. —
Það er í fögrum listum í eiginlegum skilningi,
að sönnun sú fyrir minni frumlegum eiginlegleikum
hjá konum, sem er auðsæ í fyrsta áliti,
virðist vera öflugust, þar sem almenningsálitið,
(að því er sagt er) útilykur þær eigi frá
þessum listum, heldur öllu fremur örfar þær til
þess að gefa sig við þeim og þar sem uppeldi
þeirra, einkum meðal ríkari stéttanna, er næstum
eingöngu helgað þessu starfsviði. Samt komast
konur í þessari grein fremur en í mörgum öðrum
greinum skammt í samanburði við hin mestu
fullkomnunarstig, er karlmenn hafa náð. Þessum
vanefnum til skýringar þarf samt eigi að
bera fyrir aðra ástæðu, en hinn velþekkta sannleik,
sem hefur enn meiri þýðingu í fögrum
listum en annars, að þeir, sem iðka greinina,
standa langt um framar en þeir, sem fást við
hana að gamni sínu. Næstum allar konur af
æðri stéttunum fá meiri eða minni tilsögn í
einhverri af hinum fögru listum, þó eigi líkt því
svo djúptæka tilsögn, að þær geti lifað af því,
eða náð í stöðu í mannfélaginu. Listiðkendur
af kvennkyni iðka listirnar að gamni sínu. Undantekningarnar
eru þeirrar tegundar, að þær
styrkja hinn almenna sannleik, sem í þessu er
fólginn. Konur læra sönglist, en ekki til þess
að búa til lög, heldur að eins til þess að æfa
hana. Hin eina af fögrum listum, er konur iðka
sem atvinnuveg og aðalstarf, er sjónleiksíþróttin,
og í henni eru þær jafningjar karlmanna, ef þær
standa þeim ekki framar. Til þess að vera réttlátur
í samanburðinum, yrði að jafna saman íþrótt-smíðum
kvenna, og íþrótt-smíðum þeirra karlmanna,
sem eigi hafa gert íþróttina að lífsiðn sinni.
Hvað sönglagasmíði snertir hafa t. d. konur vafalaust
látið eptir sig liggja jafn-góð verk eins og þeir
af karlmönnum, er fengist hafa við slíkt að gamni
sínu. Það eru nú á tímum fáar konur, já, mjög fáar,
sem gera málaraíþróttina að lífsiðn sinni, en þessar
konur sýna allt það listhæfi, sem vænta mátti.
Jafnvel karlmenn hafa (með virðingu fyrir hinum
fræga fagurfræðing vorum Jóni Ruskins) eigi
á þessum síðustu öldum gert neina mannsmynd,
sem telja megi í fyrstu röð, og þess mun lengi
að bíða, að þeir geri það að nýju. Orsökin til
þess að gömlu málararnir báru svo mjög af nútímamálurunum,
er sú, að svo mikill sægur stórgáfaðra
manna fékkst þá við málara-íþróttina.
Á fjórtándu og fimmtándu öldinni voru ítalskir
málarar hinir fullkomnustu menn á sínum tíma.
Hinir mestu af þeim voru menn með hinni víðtækustu
þekkingu og hæfilegleikum, sem afbragðsmenn
Grikklands. En á þeim tímum voru
hinar fögru listir í augum þjóðarinnar hið virðulegasta,
sem auðið var að verða frábær í; þær
veittu iðkendum sínum þann heiður, sem nú á
tímum að eins hernaður og stjórnkænska megnar
að afla mönnum, gerðu þá að vildustu kunningjum
konunga og að jafningjum æztu aðalsmanna.
Nú á tímum hafa þannig gerðir menn
annað mikilvægara starf af hendi að leysa sér
til heiðurs og nútímamönnum til gagns en að
mála, og það er að eins endrum og sinnum að
menn eins og Reynolds og Turner helga líf sitt
íþróttinni (en eigi geri eg kröfur til þess, að
dæma um hinn tilfærilega sess, er þessir menn
skipa meðal mikilla listamanna). Sönglistin er
íþróttagrein mjög ólík þessum listum, hún útheimtir
eigi sama almenna andakrapt, en virðist
fremur háð sérstökum eðlisgáfum, og það getur
því virzt, sem það gegni furðu, að enginn af
miklum sönglagasmiðum hefur verið kona. En
jafnvel þessar eðlisgáfur útheimta, til þess að
geta orðið að nægu liði við stór verk, nám,
sem verður að verja til allri æfinni. Hin einu
lönd, sem átt hafa frábæra lagsmiði, er Þýzkaland
og Ítalía; eru það lönd, þar sem konur
bæði með tilliti til almennrar og sérstakrar menntunar
hafa staðið langt að baki konum á Englandi
og Frakklandi, því að þær fá almennt (og
eru það engar ýkjur) mjög lítilfjörlegt uppeldi
og glæða yfir höfuð naumast neinn af andans
æðri hæfilegleikum. Í þessum löndum skiptir
tala þeirra karlmanna hundruðum, meira að segja
að líkindum þúsundum, sem þekkja grundvallarreglur
sönglagasmíðinnar, en tala kvenmanna,
sem þekkja þær, ekki nema tugum, svo að hér
verður aptur að réttu hlutfalli eigi búizt við að
finna meira en eina frábæra konu af hverjum
fimmtíu frábærum mönnum, og á þremur síðustu
öldunum hafa eigi verið meir en fimmtíu miklir
sönglagasmiðir, hvorki á Þýzkalandi eða Ítalíu.
Það eru til aðrar ástæður en þær, er nú
hafa verið taldar, sem stuðla að því að skýra
það, hvers vegna konur standa karlmönnum að
baki, jafnvel í þeim störfum, sem standa opin
bæði körlum og konum. Í fyrsta lagi hafa mjög
fáar konur tíma til þeirra. Þetta getur virzt
gagnstætt reynslunni; það er vafalaust raunhæfi
í mannfélaginu. Fremur öllu öðru þarf sérhver
kona að verja tíma til ýmissa praktiskra smásýslana
og ljá þeim rúm í anda sínum. Heimilisstjórnin,
umhyggjan fyrir útgjöldum heimilisins
fær að minnsta kosti einni konu á hverju
heimili nóg að starfa, venjulega þeirri, sem hefur
öðlazt andlegan þroska og aflað sér nokkurrar
reynslu, nema því að eins að heimilið sé
nógu ríkt, til þess að geta falið slíkt einhverju
hjúanna og staðizt þá sóun og þau vandræði, sem
í þessu tilfelli er óaðgreinanlegt frá búsýslunni.
Heimilisstjórnin er, jafnvel þótt hún útheimti eigi
mikla vinnu, ærið örðug fyrir andann; hún útheimtir
stöðuga aðgæzlu, auga, sem eigi dylst
neitt, og leggur hún hvern dag og hverja klukkustund
fyrir menn fyrir séðar og ófyrirséðar spurningar
til rannsóknar og úrlausnar, og getur sá,
sem úrlausnar-ábyrgðin hvílir á, naumlega hrakið
þær burt úr huga sér. Þegar kona er af
þeirri stétt eða í þeirri stöðu, að henni leyfist
að hliðra sér hjá þessum skyldum, er það þó
enn hlutverk hennar, að sjá um samband alls
heimilisins við aðra út í frá og samfélag þess
við þá: í stuttu máli, það sem kallað er samkvæmislífið.
Því minni tíma sem hún þarf að
verja til hinna skyldnanna, því meiri tíma ver
hún til þessa. Miðdegissamsæti, samsöngva,
kvöldsamsæti, árdegis-heimsóknir, bréfritanir má
telja meðal þessa. Og með öllu þessu hefur
enn eigi verið talin hin æzta skylda, sem
mannfélagið eingöngu leggur konunni á herðar,
er það sú: að vera elskuverð. Gáfuð kona af
æðri stéttunum þarf næstum á öllum sálargáfum
sínum að halda til þess að öðlast yndislegt viðmót
og halda því og til þess að iðka viðræðuíþróttina.
Og ef vér lítum á ytri hlið málsins,
þá hlyti eingöngu hið mikla og stöðuga sálarafl,
er allar konur, er meta mikils að klæðast
fagurlega (eg tala eigi um þær, sem klæðast
prjállega, heldur um þær, sem klæðast smekkvíslega,
og bera skyn á hvað eðlilegt er og á
við samkvæmt venjunni) — þá hlyti það sálarafl,
sem allar þessar konur verða að beita við
búning sinn og stundum við búning dætra sinna
að hafa getað komið þeim góðan spöl áleiðis
til þess að ná allmiklum framförum í íþróttum,
vísindum eða bókmenntum, ef þær hefðu eigi
eytt þessu sálarafli til ónýtis með því að leita
að svo miklu lítilfjörlegra marki[* Það virðist vera sami sálarhæfilegleiki, er veldur því, að menn
geta fundið upp og öðlazt hugmyndina um það, hvað er fagurt eða rétt
hvað snertir skraut og æðri verkefni íþróttarinnar. Það er sama fullkomnunarhugmyndin,
en að eins beitt á minna starfsviði. Tökum sem
dæmi sundurgerð í fatasniði, þar sem þó er viðurkennt, að sé til góður
og slæmur smekkur. Stærð hverrar einstakrar flíkur breytist, en samt er
aðalsniðið hið sama; það er stöðugt sama flíkin með tilfærilega fastri
fyrirmynd, samkvæmt vissu augnamiði við þessa fyrirmynd er sundurgerðin
neydd að styðjast. Þeim sem bezt tekst að finna slíkt upp eða
klæðir sig með mestri smekkvísi, hann mundi að líkindum, ef hann hefði
helgað þýðingarmeira viðfangsefni sömu skarpgreind, hafa sýnt jafnt
listfengi eða öðlazt sama ágæta fegurðarsmekk í miklu meiri mæli. (Sir
Josuha Reynolds' Discourses, Disc. VII.).].
Til þess að það væri unnt, að þær af þessari
mergð af smásýslunum, sem hafa verið gerðar
stórar fyrir þær, hefðu afgangs annaðhvort
miklar tómstundir eða nægilegt þrek og sálarfrelsi
til þess að iðka vísindi og listir, yrðu þær
að hafa yfir að ráða miklu meiri upphaflegum
framkvæmdar-þrótt en mestur þorri karlmanna.
En ekki er nóg með þetta. Þótt vér sleppum
hinum reglulegu skyldum, sem hvíla á konunni,
þá er búizt við því og heimtað af henni, að
sérhver maður skuli sífellt hafa yfir hæfilegleikum
hennar að ráða. Ef karlmaður hefur eigi
einhverja lífsstöðu, sem tryggir hann gegn þess
konar kröfum, en hefur að eins eitthvert verk
að inna af hendi, þá styggir hann engan, þótt
hann verji til þess öllum tíma sínum. Eru sýslanir
konunnar, einkum þær, sem hún kýs af
frjálsum vilja og af löngun, skoðaðar sem afsökun,
sem gefur henni lausn frá því, sem kallað
er kröfur samsætislífsins? Naumast hinar nauðsynlegustu
og mest viðurkenndu skyldur hennar
losa hana við þessar kröfur. Það útheimtist
hvorki meira né minna en sjúkdómur á heimilinu
eða slík fágæt atvik, til þess að henni leyfist
að láta sín eigin málefni sitja fyrir annara skemmtun.
Ef hún fæst við eitthvert nám eða iðn,
verður hún að stelast í slíkt stund og stund.
Fræg kona getur þess í bók, sem eg vona að
komi fyrir almenningssjónir, að allt það sem
konan fái gert, geri hún á þeim tíma, sem eigi
sé talinn með. Er það þá furða þótt hún nái
eigi æzta sessi í þeim efnum, sem útheimta
stöðuga athygli og aðaláhuga lífsins á þeim?
Þannig er heimspekinni varið og fremur öllu
listunum, þar sem eigi að eins hugsanir og tilfinningar
verða að helgast viðfangsefninu, heldur
verður og sífellt að æfa hendina, ef ná á
mikilli leikni í íþróttinni. —
Eitt kemur enn til skoðunar. Í hverri einstakri
íþrótt og andlegu starfi þarf að ná vissu
fullkomnunarstigi, til þess að geta lifað af þeim,
og á enn æðra fullkomnunarstig verður að komast
til þess að láta eptir sig liggja mikil verk,
sem afla ódauðlegs orðstírs. Allir þeir, sem
gera greinina að lífsiðn sinni, láta leiðast af einhverri
nægilegri hvöt til þess að ná fyrra stiginu;
síðara stiginu nær naumast nokkur, sem
hefur eigi einhvern kafla æfi sinnar haft löngun
til að ávinna sér frægð. Almennt útheimtist
eigi minna en þessi hvöt til þess að koma hlutaðeiganda
til að þola langt og strangt erfiði, sem
jafnvel mestu gáfumenn að upplagi skilmálalaust
verða að leggja á sig, ef þeir vilja öðlast háan
sess í þeim íþróttagreinum, þar sem vér eigum
þegar svo margar fagrar menjar um hina mestu
afbragðsmenn og eptir þá. Hvort sem nú orsökin
er eðlileg eða tillöguð, þá hafa konur
sjaldan þessa fýsn til þess að geta sér orðróm.
Veggirni þeirra er almennt einskorðuð innan
þrengri takmarka. Áhrif þau, er þær æskja eptir,
eru áhrifin á nánustu samvistarmenn þeirra.
Löngun þeirra er í því fólgin að verða vinsælar,
elskaðar og dáðar af þeim, sem þær líta daglega
og þær eru næstum ávallt ánægðar með
það sæti í þekkingu, íþróttum og náttúrugáfum,
sem er nægilegt til þess. Þetta er lundernis einkenni,
sem eigi má sneiða hjá, þegar dæmt er
um konur, eins og þær eru nú. Eg hygg öldungis
eigi, að þetta sé sprottið af eðlisfari þeirra.
Það er að eins eðlileg afleiðing af lífshlutföllum
þeirra. Ástin til orðstírs verður örfuð hjá karlmanninum
við uppeldið og almennings-álitið.
„Að hafna skemmtunum og lifa starfsömu lífi“
heiðursins vegna, það er, eptir því sem sagt er,
hlutverk „veglyndra hjartna“, jafnvel þótt veggirnin
sé jafnframt talin sem hinn „síðasti brestur“
þeirra, og til þessa knýst karlmaðurinn af
því, að frægðin gerir honum unnt að ná í sérhvert
takmark veggirni hans, og þar á meðal í
hylli kvenna, en konum er bannað að keppa að
slíku, og sjálf frægðarlöngunin er hjá þeim skoðuð
sem ókvenleg. Hvernig ætti líka öðruvísi
að fara, en að allar hugðir kvenna beindust að
þeim áhrifum, sem þeir hafa á þær, er þær sjá
daglega, þar sem mannfélagið hefur skipað svo
fyrir, að allar skyldur þeirra eigi að vera skyldur
gagnvart þessum mönnum og öll gæfa þeirra
sé háð þeim? Hin eðlilega löngun til að vera
virtur af samvistarmönnum sínum er eins sterk
hjá konum eins og karlmönnum; en mannfélagið
hefur gert þá niðurröðun, að í öllum almennum
tilfellum getur konan að eins öðlazt virðingu
með aðstoð bónda síns eða kunningja sinna af
karlkyni, en eigin virðingu sinni hefur hún fyrirgert
um leið og hún lætur bera mikið á sjálfri
sér eða kemur fram öðruvísi en sem fylgja karlmanna.
Sá sem er minnstu ögn fær um að
dæma um þau áhrif, sem staða mannsins á heimilinu
eður í mannfélaginu og enn fremur allar
venjur lífsins hafa á hann, mun eiga hægt með
að skýra fyrir sér allan þann andlega mismun,
er virðist vera á konum og körlum og meðal
þess þann mismun, sem skoðaður er sem vanefni,
á hvern hátt sem er. —
Hvað snertir siðferðislega eiginlegleika gagnstætt
sálarhæfilegleikum, er almennt álitið, að konan
standi þar framar en karlmaðurinn. Það er
sagt, að hún sé betri en karlmaðurinn; þetta eru
tómir gullhamrar og hlýtur að vekja kuldabros
hjá hverri nýtri konu, þar sem hvergi annarstaðar
í lífinu er þannig ástatt, að það sé föst
niðurskipun og talið sem öldungis eðlilegt og
hæfilegt, að hinn betri hlýði hinum verri. Ef
þetta heimsku-hjal hefur nokkra þýðingu, þá er
það einungis sem viðurkenning frá hlið karlmannanna
um spillingar-mátt valdsins; því þetta
er vissulega hinn eini sannleiki, sem þetta raunhæfi,
sé það annars raunhæfi, sannar eða skýrir.
Satt er það og, að ánauð, sljófgi hún eigi
menn og geri þá að dýrum, (þótt hún sé skaðleg
báðum málsaðilum) er þó að minnsta kosti
síður skaðleg þrælnum, en þræleigandanum. Það
er gagnlegra fyrir andann að vera kúgaður jafnvel
af gerræðisvaldi, en að fá sjálfur leyfi til að
beita gerræðisvaldi hindrunarlaust. Það er mælt
að sjaldan komi það fyrir, að konur verði fyrir
hegningarlaga-refsingu, og að nöfn þeirra standi
eigi eins opt á glæpamannalistanum eins og nöfn
karlmanna. Eg efast eigi um að hið sama verði
sagt með sanni um svertingjaþrælana. Þeir, sem
lúta valdi annara, geta eigi opt drýgt glæpi,
nema það sé eptir skipun yfirmanna þeirra og
í þjónustu þeirra. Átakanlegra dæmi en þessa
heimskulegu niðrun á sálarhæfilegleikum kvenna
og þetta hégómlega hól um siðferðiseðli þeirra,
þekki eg eigi, til þess að sýna þá blindun hjá
heiminum — eg undanskil hér eigi alla hjörð
lærða manna — þar sem hann læzt eigi þekkja
áhrif hinna ýmsu hlutfalla í mannfélaginu, og
lætur sér yfirsjást í slíku.
Hól það, sem borið er á konur fyrir það,
að þær séu betri en karlmenn, vegur létt upp á
móti ámæli því, er borið er á þær fyrir það, að
þær séu hneigðari til hlutdrægni en þeir. Það
er sagt, að konur megni eigi að bugast á þeirri
tilfinningu að taka meiru persónulegu ástfóstri
við eitt en annað, að dómur þeirra í alvarlegum
málefnum sé rangfærður af meðlíðan þeirra eða
óbeit. — Setjum svo, að þessu sé þannig varið, þá
verður enn að færa sönnun fyrir því, að konur
láti optar leiðast afvega af persónulegum tilfinningum
sínum, en karlmenn af persónulegum
hugðum sínum, Aðalmunurinn á þessu
mundi þá vera sá, að karlmaðurinn lætur leiðast
frá skyldum sínum og frá almenningsheillunum
af sjálfsumhyggju, en konan hins vegar,
þar sem henni er eigi leyft að hafa neinar eigin
hugðir, af umhyggju fyrir öðrum. Það verður
þá einnig að íhuga, að allt uppeldið, sem
mannfélagið veitir konum, innrætir þeim þá tilfinningu,
að þeir einstaklingar, sem þær eru
tengdar, séu hinir einu, sem þær hafi nokkra
skyldu við að rækja, hinir einu, sem þær eigi
að láta sér annt um, en hins vegar firrir uppeldið
þær algerlega allri þekkingu á hinum
frumlegustu hugmyndum, sem menn verða að
öðlast til þess að geta haft skilning á hinum
mikilvægu hugðum og æðri andlegum keppimiðum.
Sakargiptin móti þeim nær þá eigi
lengra en að þessu eina atriði, að þær rækja
allt of trúlega hina einu skyldu, sem þeim hefur
verið kennd og næstum hina einu, sem þeim
er leyft að rækja. —
Þær tilslakanir, sem rétthafar gera hinum
réttlausu, eru svo sjaldan sprottnar af annari ástæðu
en valdi hinna réttlausu til þess að ná
þeim með ofríki, að líklega mun engin rökleiðsla
gegn forréttindum annars kynsins vekja nokkra
almenna eptirtekt, meðan menn geta friðað sjálfa
sig með því að konurnar kvarti eigi. Að vísu
leyfir þetta viðgengi karlmönnum að halda nokkru
lengur ranglátum forréttindum, en gerir þau eigi
síður ranglát. Öldungis hið sama má segja um
konur í kvennabúrum Austurlanda; þær barma
sér ekki yfir að þær njóta eigi sama frelsis og
Norðurálfu-kvenfólk. Þeim þykir vort kvenfólk
óbærilega óskammfeilið og ókvenlegt. Hversu
fágætt er það ekki, að jafnvel karlmenn beri
sig upp undan hinu almenna ásigkomulagi í
mannfélaginu, og hversu fágætari mundu eigi
þessar umkvartanir vera, ef karlmönnunum væri
ókunnugt um, að annarstaðar er betur ásatt.
Konur kvarta eigi yfir almennum kjörum kvenna;
eða réttara sagt, þær kvarta yfir þeim; því að
raunakvæði eru almenn í ritum kvenna og voru
enn algengari, meðan enginn grunur lék á því,
að þessar harmatölur miðuðu að verulegri breytingu.
Umkvartanir þeirra líkjast umkvörtunum
karlmanna yfir mannlífinu í heild sinni; áformið
með þeim er ekki að láta aðfinningar í ljósi eða
að krefjast umbóta. En jafnvel þótt konur beri
sig eigi upp undan valdi bænda sinna, þá ber
þó sérhver kona sig upp undan manni sínum
eða mönnum vinkvenna sinna. Þannig er því
og varið í hverju öðrum ánauðarástandi að minnsta
kosti við lausnarbyrjun. Ófrjálsir menn börmuðu
sér í fyrstu eigi yfir valdi yfirmanna sinna, en
að eins yfir harðstjörn þeirra. Neðri málstofan
heimtaði í fyrstu fáein borgar-einkaréttindi, seinna
krafðist hún þess að verða undanskilin öllum
þeim sköttum, sem hún hefði eigi samþykkt
sjálf; en jafnvel á þeim tíma mundi hún hafa
talið það mestu óhæfu að krefjast nokkurrar
hlutdeildar í einveldi konungs. Kvennamálið er
hið eina atriði, þar sem mótspyrna móti hinum
gildandi reglum er enn skoðuð eins og fyrrum
heimildarkrafa þegns til þess að gera uppreisn
móti konungi sínum. Kona, sem tekur þátt í
nokkurri hreifingu, sem bónda hennar geðjast
eigi að, verður píslarvottur, en getur einu sinni eigi
orðið postuli, því maðurinn getur fljótlega og með
fylgi laganna gert enda á postulatign hennar. Þess
má eigi vænta, að konur vilji fórna sjálfum sér fyrir
frelsisgjöf kvenna, fyr en allmargir karlmenn eru
búnir til þess að vinna með þeim að fyrirtæki þeirra.
IV. KAFLI.
EITT atriði er eptir og það er eigi síður mikilvægt
en þau, sem vér höfum þegar rætt, og
munu þeir andmælismenn, sem finnst sannfæringu
sinni lítið eitt haggað hvað snertir aðalatriðið,
bera það fram með mestum ákafa. Hvers
góðs megum vér vænta af þeim breytingum, er
stungið er upp á í venjum vorum og fyrirkomulagi?
Mundi mannkyninu vegna betur ef kvenfólkið
væri frjálst? Ef eigi, hvers vegna á þá
að vera að æsa þær og reyna til að gera mannfélagsróstu
í nafni sérstaks rjettar?
Það verður vart ætlað að þetta atriði verði
borið fram, þegar er að ræða um þá breytingu,
sem farið er fram á í hjúskaparstöðu kvenna.
Þær þjáningar, það siðleysi, þau mein af öllu
tagi, sem í ótölulegum tilfellum er afleiðingin
af undirgefni hverrar einstakrar konu undir einstakan
mann, er er allt of ógurlegt til þess að
mönnum sjáist yfir slíkt. Menn, sem eigi hugsa,
eða menn, sem eru óærlegir, geta, ef þeir að
eins telja saman þau tilfelli, þar sem óhamingjan
sést ljósast eða verður opinber, sagt, að
meinin séu undantekningar; en enginn getur verið
blindur fyrir því, að þau eiga sér stað og
eru voðaleg í mörgum tilfellum, og það er fullkomlega
auðsætt, að eigi er hægt að koma í
veg fyrir ranga meðferð hjúskaparvaldsins meðan
þetta vald er til. Það er vald, sem gefið er
eða boðið eigi að eins góðum mönnum eða almennt
heiðarlegum mönnum, heldur öllum karlmönnum,
mestu dónum og stórglæpamönnum.
— Á þeim hvílir ekkert band, nema það, sem
almenningsskoðunin leggur á, og þess konar
menn fylgja almennt í þessu efni engri annari
skoðun en sinni eigin og jafningja þeirra. Ef
slíkir menn beittu eigi grimmri harðstjórn við
hina einu mannlegu veru, sem lögin þvinga til
að þola allt af þeim, hlyti mannfélagið þegar
að vera komið í sælufult ástand. — Það mundi
eigi lengur vera þörf á lögum til þess að leggja
bönd á hinar illu tilhneigingar manna. Réttlætisgyðjan
hlyti eigi að eins að vera komin aptur
til jarðarinnar, heldur yrði hjarta hins versta
manns að vera musteri hennar. Lögin um ánauð í
hjónabandinu eru afarmikil mótsögn mót öllum
grundvallarreglum heimsins nú á dögum og mót
allri þeirri reynslu, sem þessar grundvallarreglur
hafa seint og erfiðlega verið leiddar út af. Þetta er
hið eina tilfelli, nú þegar svertingjaþrælkunin er af
numin, þar sem mannleg vera með óskertum
hæfilegleikum er ofurseld annari mannlegri veru
upp á von og óvon, ef vera kynni að þessi
síðarnefnda mannlega vera neytti valds síns hinni
undirgefnu til góðs. Hjónabandið er hin eina
verulega ánauð, er lög vor viðurkenna. Eptir
lögunum er eigi framar neinn þræll til nema húsfreyjan
á hverju heimili.
Það er því eigi líklegt að neinn, hvað þennan
hluta umræðuefnis vors snertir, muni spyrja,
að hverju gagni breyting mundi koma. Menn
kynnu að vilja segja, að hinar illu afleiðingar
breytingarinnar mundu vega móti hinum góðu,
að hinar góðu afleiðingar séu verandlegar, getur
eigi verið bundið efa. Hvað snertir hið víðtækara
atriði: afnám á útilokun kvenna frá atvinnuvegum
karlmanna, viðurkenning á jöfnuði
milli þeirra og karlmanna í öllu, sem heyrir til
borgararéttinda, og uppeldi, sem gerir þær hæfar
til þessara sýslana, þá eru margir þeir, sem
þykir það eigi nóg, að jafnaðarleysið byggist
eigi á neinum réttvísum eða gildum grundvelli;
þeir vilja, að þeim sé sagt, hver hagnaður mundi
af því hljótast að afnema hann.
Eg svara þessu fyrst því: sá hagnaður, að
koma réttvísu skipulagi á hið algengasta og gagntækasta
af öllum mannlegum hlutföllum í stað
óréttvíss. Þann geysimikla ávinning, sem af þessu
leiðir fyrir mannkynið, er naumast unnt að gera
átakanlegri með nokkurri skýringu eða nokkru
dæmi, en einmitt með þessari yfirlýsingu fyrir hvern
þann, sem lætur siðferðislega skoðun fylgja máli.
Allar síngirnis-tilfinningar, sjálfstilbeiðslan og óréttvís
sérdrægni, sem nú ríkja hjá mannkyninu,
hafa upphaf og rót sína að rekja til hinnar núverandi
tilhögunar á hlutfallinn milli manns og
konu og sjúga aðalnæringu sína frá því. Hugleið
það, hverja þýðingu það hefur fyrir dreng
að alast til fullorðinsaldurs upp í þeirri trú, að
þótt hann sjálfur vinni eigi neitt til þess, þótt
hann sjálfur fái engu afrekað, meira að segja,
þótt hann sé hið vesalasta og atkvæðaminnsta
eða hið heimskasta og fáfróðasta eintak af manni,
þá er hann þó samkvæmt fæðingunni einni yfir
helming mannkynsins gefinn undantekningarlaust,
þótt þar á meðal séu ef til vill ýmsir, er hann
hvern dag og hverja stund finnur að hafa í raun
réttri yfirburði yfir hann. Jafnvel þótt hann í
öllu framferði sínu láti sífellt stjórna sér af konu,
þá hugsar hann þó, sé hann auli, að hún sé eigi
og geti eigi verið honum jöfn að gáfum og dæmigreind;
og sé hann eigi auli, gerir hann það sem
verra er, hann sér, að hún hefur yfirburði yfir hann,
en hyggur, að þrátt fyrir yfirburði hennar, þá
hafi hann þó heimild til þess að skipa og hún
sé skyldug til þess að hlýða. Hver áhrif hlýtur
þá þessi lærdómsgrein að hafa á hugarfar
hans. Menntaða menn órar opt eigi fyrir því,
hversu mjög hún er rótgróin í hugsunarhætti
alls þorra karlmanna, því að meðal rétthyggjandi
og heiðarlegra manna kemur jafnaðarleysið
eins lítið til greina og unnt er, einkum eru börn
eigi látin taka það til greina. Það er heimtuð
eins mikil hlýðni af drengjum við móðurina eins
og við föðurinn; þeim leyfist eigi að sýna systrum
sínum ójöfnuð, eigi venjast þeir heldur við
að sjá þær settar hjá, heldur öllu fremur hið gagnstæða,
það er reynt að glæða hjá þeim riddaralegar
tilfinningar, þar sem látið er bera minna
á þeim ánauðarhlutföllum, sem gera þessar tilfinningar
nauðsynlegar.
Ungir vel uppaldir menn af æðri stéttum
komast þannig opt á fyrstu árum sínum hjá
hinum illu áhrifum ástandsins, en verða fyrst
fyrir þessum áhrifum, þegar þeir hafa náð fullorðinsaldri
og koma inn í hið verulega líf. Slíkir menn
hafa þá eigi skímu um, hversu snemma drottnunar-hugmyndin
kviknar hjá öðruvísi uppöldum
dreng, hvernig hún vex, eptir því sem honum
aukast kraptar, hvernig hver skólasveinn innrætir
hana öðrum, hversu snemma unglingurinn
tekur að álíta sig yfir móður sinni og hyggur,
að hann sé ef til vill skyldugur til þess að taka
tillit til hennar, en eigi til þess að sýna henni
verulega virðingu, og hversu þóttafulla og stórbokkalega
tilfinningu fyrir drottnunarvaldi sínu
hann hefur þá gagnvart þeirri konu, sem hann
veitir þá sæmd, að taka þátt í lífskjörum sínum.
Ímynda menn sér, að allt þetta gerspilli eigi
karlmanninum að öllu leyti bæði sem einstakling
og borgara? Þessi tilfinning samsvarar algerlega
tilfinningu erfðakonungs af því að vera
fæddur konungur, eða tilfinningu tiginborins
manns af því að vera fæddur aðalsmaður. Hlutfallið
milli manns og eiginkonu líkist mjög hlutfallinu
milli lénsdrottins og lénsþiggjanda að því
undanskildu, að konan er skyldug til þess að
sýna miklu takmarkalausari hlýðni en lénsþiggjandinn
var. Hvort sem nú hugarfar lénsþiggjandans
á þeim tímum varð betra eða verra við
undirmannsstöðuna, þá sér hver, að hugarfar
höfðingjans varð verra, þegar honum annaðhvort
fannst, að lénsþiggjendur sínir væru í rauninni
sér meiri, eða honum fannst hann settur yfir
menn, sem voru honum jafnsnjallir, þótt hann
sjálfur hefði ekkert til unnið eða fyrir haft, einungis,
einsog Figaro segir, af því að hann hafði fyrir
því að fæðast. Sjálfsaðdáun einvaldshöfðingjans
eða lénshöfðingjans samsvarar algerlega sjálfsaðdáun
karlmannsins. Það fer ekki hjá því, að menn
verði þóttafullir, þegar þeir frá bernsku hafa á
hendi forréttindi, sem þeir hafa eigi unnið til.
Þeir af þeim, sem finna, að mannkostir þeirra
samsvara eigi forréttindum þeirra, og auðmýkjast
við þessa hugsun, eru eigi margir og má
einungis leita þeirra meðal beztu manna. Hinir
fyllast að eins hroka og versta hroka, þeim hroka
sem byggist eigi á stórlæti yfir eigin gerðum, heldur
á tilviljanlegum hlunnindum. Fremur öllu þegar
tilfinningin fyrir því, að ráða yfir heilu kyni,
er samfara persónulegu valdi yfir einstakri konu,
þá læra að eins þeir, sem hafa samvizkusemi
að aðaleinkenni í lunderni sínu, af þessu þá list,
að sýna hugulsama og ástúðlega nærgætni, en
fyrir aðra er þetta ástand sú vísindastofnun, sá
háskóli, þar sem þeir læra að vera óbærilegir
og yfirgangssamir, í stuttu máli, að láta þá lesti
þróast, sem þeir ef til vill annars neyðast til
að bæla niður, af því að þeir eru vissir um að
þeir munu mæta mótspyrnu hjá öðrum mönnum,
en beita þeim við þá, sem samkvæmt stöðu
sinni eru skyldugir til, að þola þetta. - Opt
hefna þeir sín þá á ófarsælli konu fyrir ósjalfviljuga
þvingun, sem þeir hafa í einhverju atriði
verið neyddir til þess að leggja á sig.
Það dæmi og það uppeldi, sem tilfinningarnar
öðlast við það, að heimilislífið byggist á
hlutföllum, sem koma í bága við fyrstu grundvallarreglur
mannfélagsréttvísinnar, hlýtur samkvæmt
sjálfu eðli karlmannsins að hafa skaðleg
áhrif. Tjónið er svo mikið, að oss er naumast
unnt með núverandi reynslu vorri að ná svo
langt með ímyndunarafli voru, að vér getum
gert oss hugmynd um þau góðu umskipti, sem
mundu komast á, ef jafnaðarleysinu væri rýmt
burt. Það, sem uppeldi og menning gerir, til
þess að eyða áhrifunum af rétti hins sterkara á
lundernið og láta réttvísis-lögin bæta hann
upp, mun eigi ná lengra en til yfirborðsins, meðan
eigi er ráðið á vígi óvinarins. Frumregla
nútímahreifinga í siðafræði og stjórnfræði er sú,
að líferni mannsins og það eingöngu heimilar
virðingu, og að það sem mennirnir gera, ekki
hvað þeir eru, ræður því, hvort þeir komast í
álit, og einkum að tilverknaðurinn, ekki fæðingin,
er hið eina réttmæta skilyrði til að ná yfirráðum
og völdum. Ef engin mannleg vera hefði
neitt vald yfir annari fram yfir vissan tíma, þá
mundi mannfélagið ekki eins og nú neyta krapta
sinna til þess að glæða með annari hendinni þær tilhneigingar,
sem það verður að aptra með hinni
hendinni. Barninu mundi þá sannarlega, og það
í fyrsta skipti eptir það að mannkynið varð til
á jörðunni, verða í uppeldinu kenndur sá vegur,
sem það ætti að ganga, og þegar það eltist,
væri líkur til að það mundi eigi af honum víkja,
En meðan réttur hins sterkara til að ráða yfir
hinum minni máttar drottnar í sjálfu hjarta mannfélagsins,
þá mun tilraunin til þess að gera jafnrétti
hins minni máttar að frumreglu fyrir ytri
gerðum mannfélagsins ávallt verða örðug barátta,
því lögmál réttvísinnar, sem einnig er lögmál
kristninnar, mun þá aldrei ná innstu tilfinningum
mannlegra vera á vald sitt. Menn munu
sporna við því, en að ytra áliti beygja sig fyrir
því.
Annar ávinningur, sem vænta má að leiði
af því, ef konum er gefinn kostur á að neyta
hæfilegleika sinna á frjálsan hátt, með því að
setja þeim í sjálfsvald að velja lífsiðn sína og
opna þeim sama starfsvið, sömu iðgjöld og upphvatningar,
sem öðrum mannlegum verum, mun
verða sá, að tvöfalda fjölda þeirra andlegu hæfilegleika,
sem mannkynið hefur í þjónustu sinni.
Þar sem nú er ein mannleg vera, sem hefur gáfur
og köllun til þess að gera mannkyninu gagn
og starfa að almennum framförum, sem opinber
kennari eða rækjandi eitthvert pólitiskt eða mannfélagslegt
embætti, þar munu þá líkindi til að
verði tvær. Andlegar gáfur, hverrar tegundar
sem eru, eru nú sem stendur svo miklu minni
að vöxtunum til heldur en um er sótt; það er
svo mikil ekla á mannlegum verum, sem megna
að leysa frábærlega af hendi hvað eina það, sem
nokkra snilli útheimtir, að það tjón er mjög tilfinnanlegt,
sem heimurinn bíður við það, að
sneiða sig notkuninni af öðrum helmingi þeirra
hæfilegleika, er hann á til. Satt er það, að þessi
upphæð af anda-krapti eyðist ekki algerlega.
Miklu af honum er varið og mundi, hvernig sem
færi, verða varið til heimilisstjórnar og annara
hinna fáu starfa, sem konur eiga kosta á, og
hvað afganginn snertir, þá kemur hann í mörgum
tilfellum óbeinlínis að notum, þar sem er í
persónulegum áhrifum konu á karlmann. En
þessi kraptur kemur að notum að eins að nokkru
leyti og með undantekningum; yfirgripssvið hans
er mjög þröngt, og ef annars vegar á að draga
hann frá þeirri upphæð af nýjum kröptum, sem
heiminum mundi aukast við það, að leysa úr
dróma helming mannlegra vitsmuna, þá verður
hinsvegar að leggja við gagnið, sem af því
leiðir, að viðurkeppnin mundi knýja fram anda
mannsins, eða til þess að komast ljósar að orði,
af því að það mundi verða nauðsynlegt fyrir
hann, að vinna til hins æzta sess, áður en hann
næði í hann.
Þessi mikla aukning í andakrapti kynslóðarinnar
og í upphæð þeirri af vitsmunum, sem
hún mundi hafa yfir að ráða til þess að rækja
vel málefni sín, mundi að nokkru leyti fást við
betra og fullkomnara andlegt uppeldi kvenna,
sem þá mundi geta orðið alveg samferða uppeldi
karlmannanna og gera konur færar um að skilja
embættisstörf, stjórnfræði og vísindaleg viðfangsefni
í eins miklum mæli og karlmenn, er gegndu
sömu stöðu í mannfélaginu. Hinir fáu útvöldu
jafnt af báðum kynjum, sem hefðu gáfur eigi að
eins til þess að skilja, hvað aðrir hafa unnið eða
hugsað, heldur til þess sjálfir að hugsa eða afreka
eitthvað að mun, mundu þá í báðum kynjum
hæglega eiga kost á að mennta og glæða
hæfilegleika sína. En, hvað sem þessu líður,
þá mundi eingöngu tálmunarrofið í sjálfu sér
hafa hið mikilverðasta uppeldisvald. Einungis
það, að fá rýmt burt þeirri hugmynd, að öll
æðri viðfangsefni fyrir hugsun og framkvæmdir,
öll þau málefni, sem snerta almennar og eigi
að eins einstakra manna hugðir, að eins komi
karlmönnum við, svo menn eigi að stía konum
frá þeim, banna þeim beint að fást við flest
þeirra, þola með fályndi að þær fáist við hið
litla, sem þeim er liðið að gefa sig við — eingöngu
meðvitundin, sem konan mundi þá hafa
um að hún væri mannleg vera jafn-nýt og hver
annar, hefði réttmæta heimild til að velja braut
sína, væri þvinguð eða tilknúð af sömu ástæðum
sem hver annar til þess að hafa áhuga á
öllu, sem er áhugamál mannlegum verum, hefði
réttmæta heimild til þess að leggja fram sinn skerf
þegar er að gera um mannleg málefni, þar sem
einstaklings-skoðunin hefur nokkra þýðingu, hvort
sem hún nú æskti starfandi hlutdeildar í þeim
eður eigi, — þetta eingöngu mundi hafa í för
með sér geysimikla þróun á hæfilegleikum kvenna
og um leið opna tilfinningum þeirra stærra
sjónarsvið.
Auk þess sem vér mundum sjá hina vaxandi
upphæð af einstaklingsgáfum auka almenna velmegun
(og listhæfis-upphæðin er vissulega eigi
svo mikil, að vér getum verið án helmingsins
af því, sem náttúran framleiðir) þá mundu konurnar
fá fremur betri en beint meiri áhrif á almenna
heild mannlegrar trúar og tilfinninga.
Eg segi: fremur betri en meiri, því að konur
hafa ætíð haft mikil áhrif á ásigkomulag opinberrar
skoðunar eða hafa að minnsta kosti haft
það frá fyrstu sagnatímum. Áhrif mæðra á aðalseiginmyndum
barna þeirra og löngun ungra
manna til að vinna hylli ungra kvenna hafa á
öllum tímum verkað mjög á aðalseiginmyndunina
og valdið nokkrum af hinum merkustu framförum
menningarinnar. Þegar á tímum Hómers
er sneypa gagnvart hinum „síðblæjuðu Trójukonum“
viðurkennd voldug starfahvöt Hektori
hinum mikla. Siðleg áhrif kvenna hafa orðið
á tvennan hátt. Í fyrsta lagi hafa þau mýkt
siðina. Þeim, sem hættast hefur verið við að
láta stjórnast af grimmu ofurvaldi, þeir hafa náttúrlega
leitast við eins og þeir hafa getað að
takmarka umráðasvið þess og hægja frumhlaup
þess. Þeim, sem eigi var kennt að neyta vopna,
var samkvæmt eðli sínu kærara að útkljá misklíð
á allan annan hátt fremur en að berjast.
Að öllum jafnaði hafa þeir, sem þyngstum búsifjum
hafa sætt af síngirnislegum ástríðu-köstum,
verið áköfustu forvígismenn sérhvers siðalögmáls,
sem bauð ráð til þess að hafa taum á ástríðunni.
Konur hafa verið voldug verkfæri til
þess að koma víkingum frá Norðurlöndum til að
taka kristni, trú, sem er konum miklu hliðhollari,
en nokkur trú sem áður var. Það má segja,
að konur Aðalbjarts og Hlöðvers (Chlodwigs)
hafi orðið fyrstar til að snúa Engilsöxum og
Frökkum. Annað atriði, þar sem áhrif af
skoðun kvenna hafa verið ljós, er það, að þau
hafa verið hin öflugustu hvöt fyrir þá eiginlegleika
hjá karlmönnunum, sem konurnar sjálfar
samkvæmt uppeldi þeirra hafa eigi til að bera,
og þeim því var nauðsynlegt að finna hjá verndurum
þeirra. Hugprýði og hermannlegar dyggðir
yfir höfuð hafa á öllum tímum stórum verið
að þakka löngun þeirri, sem karlmenn hafa til
þess að vera dáðir af konum, og þessi frameggjun
nær langtum lengra en til þessa eina
flokks af frábærum eiginlegleikum, þar sem
fremsta skilyrði til þess að njóta aðdáunar og
hylli kvenna hefur ávallt verið það, að njóta
mikillar virðingar meðal karlmanna. Af sameiningu
þessara tvenns konar siðlegu áhrifa, sem
konur þannig höfðu á karlmenn, spratt upp riddarastefnan,
og var aðaleinkenni hennar, að sameina
æztu fyrirmynd hermannlegra eiginlegleika
hinum fjarskyldustu dyggðum, kurteisi, veglyndi
og sjálfsafneitun gagnvart öllum óherskáum
og varnarlausum flokkum, loks sérstök undirgefni
og lotning fyrir konum, því að þær voru
öðrum varnarlausum flokkum ólíkar, að því leyti
að þær höfðu vald til af frjálsum vilja að umbuna
þeim mönnum mikillega, sem lögðu sig
fram um að ná hylli þeirra í stað þess að þvinga
þær til undirgefni með ofbeldi. Jafnvel þótt
riddaraskapurinn stæði í rauninni langt að baki
því, sem hann var í hugmyndinni, enn meir en
verknaður stendur jafnaðarlega á baki hugmyndinni,
þá er hann þó eitthvert hið dýrmætasta
minningarmark í sögu kynslóðar vorrar og merkilegt
dæmi lagaðrar og skipulegrar tilraunar, er
algerlega óskipulegt og ringlað mannfélag gerði,
til þess að skapa og sýna í verkinu siðlega hugsjónarfyrirmynd,
sem stóð langtum ofar skilyrðum
og fyrirkomulagi mannfélagsins, var meir
að segja svo langt hafin yfir það, að hún, að
því er snerti aðalmark hennar, strandaði fullkomlega,
þótt hún yrði reyndar eigi öldungis arðlaus,
þar sem hún lét eptir sig mjög þekkjanlegt
og að mestu leyti mjög mikilsvert snið á
öllum hugmyndum og tilfinningum eptirlifandi
tíma.
Hin riddaralega hugsjónar-fyrirmynd er æzta
stig áhrifa þeirra, er tilfinningar kvenna hafa á
siðlega menntun mannkynsins, og ef konurnar
ættu framvegis að verða undirgefnar karlmönnum,
þá er það mjög illa farið, að riddara-fyrirmyndin
skuli vera horfin, því að hún eingöngu
gæti þá mýkt hin skaðlegu áhrif ásigkomulagsins.
En af breytingum þeim, sem urðu á hinu
almenna ástandi mannkynsins, leiddi það óumflýjanlega,
að allt öðruvísi hugsjónarfyrirmynd
yrði að koma í stað þeirrar á riddaratímunum.
Riddarastefnan var tilraun til að koma siðlegum
frumefnum inn í mannfélags-ásigkomulag, þar
sem allt, bæði illt og gott, var komið undir persónulegri
hreysti, undir mýkjandi áhrifum persónulegrar
nærgætni og veglyndis. Í nýrri tíma
mannfélagi ráða eigi einu sinni afrek einstakra
manna framar úrslitum styrjaldanna, heldur sameinaðar
aðgerðir fjöldans, og aðalsýsla mannfélagsins
er orðin vinna í stað styrjalda, verknaðarlíf
í stað hernaðarlífs. Nýrri tíma líf gerir að
vísu kröfur til veglyndis eins og gamla lífið, en
það er eigi lengur öldungis háð því; hin sanna
undirstaða hins andlega lífs á vorum tímum
hlýtur að vera réttvísi og hyggindi, virðing hvers
og eins fyrir annars réttindum og hæfilegleiki
hvers og eins til að sjá fyrir sjálfum sér. Riddaraskapurinn
lagði eigi neitt löglegt hapt á nein
þess konar rangindi, sem ríktu óhegnd í öllum
lögum mannfélagsins; hann lét sér nægja
að hvetja fáa menn, til þess að beita heldur
rétti en rangindum, með því að beina lofi og aðdáun
í þá átt, sem hann gerði. En styrkleikur
siðfræðinnar í hinu verulega lífi er fólginn í
hegningar-valdi, sem hún er vopnuð með, í afli
hennar til að fæla frá misgerðum. Öruggleiki
mannfélagsins getur eigi hvílt eingöngu á þeim
sóma, sem er því sameinaður að breyta rétt,
því, sú hvöt (til réttra athafna) er svo afar-magnlaus
hjá allflestum mönnum, og hefur alls engin
áhrif á marga. Hið nýja mannfélag er því vaxið,
að bæla niður rangindi hjá öllum meðlimum sínum,
með því að neyta hæfilega yfirburða-máttar
þess, sem menningin hefur veitt því, og getur
það þannig gert tilveruna bærilega hinum máttarminni
meðlimum sínum, sem eru eigi framar
varnarlausir, heldur verndaðir af lögunum, en
þarf eigi að hverfa til hinna riddaralegu tilfinninga
hjá þeim mönnum, sem eru í stöðu, þar
sem þeir geta beitt harðstjórn við aðra. Fegurð
og velsæmi hins riddaralega aðalseigins er
enn það sem það var; en réttindi hins máttarminna
og almenn velgengni hvílir nú á öruggari
og fastari grundvelli, eða réttara sagt: þannig
er því alstaðar varið nema í hjúskaparlífinu.
Nú sem stendur eru hin siðlegu áhrif kvenna
eigi síður veruleg, en þau sjást eigi framar eins
glögglega; þau samlagast að mestu leyti almennum
áhrifum opinberrar skoðunar. Bæði sökum
þeirrar sameignar í skoðunum, sem ástin veldur,
og sökum löngunar karlmanna til þess að vaxa
í augum kvenna, eru tilfinningar kvenna gæddar
miklu afli til þess að endurvekja það, sem
eptir er af hinni riddaralegu hugsjónar-fyrirmynd,
með því að glæða þann háleik í hugsunarhætti
og það göfuglynda hugarfar, sem er framhald
af munnmælum riddaratímanna. Þegar á þetta
er litið, stendur konan vissulega framar en karlmaðurinn,
hvað skyn á réttvísi snertir stendur
hún nokkuð á baki hans. Hvað snertir hlutföll
einstaklings-lífsins, má að öllum jafnaði segja,
að áhrif konunnar efli blíðari dyggðinnar og dragi
úr hinum strangari, jafnvel þótt þessa setningu
verði að takmarka með sérhverri nauðsynlegri
hliðsjón til hins sérkennilega mismunar. Í hinum
mikilvægustu stærri raunum, sem aðalseiginið
þarf að standast í hinum ýmsu hlutföllum
lífsins, t. d. í baráttunni milli hugðar og frumreglu,
þar er stefna kvenlegra áhrifa mjög samkembds
eðlis. Ef nú svo stendur á, að frumreglan
er ein af þeim fáu, sem hið trúfræðislega
og siðlega uppeldi þeirra hefur stranglega innrætt
þeim, þá eru þær voldugir bandamenn í
baráttunni fyrir hinum góða málstað, og menn
þeirra og synir knýjast þá opt af þeirra völdum
til athafna, þar sem þeir þurfa að láta á móti
sér, og mundu þeir aldrei hafa verið færir til
slíks, ef þeir hefðu eigi fengið þessa hvatningu.
En með því uppeldi, sem konur fá nú á tímum,
og í þeirri stöðu, sem þær eru, gilda hinar siðlegu
frumreglur, sem þær hafa tileinkað sér, að eins á
mjög þröngu og takmörkuðu svæði og eru í tilbót
yfirgnæfandi neikvæðar; þær banna vissar athafnir,
en þær skipta sér lítt af þeim almennu stefnum,
sem hugsanir og athafnir manna eiga að ganga
í. Eg er hræddur um að eg verði að viðurkenna,
að áhugaleysi í önnum lífsins og það, að helga alla
krapta marki, sem eigi hefur neinn sérstakan hagnað
fyrir heimilið í för með sér, eigi sjaldan hjálp
eður hvatningu að fagna hjá konum. Það er
reyndar að því leyti að eins lítil ásökun gagnvart
þeim, að þær letji þeirra fyrirtækja og dragi
kjark úr mönnum við þau, er þær hafa eigi lært
að skilja þýðingu þeirra, þegar þau líka draga
karlmenn burt frá þeim og hugðum heimilisins;
en afleiðingin er reyndar sú, að áhrif konunnar
eru allt annað en happasæl fyrir menn með pólitiskum
aðalseiginum.
Engu að síður hafa konur, síðan þær hafa
fengið lítið eitt stærra svigrúm til þess að beita
starfsafli sínu og síðan fleiri hafa í verkinu tekið
að fást við hluti, sem eigi snerta sifjalið eður
búsýslu; fengið nokkur áhrif á siðlegar hugsjónar-fyrirmyndir
hins opinbers lífs. Þeirra áhrifum
verður að miklu leyti að þakka tvö hin
ljósustu einkenni í lífi Evrópu á nýrri tímum:
viðbjóðinn á styrjöldum og mannástina. Tvö
ágæt einkenni. En þótt áhrif kvenna séu mjög
mikilsverð, þegar þau hvetja almennt til þessara
tilfinninga, þá eru þau þó — því fer ver — fullt
eins skaðleg eins og gagnleg hvað snertir stefnuna,
sem þau beina þeim (tilfinningunum) í einstökum
atriðum. Hvað snertir viðfangsefni mannástarinnar,
þá eru það tvö starfsvið, þar sem
konur mestmegnis vinna snúnings-tilraunir í trúarefnum
og velgerðasemi. Snúnings-sýki í trúarefnum
er innan heimilis að eins til að æsa trúarhatrið;
utan heimilis geysar hún í blindni að
einhverju marki, en þekkir eigi eða athugar eigi
hið skaðlega ólán, sem hún veldur með þeim
meðulum, sem hún neytir — óhappasælar afleiðingar
bæði hvað snertir trúarmarkið sjálft og
allt annað. — Hvað góðgerðaseminni viðvíkur,
þá er hún málefni, þar sem hin beinu áhrif á
þá, sem menn vilja liðsinna, og afleiðingarnar
af því, koma í fullkominn bága hvort við annað
Þetta leiðir af einfaldri ástæðu: Þar sem
uppeldi það, sem konum er veitt, snertir fremur
hjartað en skynsemina, og þar sem venja sú,
sem öll atvik lífs þeirra koma inn hjá þeim, er
sú, að taka til greina hin beinu áhrif á einstaklinganna
og ekki hin fjarlægu áhrif á flokka
af einstaklingum, þá eru þær að öllum jafnaði
eigi færar um, að sjá og lítt upp lagðar til að
viðurkenna, að nokkur sú mynd af góðgerðasemi
eður mannást, sem hinum samlíðandi
tilfinningum þeirra gezt að, geti þegar til alls
kemur haft ill áhrif. Hið sívaxandi ógrynni af
óhyggilegum og skammsýnum góðgerðum, sem
tekur umhyggjuna fyrir lífi manna frá þeim sjálfum
og losar þá við óþægilegar afleiðingar eigin
gerða þeirra, kollvarpar algerlega þeirri sjálfsvirðingu,
sjálfshjálp og sjálfsdrottnun, sem er
aðalskilyrðið bæði fyrir velgengi einstakra manna
og mannfélagsins. Öll þessi sóun á hjálp og
mannelsku-tilfinningum, sem gerir tjón en eigi
gagn, hefur geysimikið aukizt við tilstyrk kvenna
og mætt æsingum af þeirra völdum. Ekki er
það svo að skilja, að þetta sé yfirsjón, sem einmitt
er sennilegt að þær konur mundu gera sig
sekar í, er standa fyrir góðgerða-stofnunum. Það
vill þvert á móti stundum til, að konur, sem
stjórna opinberum góðgerða-stofnunum og hafa
vit á því, sem fyrir höndum er, og þekkja einkum
tilfinningar þeirra, sem þær hafa bein mök
við, og í því standa konur að jafnaði framar
en karlmenn — þá vill það til, að þær kannast
glöggt við hin spillandi áhrif þeirra ölmusugjafa
og þeirrar hjálpar, sem veitt er, og mundu
viðvíkjandi þessu atriði geta gefið mörgum ríkishagfræðing
nytsama lærdóma. En af konum,
sem að eins gefa peninga sína og sem eigi fá
séð augliti til auglitis þær afleiðingar, sem þær
eru orsök til, verður þess vænzt, að þær sjái afleiðingarnar
fyrir. Hvernig ætti kona, sem fædd
er við hin núverandi kjör kvenna og er ánægð
með þau, að geta metið gildi þess, að vera eigi
háður öðrum en sjálfum sér? Hún er sjálf öðrum
háð, hún hefur eigi lært sjálfræði að þekkja;
ákvörðun hennar er að taka við öllu af öðrum,
hvers vegna skyldi þá það, sem henni er
nógu gott, eigi vera nógu gott hinum fátæka?
Sá skilningur, sem hún hefur daglega á hinu
góða, er, að það sé velgerð, sem komi frá yfirmanni.
Hún gleymir, að hún er ekki frjáls, og
að hinir fátæku eru það; að, ef þeim er gefið
það sem þeir þurfa, án þess þeir hafi unnið til
þess, þá eru þeir eigi framar þvingaðir til að
afla sér þess; að sérhverri mannlegri veru verður
eigi veitt fyrirsjá af annari mannlegri veru,
en að það verður að vera einhver hvöt, sem
knýr sérhvern til að sjá fyrir sér sjálfum, og að
loks hin eina góðgerð, sem í raun réttri er velgerð
og ber vott um að hún sé það, er sú,
sem hjálpar fátæklingnum til að hjálpa sér sjálfur,
svo framarlega sem hann er líkamlega fær
um það. —
Þessar hugleiðingar sýna, hve miklum bótum
sú hlutdeild, sem konur hafa í því að skapa
opinbera skoðun, mundi taka við meir rýmkað
uppeldis-svið og við verklega sýslan með þau
efni, sem skoðun þeirra hefur áhrif á, sem æ meir
og meir mundi verða nauðsynleg afleiðing af
mannfélagslegu og pólitisku frelsi þeirra. En sú
endurbót, sem við lausnina mundi komast á þau
áhrif, sem hver kona hefur á sifjalið sitt, mundi
þó verða enn merkilegri.
Opt er það sagt, að í þeim stéttum, sem
liggja öndverðastar fyrir freistingum, sé það
einkum eiginkona og börn, sem hamli manninum
að víkja af vegi velsæmis og réttvísi, bæði
af beinum áhrifum konunnar og af umhyggju
fyrir komandi velgengni barnanna. Þessu getur
verið þannig varið og er eflaust þannig varið,
þegar um fremur þreklausa en illa menn er að
ræða, og þessi happasælu áhrif mundu geymast
og styrkjast við jafnaðarlögmál, þau eru ekki
komin undir ánauð kvenna, þau réna þvert á
mót við þann skort á virðingu, sem menn af
lægri stéttunum finna ávallt til í hjarta sínu
gagnvart þeim, sem lúta valdi þeirra. En komum
vér lengra upp eptir mannfélags-stiganum,
hittum vér fyrir fyrir oss alveg ólíka deild af
athafna-hvötum. Áhrif konunnar miða hér, að
svo miklu leyti sem unnt er, að því að koma í
veg fyrir, að maðurinn fari niður fyrir það almenna
miðlungsmal af virðingu, sem menn njóta
í landinu; en þau leitast eins mjög við að aptra
honum frá að komast upp fyrir það. Eiginkonan
er bandamaður hinnar algengu almenningsskoðunar.
Maður, sem kvongaður er konu, er stendur
honum á baki að hyggindum, hefur, þar sem
hún er, drjúgan hælhaldara, meir að segja það
sem verra er, þarf á mótspyrnu að sigrast, hve
nær sem hann finnur hjá sér hvöt til að gera
betur, en almenningsskoðunin heimtar. Það er
naumast unnt fyrir mann, sem er þannig fjötraður,
að ná neinum mikilleik í aðalseigin eður
athöfnum. Ef hann hefur aðrar skoðanir en
fjöldinn, ef hann eygir sannindi, sem fjöldinn
hefur enn eigi litið bjarmann af, eða ef hann
í hjarta sínu finnur til þeirra sanninda sem lifandi
sanninda, er aðrir að eins heiðra með vörunum,
og ef hann vill hegða sér samvizkusamlegar
en meginþorrinn gerir, þá á hann hinum
bágustu tálmunum að mæta í hjónabandinu, það
er að segja, ef hann er eigi einmitt svo lánsamur
að eiga konu, sem er jafnhátt hafin yfir almennan
miðlungsflöt og miðlungsþauf eins og
hann. —
Í fyrsta lagi verður hann nefnilega, ef svo
stendur á, ávallt að leggja í sölurnar eitthvað af
eigin hagsmunum, annaðhvort af hinni ytri stöðu
sinni í mannfélaginu eða af peninga-tekjum sínum,
verður jafnvel ef til vill að hætta sér í
bjargræðisskort. Þessi afsöl og hættur er hann
ef til vill fyrir sitt leyti fús til að stofna sér í;
en það kemur hik á hann við hugsunina um
að hann muni stofna sifjaliði sínu í slíkt. Og
sifjalið hans er í þessu atriði eiginkona hans og
dætur; því að hann vonar sífellt, að synir hans
muni hafa tilfinningar eins og hann, og að það,
sem hann getur án verið, muni þeir einnig geta
án verið af frjálsum vilja fyrir sama málstað.
En dætur hans — ráðahagur þeirra er undir því
kominn, og kona hans, — sem hvorki getur
aðhyllzt né skilið þau óskamál, sem hann afsalar
sér til að ná þessu, og sem ennfremur, ef
hún héldi að nokkuð ætti í sölurnar að leggja
fyrir þau, mundi ætla slíkt af hefðartrú og fyrir
hans sök eingöngu — kona hans, sem eigi
getur tekið þátt í ákafa hans eður samþykki
því, er samvizka hans veitir honum, en þar sem
hins vegar það, sem hann vill leggja í sölurnar,
er henni dýrmætast af öllu — mun þá eigi einmitt
hinn bezti og ósérdrægasti maður hika lengst
við, áður en hann lætur afleiðingarnar af valdi
sínu koma í koll henni? Ef það er eigi ytri
velmegun, en einungis mannvirðing, sem hætta
er búin, þá er sú byrði, sem hvílir á samvizku
hans og tilfinningum, allt um það mjög alvarleg.
Sá sem á konu og börn hefur sett broddborgaraskapnum
veð. Maðurinn getur sjálfur hafið
sig upp yfir hann eða fengið nægilega uppbót
(á honum) í dómum þeirra, sem hugsa eins og
hann. En konu sinni og þeim konum yfir höfuð,
sem honum eru tengdar, þeim hefur hann
enga uppbót að bjóða. Opt hefur konum verið
gefin að sök hin næstum óbreytanlega tilhneiging
þeirra til þess, að láta áhrif sín koma fram,
þar sem um það er að ræða að ná í metorð, og
hefur mönnum virzt það breyzklega merki og
barnaskapur; er það vissulega mjög ranglátt.
Mannfélagið gerir í hærri stéttunum líf kvenna
að stöðugri sjálfsoffrun; það heimtar að konan
bæli óaflátanlega niður náttúrlegar tilhneigingar,
og sem umbun fyrir það, sem opt mætti
kalla píslarvætti, veitir það henni eitt: virðinguna.
En sú virðing, sem gipt kona nýtur, er óaðgreinanlega
tengd virðingu mannsins, og eptir
að hún hefur keypt hana og borgað fullu verði,
sér hún sig nú svipta henni af ástæðu, en skilur
eigi hið þvingandi afl hennar. Hún hefur
lagt allt líf sitt í sölurnar til þess að öðlast
þessa mannvirðingu, og maðurinn vill eigi hennar
vegna vinna það til að hætta við heilaköst,
sérvizku draumóra, hlut, sem heimurinn viðurkennir
eigi eða tekur eigi tillit til, og sem heimurinn
eins og hún mun kalla vitleysu, ef ekki
verra.
Þessi klípa í vali sínu er tilfinnanlegust
fyrir þann flokk sannra verðleikamanna, sem
eigi eru þeim hæfilegleikum gæddir, að þeir séu
færir um að láta til sín taka meðal þeirra manna,
er aðhyllast skoðun þeirra, en byggja ætlun
sína á fastri sannfæringu, og finna í samvizku
sinni skyldu hjá sér til þess að vinna henni
með því að játa í heyranda hljóði það sem þeir
hyggja, og verja því tíma sínum, vinnu, og fé
til sérhvers málefnis, sem þessari hugmynd má
að gagni verða. Verst af öllu er þegar svo
stendur á, að slíkir menn heyra til flokki eða
stétt, sem í sjálfu sér hvorki veitir þeim né
meinar aðgöngu að því, sem skoðað er sem
beztur félagsskapur, þar sem aðgangur þeirra er
því undir því kominn, hvað menn hyggja um þá
sjálfa. Því að þá mun, hversu óaðfinnanleg
sem hegðun þeirra kann að vera, það, að vera
talinn framsögumaður meiningar eða pólitiskrar
skoðunar, sem þeim mönnum eru hvumleiðar, er
ráða mestu í félaginu, leiða til þess, að þeir eru
útiluktir frá félaginu; það bregzt eigi. Mörg
kona smjaðrar fyrir sjálfri sér með þeirri trú (í
níu af tíu tilfellum öldungis ranglega) að ekkert
annað hamli henni eða manni hennar að komast
í hinn bezta félagsskap staðarins eða héraðsins
— félagsskap, sem opinn stendur mörgum
kunningjum hennar af sömu stétt — en eingöngu
það, að maður hennar hafi frábrugðnar
trúarskoðanir, eða sé talinn fylgismaður hinna
lítilsvirtu stjórnarskoðana frelsismanna. Það er
það, heldur hún, sem hamlar því, að Georg
hennar nái í stöðu eða nái æðra embætti, hamlar
því, að Karólína fái góðan ráðahag, sem er
sök í því, að hún sjálf og maður hennar hafa
ekkert að segja og öðlast engin þau heiðursmerki,
sem þau, að því er hún fær séð, eru
eins vel að komin eins og sumir aðrir. Er það
þá furða að menn, þar sem þeir hafa slíkt aðhald
á hverju heimili, hvort sem það hefur augljós
áhrif, eður það er því öflugra, af því það
er eigi viðurkennt, að þeir þá að öllum jafnaði
láti lenda við það virðingar-miðlungsmál, sem
smátt og smátt verður hið helzta einkenni nýrri
tíma.
Þá er annar ókostur, og hvað hann snertir
er það tilvinnandi að kynna sér þær afleiðingar,
sem fram koma, eigi beint við útilokun konunnar
frá frelsi og menntun, heldur við þá djúpu
gjá, sem þessi útilokun skapar milli uppeldis og
aðalseigins konu og karlmanns. Ekkert getur
verið óhentugra þeirri sameiningu hugsana
og tilfinninga, sem á að vera fyrirmynd hjúskaparins.
Innileg sambúð milli tveggja mannlegra
vera, sem eru gersamlega ólíkar, er tómur
draumur. Ólíking getur verið tilfýsileg, en
líkingin er það, sem bindur, og það er að eins
í hlutfalli við gagnkvæma líkingu, að hjónin eru
fær um að skapa hvort annars farsæld. Meðan
konur eru eins ólíkar karlmönnum og þær eru
nú, þá er það lítil furða, að eigingjarnir menn
finni þörf hjá sér til þess að taka ótakmarkað
gerræðisvald í hendur til þess að geta kæft í
fæðingunni hina æfilöngu baráttu milli tilhneiginganna,
sem hlýtur að hefjast. Þegar mannlegar
verur eru eins ólíkar og mest má verða, þá
geta þær eigi haft neinar hugðir verulega sameiginlegar.
Mjög opt hafa hjón gersamlega ólíkar
hugmyndir um hinar æztu skyldur. Hvert
verulegt gildi hefur hjónaband, þar sem slíkur
meiningamunur ríkir? Og þó er þetta hvergi
óvanalegt, þar sem konan hefur nokkra alvöru
til að bera í aðalseigini sínu, það á sér meir að
segja jafnaðarlega stað í kaþólskum löndum, þar
sem hún í ágreiningum við bónda sinn nýtur
fylgis hjá hinum eina valdsmanni auk hans, sem
hann hefur kennt henni að beygja sig fyrir, nefnilega
prestinum. Í hugsunarleysis-bráðræði, eins
og títt er valdhöfum, er eigi eru vanir því að þeim
sé mótmælt, fara rithöfundar af mótmælendatrú
og frjálslyndir rithöfundar hörðum orðum um
áhrif klerka á konur, síður af því að þau séu ill,
en af því þau eru nýr óskeikulleiki, sem látinn
er mæta hinu óskeikula valdi karlmannsins og
spanar konuna til uppreisnar gegn því. Í Englandi
má stundum hitta líkan mismun, þegar oftrúar-kona
er gipt manni, sem hefur aðra lífsskoðun.
En að jafnaði firra menn sig þessari
ósamþykkis orsök með því að gera slíkt kríli
úr anda kvenna, að það þær hafi enga aðra ætlun
en hina almennu broddborgaráætlun og þá, sem
maður þeirra kennir þeim, að þær eigi að hafa.
Þótt ekki eigi sér stað neinn djúptækur
meiningamunur, getur misjafn smekkur eingöngu
verið nægilegur til þess að draga úr farsæld hjúskaparins.
Það getur ef til vill vakið ástarhug
hjá manninum (til konunnar), en það leiðir eigi
til hjúskapar-sælu, að gera sem mestan þann
mismun, sem af náttúrunni á sér stað, með fullkomlega
ólíku uppeldi. Ef hjónin eru menntaðar
og heiðarlegar mannlegar verur, leyfa þau
hvort öðru að hafa misjafnan smekk, en er umburðarlyndi
hvort við annað það sem menn þrá,
þegar menn ganga í hjúskap? Þessar ólíku tilhneigingar
munu að sjálfsögðu, ef ást og skyldutilfinning
heldur þeim eigi í skefjum, gera óskir
hjónanna hvað snertir öll heimilisefni, sem
fyrir koma, gersamlega ólíkar. Hvílíkur munur
hlýtur þá eigi að vera á því félagi manna, sem
hvort hjónanna um sig vill helzt umgangast og
sjá hjá sér. Hvort þeirra fyrir sig mun óska
sér samvistarfólks, sem hefur sama smekk og
hann eða hún; þá, sem öðru gezt að, mun hitt
ekkert hirða um eður hreint og beint þykja þeir
hvumleiðir; og þó getur enginn komið til annars
svo hann komi eigi til hins, þar sem hjón
lifa eigi nú á tímum sitt á hvoru lopti eða taka
á móti öldungis ólíkum heimsóknarmönnum eins
og á tímum Loðvíks 15. Það getur þá eigi
heldur hjá því farið, að þau hafi ólíkar óskir
hvað snertir uppeldi barnanna; bæði munu þau
óska þess, að sjá hinar sérkennilegu tilhneigingar
og tilfinningar koma aptur fram hjá börnum
sínum, og þá er opt annaðhvort gerður samningur,
og leiðir af honum hálf fullnaðargerð fyrir bæði,
eða húsfreyja verður að slaka til — opt með
trega; og með eða mót vilja hennar verða áhrif
hennar eptir það til þess að hnekkja áformum
manns hennar.
Sú ímyndun mundi vissulega vera mjög
heimskuleg, að þessi munur á tilfinningu og tilhneigingu
eigi sér eingöngu stað, af því að konur
fá annað uppeldi en karlmenn, og eigi mundi
verða munur á smekk, hvernig sem á stæði. En
það er eigi farið út fyrir rétt takmörk, þótt sagt
sé, að ástand það, sem lýst hefur verið, fari
geysimikið versnandi og verði næstum óhjákvæmilegt
við uppeldið. Meðan konur eru upp aldar
eins og nú eru þær, getur maður og kona örsjaldan
fundið hvort hjá öðru verulega samhljóðun
í smekk og óskum, þegar um málefni daglegs
lífs er að ræða. Þau hljóta venjulega að gefast
upp við þetta og sleppa tilkalli til að finna hjá
þeim, sem þau eru nánast tengd, þá samhljóðun,
það, að vilja og vilja eigi hið sama, sem er
hið eina band verulegrar samvistar. Eða ef
maðurinn er svo lánsamur að öðlast þetta, þá
verður það með því móti að velja svo auðvirðilega
konu, að hún yfir höfuð hefur engan vilja,
og er jafnbúin til eins sem annars, svo framarlega
sem hann segir henni að það sé rétt.
Þó getur mönnum skjátlazt jafnvel í þessum
reikningi, heimskan og veikleikinn er eigi
ávallt trygging fyrir undirgefni, sem menn vænta
með svo miklu trúnaðartrausti. Og jafnvel
þótt svo væri, er þetta þá hugsjónar-fyrirmynd
hjúskaparins? Hvað græðir maðurinn, þegar svona
er ástatt, við hjónabandið annað en ráðskonu,
fóstru handa börnum sínum eða frillu? Þegar hins
vegar hvort hjónanna um sig, í stað þess að
vera ekkert, er eitthvað, þegar þau unna hvort
öðru og eru eigi allt of ólík að upphafi, þá
vekur hin stöðuga hlutdeild í sömu verkefnum,
örvuð af ástinni, leynda hæfilegleika, sem hvort
þeirra hefur til að bera til að hafa áhuga á þeim
hlutum, sem frá upphafi voru að eins áhugamál
annars þeirra, og veldur það þannig smátt og
smátt því, að hvort gerir annars tilhneigingar og
aðalseigin að sínu eigin, að nokkru leyti við það,
að hvottveggja venst við að beygja sig, án þess
það viti af, og að nokkru leyti og fremur við
það, að eðli þeirra beggja auðgast verulega, þar
sem annað bætir viti og hæfilegleikum hins við
sitt eigið. Þetta vill jafnvel opt til milli tveggja
vina af sama kyni, sem eru mikið saman í daglega
lífinu, og það mundi vera almennt, ef eigi hið
algengasta í hjúskapnum, ef eigi hið ger-ólíka uppeldi
karla og kvenna gerði það næstum ómögulegt
að gera samband, þar sem maður og kona eiga
verulega saman. Ef nú einu sinni væri ráðin
bót á meini þessu, mundi, hver munur, sem eptir
yrði á mæti og smekk einstaklinganna, (að
minnsta kosti sem almenn regla) ríkja fullkomin
eindrægni og samhljóðun hvað snertir hin
miklu viðfangsefni lífsins. Þegar bæði hjónin
hafa jafnan áhuga á stórum óskamálum og eru
hvort annars hjálp og hvatning í öllu, sem viðvíkur
þeim, þá munu hin minni verkefnin, þar
sem smekkurinn er ólíkur, alls eigi vera svo áríðandi
fyrir þau, og þar mun þá vera varanleg
undirstaða fastrar vináttu, og mun það fremur
nokkru öðru valda því, að hvort hjónanna um
sig hefur meiri ánægju af að gleðja hitt, en að
gleðja sig sjálft. —
Hingað til hef eg að eins skoðað þá rýrnun
á ánægju og gæðum hjúskaparins, sem er
afleiðing af mismuninum einum milli hjóna; en
hættan er enn meiri þegar ólíkingin er undirlæging.
Ólíkingin ein, þegar að eins er átt við
mismun á góðum eiginlegleikum, er fremur hvöt
til þess að hvort bæti annað, heldur en hömlur
gæfunni; þegar bæði keppa hvort við annað,
hvort um sig þráir og leitast við að öðlast hina
einkennilegu eiginlegleika hins, þá leiðir eigi af
mismuninum ólíking í hugðum, heldur vaxandi
líking í þeim og það, að þau fá enn meiri mætur
hvort á öðru. En þegar annað stendur hinu
langtum neðar að andlegum hæfilegleikum og
að menntun og leitast eigi kappsamlega við með
hjálp hins að komast eins hátt og það, þá draga
gervöll áhrif sambandsins hreint og beint úr því
hjónanna, sem yfirburðina hefur, og eru enn
meiri brögð að því í þolanlega farsælum búskap
en ófarsælum. Þess mun eigi óhegnt, er sá sem
andlega yfirburði hefur lykur sig inni með undirtyllu
sinni og gerir þessa undirtyllu að hinum
útvalda og nátengdasta samvistarmannni sínum,
meira að segja, að alúðarvini sínum. Sérhvert
félag, sem eigi veitir þroska, veldur hnignun, og
því meiri, því þrengra og nátengdara sem það
er. Jafnvel verulega hágáfuðum manni fer næstum
ávallt að hnigna, þegar hann er sífellt fyrstur
í sínum hóp, og þannig er þeim manni ávallt
farið, sem á konu, er undir honum stendur. Meðan
ánægja hans með sjálfan sig annars vegar fer
stöðugt vaxandi, þá fer hann hins vegar, án þess
hann viti sjálfur af, að hafa þær tilfinningar og
líta á hlutina með þeim hætti, sem eiginlegt er
lítilsigldari og takmarkaðri sál en hans eigin.
Þetta mein er hinu fyrnefnda ólíkt að því leyti,
að það fer í vöxt, æ meir og meir. Dagleg
samvist milli karlmanna og eiginkvenna þeirra er
miklu nánari nú á tímum, en hún hefur nokkru
sinni áður verið. Líf karlmanna er nú fremur
heimalíf. Fyrrum leituðu þeir skemmtana sinna
og ljúflingsstarfa hjá karlmönnum og í karlmannahóp;
eiginkonum sínum gáfu þeir að eins
brot úr lífi sínu. Nú sem stendur hefur maðurinn
hallazt meir að heimili sínu og heimilisfólki,
bæði hvað snertir heimilis-skemmtanir hans og
skemmtanir í kunningjahóp; er það að þakka
framförum menningarinnar og óvild almenningsálitsins
gegn klúrum skemmtunum og ölteiti, sem
fyrrum var einkaathöfn manna í frítímum þeirra,
sameinuðum glæddum tilfinningum fyrir skyldum
þeim, sem tengja manninn eiginkonu sinni;
— en umbætur þær, sem orðið hafa á uppeldi
kvenna, hafa verið þess kyns og á því stigi, að
þær hafa að eins í einstökum atriðum gert þær
færar um, að gera manni þeirra sambúðina uppbyggilega
í andlegu tilliti, en hafa í flestum atriðum
látið konurnar standa fyrir neðan hann
og að baki hans, svo að þær áttu eigi uppreisnarvon.
Löngun hans eptir andlegri vísbendingu
og andlegum félagsskap fær að jafnaði
enga aðra fullnæging en þá, sem hann hefur
af sambúð, þar sem hann lærir eigi neitt.
Sambúð, sem engan þroska né upphvatning veitir,
kemur í stað þess, sem hann annars hefði verið
neyddur til að leita: samvistar við jafningja
sína í hæfilegleikum og félaga sína í eptirleitun
hins æðra. Vér sjáum því, sem og almennt er
viðurkennt, að ungir menn, sem virzt hafa mjög
vænlegir, hættu að taka framförum, undir eins
og þeir voru kvæntir, og þegar þeir tóku eigi
framförum, hlaut þeim að sjálfsögðu að hnigna.
Ef konan knýr eigi mann sinn áfram, þá hamlar
hún ávallt viðleitni hans. Hann hættir að hirða
um það, sem hún hirðir eigi um; hann þráir eigi
framar og þolir eigi að lokum, meira að segja
forðast félagsskap við þá menn, er hann fyrrum
átti með sameiginlegar tilhneigingar; er hann nú
hræddur um, að þeir muni úthúða sér fyrir
það, að hann hefur yfirgefið þá, engir æðri hæfilegleikar
hans, hvorki andans né hjartans hæfilegleikar,
vekjast framar til aðgerða. Þegar nú
þessi breyting sameinast nýjum síngirnis-hugðum,
sem sitjaliðið skapar, er hann að fáum árum
liðnum eigi ólíkur þeim, sem aldrei hafa þurft
annari ósk að fullnægja en auðvirðilegri hégómagirni,
sameinaðri mauraelsku. —
Hvað hjúskapur mundi verða milli tveggja
mannlegra vera með þroskuðum hæfilegleikum,
með sömu skoðunum, sama áformi, er væru hvort
annars jafningjar, og jöfn eins og bezt mætti
vera, með skyldleika í náttúrugáfum og hæfilegleikum,
þannig, að hvort stæði öðru ofar í einstökum
atriðum — svo að hvort um sig gæti
notið þeirrar ánægju að líta upp til hins og
stjórna og láta sér stjórna til skiptis á framfaraveginum,
— hvað slíkur hjúskapur mundi vera,
því ætla eg eigi að reyna að lýsa hér. Þeir,
sem geta skilið það, þurfa eigi neinnar lýsingar
við; þeim, sem eigi geta það, mun virðast það
draumur úr sveimhuga. En með hinni föstustu
sannfæringu held eg því fram, að þetta og eingöngu
þetta er hugsjónar fyrirmynd hjónabandsins,
og að sérhver meining, venja, niðurröðun,
sem er meðmælt öðrum skilningi á þessu, eða
beinir þeim hugmyndum og þeirri viðleitni, sem
standa í sameiningu við hjónabandið, í aðra
stefnu, hún er, hverri viðbáru sem hún tildrar
utan á sig, leifar af upphaflegu siðleysi. Hin
siðferðislega endurfæðing mannkynsins mun eigi
í raungerðinni byrja fyr en þeirri mannfélagsniðurröðun,
sem liggur til grundvallar fyrir öllum
hinum, er skipað undir yfirráð jafnrar réttvísi,
og fyr en mannlegar verur læra að auðsýna
hina hlýjustu ást þeim, sem í réttindum og menntun
er jafningi þeirra. —
Þeir velgerningar, sem reynzt hefur allt að
þessu atriði í röksemdaleiðslunni, að heimurinn
mundi öðlazt við það, að hætta að skoða kynið
sem ástæðu til synjunar frá forréttindum og
sem undirgefnis-merki, voru fremur mannfélagslegir
en einstaklegir; þeir voru fólgnir í viðbót
við hina almennu innstæðu af hugsunar- og starfsafli
og í umbótum hinna almennu skilyrða fyrir
sameiningu karlmanna og kvenmanna. En
það mundi vera: að vanmeta þessar framfarir,
ef menn létu hjá líða að tala um hinn beinasta
hagnað af öllum hagnaði, hin óumræðilega ávinning
fyrir einstaklings-gæfuna, sem slíkt mundi
vera fyrir hina frelsuðu helft mannkynsins, þann
mun, sem mundi vera á lífi, er lýtur annars
vilja, og lífi, er nýtur skynsamlegs frelsis. Næst
hinum fyrstu nauðsynjum, fæði og klæði, er
frelsið fyrsta og sterkasta krafa manneðlisins.
Meðan mannlegar verur hafa engin lögleg réttindi,
æskja þær lagalauss frelsis. Þegar þær hafa
lært að skilja, hvað skylda og skynsemi hefur
að þýða, verða þær meir og meir hneigðar til
þess, að sýna ástúðlega og hyggilega nærgætni,
þótt þær neyti frelsis síns; en þær æskja eigi
minna frelsis eptir en áður; þær verða eigi fúsari
til að láta vilja annara framflytja og þýða
skyldu og skynsemi. Þvert á móti, þau félög,
þar sem skynsemin hefur verið á mesta þroskastigi,
og þar sem hugmyndin um félagsskylduna
hefur verið voldugust, það eru þau, sem öflugast
hafa haldið fram athafna-frelsi einstaklingsins,
— frelsi fyrir hvern til þess að stjórna athæfi
sínu sjálfur með þeirri tilfinningu, sem hann
hefur af hvað skylda er og með þeim lögum og
mannfélagsreglum, sem eigin samvizka hans getur
verið meðmælt.
Til þess að meta rétt, hvað persónulegt
sjálfstæði hefur að þýða fyrir hamingjuna, þurfum
vér eigi annað en að íhuga, hvaða þýðingu hún
samkvæmt eigin ætlun vorri hefur fyrir hamingju
vora. Viðvíkjandi engu eru dómarir misjafnari,
eptir því hvort maðurinn dæmir gildi þess
fyrir sjálfan hann eða hann dæmir gildi þess
fyrir aðra. Þegar hann heyrir aðra barma sér
yfir því, að þeim hafi eigi verið gefið frelsi til
athafna, að eiginn vilji þeirra hafi eigi nægileg
áhrif á líferni þeirra og kjör, þá er honum gjarnt til
að segja: hverja þýðingu hafa þessar harmatölur?
hvert beint tjón bíða þessir menn? að hverju
leyti ætla þeir að hugðum þeirra sé eigi sinnt?
og ef þeim tekst eigi að svara þessum spurningum
neinu því, sem honum virðist gefa nægt
tilefni til umkvartana, skellir hann skolleyrunum
við öllu og telur umkvartanir þessar sprottnar
af hugringlaðri harmatölusýki, sem engin skynsamleg
tilslökun geti fullnægt. En hann dæmir
á allt annan hátt, þegar hann á að dæma í
sinni eigin sök. Þótt honum sé fenginn fjárráðamaður,
sem gætir hugða hans öldungis óaðfinnanlega,
þá mun hann þó eigi láta sér nægja
það; þá mun honum virðast persónuleg útilokun
sín frá úrskurðarvaldinu hin mesta móðgun,
sem verða má, og þykja hún svo óleyfileg, að
hann ætlar það jafnvel óþarft, að leggja sig
niður við það að sýna fram á, að umsjónin sé
slæm. Þannig er því einnig varið með þjóðirnar.
Hvaða borgari í frjálsu landi mundi nokkru
sinni vilja líta við nokkru tilboði um góða og
duglega stjórn, ef hann ætti að borga það
með frelsi sínu, þótt hann gæti trúað því, að
góð og öflug stjórn gæti átt sér stað hjá þjóð,
sem væri stjórnað af öðrum vilja en hennar eigin,
mundi þó ávallt meðvitundin um að skapa sjálfur
kjör sín á eigin ábyrgð vera nægileg í hans
augum til að vega á móti miklum rustaskap og
ófullkomleika í einstökum atriðum í frjálsu stjórnarfyrirkomulagi.
Fullviss má hann vera þess,
að það sem hann finnur viðvíkjandi þessu atriði,
það finna konur jafnt. Hvað sem sagt hefur
verið eða ritað frá dögum Heródóts fram á vora
tíma um bætandi áhrif frjálsrar stjórnar, um
þann vöxt og viðgang, sem allir hæfilegleikar
fá við þau, um meiri og æðri óskamál, sem
þau setja hugsun og tilfinningu, um óeigingjarnari
allsherjaranda og opnara auga fyrir skyldunni,
sem þau valda, um meira meðalhæðarstig,
sem einstaklingurinn kemst á af hennar völdum
bæði sem siðleg og andleg vera og mannfélagslimur
— hvert einasta orð af öllu þessu er jafnmikill
sannleikur um kvenmenn sem karlmenn.
Er allt þetta eigi merkir þættir úr einstaklingsauðnunni.
Munum eptir hvers vér karlmenn
sjálfir fundum til, þegar vér komumst af bernskuskeiðinu,
undan því fjárhaldi og þeirri umsjá,
sem að sönnu kærir og ástúðlegir foreldrar höfðu
yfir oss, og tókum allt í einu á oss ábyrgð
manndómsaldursins. Þótti oss ekki sem miklum
þunga væri létt af oss, eins og leyst væru af
oss hamlandi bönd, jafnvel þótt þau væru eigi
á annan hátt sár? Fannst oss eigi að vér vera
hálfu meirlifandi, hálfu meiri menn en áður? Ímynda
menn sér, að konur hafi eigi neina af þessum
tilfinningum? En það er átakanlegt raunhæfi,
að fullnæging og skerðing persónulegs stolts,
jafnvel þótt það sé flestum karlmönnum fyrir
öllu, þegar þeir eiga sjálfir hlut að máli, þá er
það lítils metið, þegar um aðra er að ræða og
kemur síður til álita sem orsök eða nægileg athafnahvöt
en nokkur önnur tilfinning, sem mannlegri
veru er eðlileg. Ef til vill er ástæðan til þessa sú, að
karlmenn, þegar um eigin málefni þeirra er að ræða,
skreyta þetta stolt með nöfnum á svo mörgum
öðrum eiginlegleikum, að þeir eru sér sjaldan misvitandi,
hve öflug áhrif þessi saðning og skerðing
hefur á líf þeirra. En vér getum sagt oss sjálfum
að þessi áhrif eru eigi yfirgripsminni eða
eða óöflugri á líf kvenmanna. Konum er kennt
að bæla niður sjálfstilfinninguna í þær stefnur,
sem hún vill taka, eptir því sem henni er eðlilegast
og hollast, en kjarninn verður eptir, tilfinningin
fær að eins aðra ytri mynd. Starfsöm
og þrekmikil sál mun, sé henni synjað um frelsi,
reyna að ná í völd; sé hún svipt ráðum yfir
sjálfri sér, mun hún halda fram sérkennileik sínum
með því að reyna að ráða yfir öðrum. Að
vilja eigi láta það eptir mannlegum verum að
hafa neina eigin tilveru, en láta þær eingöngu vera
öðrum háðar, það er að gefa þeim allt of mikla
upphvatningu til að láta aðra gagnast áformum
þeirra. Þar sem menn geta eigi gert sér
von um frelsi, en ef til vill um völd, verða
völdin það, sem mannleg vera þráir mest. Þeim,
sem eigi eru leyfð óbrjáluð ráð yfir eigin líferni
sínu, þeir munu, hvar sem þeir koma því við, leita
fullnaðar með því að sletta sér fram í annara
hegðun í eigingirnis-skyni. Af ófrelsinu kemur
einnig fýsn kvenna til þess að vera fríðar,
halda sér til og láta bera á sér; og af þessu
spretta öll þau mein, sem vér sjáum breiðast
út í mynd skaðlegs óhófs og mannfélags ósiðsemi.
Ástin til valda og ástin til frelsis eiga
eilífa baráttu hvor við aðra. Þar sem minnst
er frelsið, þar mun valdfýknin vera ofsalegust
og samvizkulausust. Löngunin til valda yfir öðrum
getur fyrst hætt að hafa spillandi áhrif á
mannkynið í för með sér, þegar sérhver mannleg
vera getur fylgt fram hugðum sínum og
þarf þó eigi að hripsa til sín völd, það er að
segja, þegar virðingin fyrir því frelsi, sem sérhver
hefur í eigin málefnum er orðin að fastri
og algildri frumreglu. —
En það er eigi að eins með tilfinningunni fyrir
persónulegum verðleikum, að frjáls ráð yfir
hæfilegleikum manna og frjáls notkun þeirra
verður farsældar-uppspretta, og það að vera rígbundinn
við notkun þeirra verður óláns-uppspretta
fyrir allar mannlegar verur, og eigi sízt fyrir konur.
En næst sjúkdómi, bágindum og afbrotum
er ekkert, sem er jafn-skaðvænlegt farsæld lífsins,
eins og að fá eigi maklega svalað þörfinni
til starfa. Þær konur, sem hafa fyrir sifjaliði
að sjá, hafa meðan umhyggjan fyrir því hvílir á
þeim, þessa svölun, og er það þeim að jafnaði
nóg. En hver úrræði eru hinum dagvaxandi
kvennafjölda veitt, er eigi hefur neitt hentugt
tækifæri til að rækja þá köllun, sem menn í
skopi kalla hina sérstöku köllun kvenna? Hver
úrræði eru fyrir konu, sem misst hefur börn sín;
annaðhvort eru þau dáin, eða búa fjarri henni
eða eru fullorðin, hafa gipzt og sjálf stofnað sér
heimili? Yfrið mörg eru þeirra manna dæmi,
sem eptir starfsamt líf draga sig út úr með eigur,
sem þeir vonast eptir að geta lifað rósömu
lífi með, en þar sem þeir eru eigi færir um að
geta nýjar hugðir, þá fá þeir eigi annað við lífernisbreytinguna
en leiðindi og hugarvíl, og
deyja snemma. Og þó íhugar enginn, að lík örlög
bíða svo margra maklegra og sjálfsfórnandi
kvenna, — eptir að þær hafa goldið mannfélaginu
skuld þeirra, sem svo er kölluð, eptir að
hafa óaðfinnanlega alið upp börn sín, eptir að
hafa staðið fyrir búsýslunni, eins lengi og þær
þurftu heimili að stjórna — þá missa þær einu
sýsluna, sem þær bera skyn á, þörf þeirra til
starfa hefur enn eigi rýrnað, en þær þurfa ekki
á henni að halda, nema því að eins að dóttir
eða tengdadóttir sé fús að láta þeim eitthvað
eptir af stöðu sinni og fá þeim sömu sýslu hjá
yngra sifjaliðinu. Vissulega er það hart hlutskipti
í ellinni fyrir þá konu, sem hefur maklega
fullnægt þeirri einu mannfélagsskyldu sinni,
sem svo er kölluð, eins lengi og henni var
þess unnt. Þessar konur og þær, sem skylda
þessi hefur alls ekki legið á, og sem að mestu
leyti veslast upp alla æfi með meðvitundinni um
kyrktar tilhneigingar og köllun og um lamaðan
starfskrapt hafa einskis annars trausts að leita
en þess, sem fólgið er í trú og góðgerðasemi.
En trú þeirra, sem byggð getur verið á tilfinningunni
og komið fram í kirkjurækni, getur eigi
orðið nein trú verkanna, nema einungis að því
leyti sem hún kemur fram í góðgerðasemi. Til
góðgerðasemi eru reyndar margar konur dásamlega
fallnar, en til að gera gagn með henni,
eða þótt eigi sé til meira mælzt, en að gera
eigi tjón með henni, til þess útheimtist uppeldi
hjá góðum umsjónarmanni, marghliða undirbúningur,
þekking og hugsunarþrek. Það eru fá
umsjónarembætti stjórnar, sem sá þætti óhæfur
til, sem sýnt hefði, að hann væri fær um að
beita góðgerðasemi á gagnsamlegan hátt. Í þessu
sem öðru tilliti (einkum hvað snertir uppeldi
barnanna) geta konur eigi svo að vel megi fara
gegnt þeim skyldum, sem þeim eru faldar, nema
þær fái þá menntun, að þær geti hæglega tekizt
störf á hendur, sem þeim nú er synjað um til
mikils tjóns fyrir mannkynið. Og hér vil eg
leyfa mér að minnast á, á hve einkennilegan
hátt þeir menn að jafnaði skýra málið um lögskylda
útilokun kvenna, sem auðveldara þykir
að útmála það hlægilega, sem þeir geta eigi
þolað, en að svara ástæðum þeim, sem mæla
með því. Þegar þeim er sagt, að hinir praktisku
hæfilegleikar kvenna og hyggilegu ráð muni
einhverntíma koma að góðu haldi í ríkismálefnum,
þá trana þessir háðfuglar fram heiminum til
athlægis þingi eða ráðaneyti, sem í séu stúlkubörn,
ekki tvítug eða ungar konur tuttugu og
tveggja eða þriggja ára, sem séu fluttar umsvifalaust,
eins og þær koma fyrir, úr baðstofunni á
neðri málstofuna. Þeir gleyma því, að öllum jafnaðarlega
eru eigi svo ungir menn kosnir til þings
eða látnir hafa á hendi neitt pólitiskt embætti,
sem hefur ábyrgð í för með sér. Heilbrigð skynsemi
mundi fræða þá um, að væru slík áríðandi
störf falin konum á hendur, myndu þau vera
fengin slíkum konum, sem eigi fyndu hjá sér
neina sérstaka köllun til hjúskaparlífsins, eða kysu
heldur að neyta öðruvísi hæfilegleika sinna (eins
og margar konur nú þegar meta eitthvert af hinum
fáu heiðarlegu störfum, sem þær eiga aðgang
að, meir en hjónabandið), en hefðu varið
beztu árum æsku sinnar til að leitast við að gera
sig hæfar til þeirrar stöðu sem þær óskuðu að
ná, eða það mundu ef til vill vera ekkjur eða
eiginkonur milli fertugs og fimmtugs, sem eptir
hæfilega undirbúnings-þekkingu mundu reyna að
neyta í stærri stíl þekkingar sinnar á lífinu, og
þeirrar leikni í stjórn og niðurröðun, sem þær
hefðu öðlazt heima. Það er ekkert land í
Norðurálfu, þar sem hinir nýtustu menn hafa
eigi iðulega reynt og metið mjög mikils ráð
og hjálp hyggnra og reyndra hefðarkvenna,
og það bæði í einstökum og opinberum efnum;
og það eru til ýmiskonar mikilsverð opinber
umsjónar-embætti, sem fáir menn eru
fallnir til að gegna eins vel og slíkar konur;
til þess tel eg meðal annars umsjónina með útgjöldum
í öllum einstökum atriðum þeirra. Það,
sem vér erum nú að ræða um, er samt eigi þörf
sú, sem mannfélagið hefur fyrir þjónustu kvenna
í ríkismálum, heldur er það hið daufa og dýrðarlausa
líf, sem það dæmir þær svo opt til, þar
sem það bannar þeim að neyta hins verklega
atgerfis, sem margar þeirra eru sér meðvitandi,
á stærra svæði en því, sem aldrei hefur staðið
opið sumum þeirra, og stendur eigi framar opið
öðrum. Ef nokkuð er lífsskilyrði fyrir farsæld
kynslóðarinnar, þá er það að hver einstök mannleg
vera hafi ánægju af daglegu starfi sínu.
Þetta skilyrði fyrir farsælu lífi er mjög ónógt
tryggt eða fullkomlega meinað miklum hávaða
mannkynsins, og af vöntun á þessu skilyrði er
margt mannslífið, sem virðist hafa öll farsældarskilyrði,
að eins leynilegt þrotabú. — En ef
hlutföll, sem mannfélagið hefur enn eigi þrek
til að bera ofurliða, gera opt nú á tímum slík
þrotabú óhjákvæmileg, þarf þó mannfélagið sjálft
eigi að vera þeirra valdandi. Óskynsamir foreldrar,
reynsluleysi unglinga, vöntun á tækifæri
til þess að fara eptir náttúrlegri köllun sinni,
atvika-öfugstreymi, sem knýr menn inn á veg,
sem menn hafa enga löngun til að ganga, dæmir
fjölda mannlegra vera til þess að eyða lífi
sinu til starfa, sem þær vinna illa og utan við
sig, en hins vegar eru önnur störf, sem þær
mundu gera fúslega og vel. En á konur er
þessari bölvun neytt af núgildandi löggjöf og
venjum, sem hafa sama mátt og lög, Það sem
liturinn, kynið, trúbrögðin eru í óuppfræddu
mannfélagi, eða þjóðernið fyrir nokkra menn, ef
um sigurvinning er að ræða, það er kynið fyrir
allt kvenfólk, ótakmörkuð orsök til útilokunar
frá næstum öllum heiðarlegum störfum, nema
annaðhvort þeim störfum, sem aðrir geta eigi
unnið, eða þeim störfum, sem þessir aðrir telja
sér eigi samboðin. Þær þjáningar, sem þess
eðlis orsakir koma til leiðar, mæta að jafnaði
svo lítilli meðlíðan, að að eins fáar mannlegar
verur þekkja þá feikna ófarsæld, sem þegar nú
á tímum sprettur af tilfinningunni fyrir að hafa
glatað lífi sínu. En tilfellin munu verða enn
tíðari, því meiri misjöfnuð sem vaxandi menntun
gerir á hugmyndum og atgerfi kvenna annars
vegar og takmarki því, sem mannfélagið leyfir
aðgerðalöngun þeirra að keppa að hins vegar.
Þegar vér lítum á hið beina mein, sem
leiðir af því ósjálfræði og þeirri útilokun sem lendir
á helming mannkynsins, í fyrsta lagi við að verða
af hinni mest fjörgandi og svalandi tegund af
gleði, og í öðru lagi við þá þreytu, hugarvíl og
megnu óánægju með lífið og leiða á því, sem
svo opt kemur í stað hennar, þá finnum vér,
að af öllu því, sem mannlegar verur eru nauðbeygðar
til að gera til þess að sigrast á því óumflýjanlega
böli, sem tengt er hlutskipti þeirra
á jörðunni, er ekkert, sem meiri þörf er á, en
að læra: að bæta eigi nýjum meinum við þau
mein, sem spretta af náttúrlegum hlutföllum, með
því að leggja afbrýðis- öfundar- og fordómsbönd
hver á aðra. Eingöngu kvíði mannlegra
vera lætur að vísu önnur og verri mein koma í stað
þeirra, sem þær bera ástæðulausan kvíðboga
fyrir, en sérhver takmörkun hins vegar á frjálsu
háttalagi náunga sinna, sem miðar að öðru en
að leggja þeim á herðar ábyrgð fyrir illa notkun
á frelsi sínu, hún gerir það sem í hennar valdi
stendur til þess að þurka upp aðallind mannlegrar
sælu og að gera kynslóðina sýnu fátækari
að öllu, sem gerir lífið dýrmætt fyrir einstaklinginn. —
Eptirmáli.
Rit það, sem hér birtist almenningi, er gefið út
samkvæmt því, sem samþykkt var á fundi hins íslenzka
kvenfélags í vetur, er leið, í því skyni, að það komi í
staðinn fyrir fjögur ársrit, er annars hefðu átt að koma
út hvert í sínu lagi, eptir því, sem gert er ráð fyrir í
lögum félagsins.
Þegar kom til þess að velja slíkt rit, sem bæði
gæti fullnægt kröfunum hæfilega, að því er stærðina
snertir, og einnig væri þess efnis, sem tilgangur félagsins
heimtar, þá þótti ekki annar kostur betri, heldur
en að taka þá viðurkenndu og ágætlega sömdu ritgerð
um stöðu kvenna í mannfélaginu, sem hér liggur fyrir,
og vonar stjórn kvenfélagsins, að bók þessi hljóti sömu
hylli hjá kvenþjóðinni hér sem alstaðar annarstaðar
úti um heim.
Þýðinguna á ritinu hefur félagið fengið fyrir milligöngu
Stefáns kennara Stefánssonar á Möðruvöllum.
Nokkrar breytingar hafa verið gerðar á handritinu
við prófarkalesturinn, en að öðru leyti vill félagsstjórnin
auðvitað ekki bera neina ábyrgð á því, hvernig þýðingin
sjálf er af hendi leyst, enda virðist mega treysta
því, að ritið geti komið að fullum notum samkvæmt tilætlun
félagsins.
Vér viljum svo óska þess af heilum hug, að sá andi
og sú stefna, sem gengur í gegnum þetta heimsfræga rit
hins mikla mannvinar og heimspekings Stuarts Mill's,
megi bera góðan ávöxt meðal íslenzkra kvenna og miða
bæði meðlimum félags vors og öðrum, sem hlut eiga
að máli, áleiðis að því takmarki, að skilja réttilega bæði
kjör kvenna eins og þau nú eru og hlutverk kvenna
eptir hlutarins eðli og kröfum réttlætis, sanngirni og
vaxandi menningar.
Kvenfélagsstjórnin.